Ku Lwa Ni Vito Ra Xikwembu

VITO rakwe a a ri Hananiah ben Teradion. A a ri xichudeni xa Muyuda eka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., naswona a a tiveka hi ku khoma minhlangano ya le rivaleni laha a a dyondzisa hi buku leyi vuriwaka Sefer Torah, ku nga buku-nsongwa leyi tameleke tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele. Ben Teradion a a dume hi ku tirhisa vito ra Xikwembu ni ku ri dyondzisa vanhu van’wana. Leswi tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele ti boxaka vito ra Xikwembu hi minkarhi leyi tlulaka 1 800, xana a a ta yi dyondzisa njhani Torah a nga ri dyondzisi vito ra Xikwembu?

Hambiswiritano, eminkarhini ya Ben Teradion, swichudeni swa Vayuda a swi ri ekhombyeni. Hi ku ya hi van’wamatimu va Vayuda, mfumo wa Rhoma a wu swi yirisile ku dyondzisa kumbe ku landza mikhuva ya Xiyuda naswona munhu loyi a a tlula nawu wolowo a a gweviwa rifu. Eku heteleleni, Varhoma va khotse Ben Teradion. Loko a khomiwa, a a tamele kopi ya Sefer Torah. Loko a hlamula vahehli va yena, u pfumele hi ku kongoma leswaku ku dyondzisa ka yena Bibele, a a landzela xileriso xa Xikwembu. Hambiswiritano, u gweveriwe rifu.

Hi siku leri a dlayiweke ha rona, Ben Teradion u phutseriwe hi buku-nsongwa yakwe ya Bibele leyi a a yi khomile loko a khomiwa. Kutani u hisiwile emhandzini ya nxaniso. Encyclopaedia Judaica yi vula leswaku “leswaku a twa ku vava nkarhi wo leha, ku tekiwe xijumba xa wulu leyi tsakamaka kutani yi veheriwa embilwini yakwe ku endlela leswaku a nga fi hi ku hatlisa.” Ku tlhandlekela eka xigwevo xakwe, nsati wakwe na yena u dlayiwile kutani n’wana wa yena wa nhwanyana a xaviseriwa etinghwavaveni.

Hambileswi Varhoma va kuceteleke ku dlayiwa ka Ben Teradion hi ndlela ya tihanyi, Talmuda yi vula leswaku “xigwevo xa ku hisiwa kakwe xi vangiwe hileswi a viteke Vito leri hi ndlela leyi ri tsariwaka ha yona.” Ina, eka Vayuda, ku vita vito ra Xikwembu a ku ri xidyoho lexikulu.

Nawu Wa Vunharhu

Entiyisweni, hi lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi C.E., Vayuda va sungule ku va ni moya wa vukholwa-hava malunghana ni ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu. Mishnah (ku nga nhlengeleto wa tibuku ta vafundhisi leti veke masungulo ya Talmud) yi vula leswaku “munhu loyi a vitanaka vito ra Xikwembu hilaha ri peletiwaka hakona” a nga na xiavelo enkarhini lowu taka emisaveni ya Paradeyisi leyi tshembisiweke hi Xikwembu.

Xana moya lowu wu sungule kwihi? Van’wana va vula leswaku Vayuda a va teka vito ra Xikwembu ri kwetsima ngopfu eka vanhu lava nga hetisekangiki leswaku va ri vula. Eku heteleleni, a va chava hambi ku ri ku tsala vito leri. Hi ku ya hi buku yin’wana, a va ehleketa leswaku maphepha lama vito leri ri tsariweke eka wona ma nga ha hetelela ma cukumetiwile, sweswo swi ta nyamisa vito ra Xikwembu.

Encyclopaedia Judaica yi vula leswaku “ku papalata ku vula vito leri nge YHWH . . . swi vangiwe hileswi vanhu a va nga wu twisisi kahle Nawu wa Vunharhu.” Nawu wa Vunharhu eka leya Khume leyi Xikwembu xi yi nyikeke Vaisrayele wu ri: “U nga tshuki u khoma vito ra Yehovha Xikwembu xa wena hi ndlela leyi nga pfuniki nchumu, hikuva Yehovha a nge tshiki ku xupula la khomaka vito rakwe hi ndlela leyi nga pfuniki nchumu.” (Eksoda 20:7) Hikwalaho, xileriso xa Xikwembu lexi lwisanaka ni ku tirhisiwa ka vito ra xona hi ndlela yo biha xi soholotiwile xi hundzuka vukholwa-hava.

Entiyisweni, namuntlha a nga kona munhu la vulaka leswaku Xikwembu a xi lava leswaku munhu la vitanaka vito ra Xikwembu a hisiwa emhandzini ya nxaniso! Kambe, vukholwa-hava bya Vayuda malunghana ni ku vitana vito ra Xikwembu bya ha ri kona. Vo tala va ya emahlweni va vula leswaku Tetragrammaton i “Vito Leri Nga Fanelangiki Ku Vuriwa” naswona i “Vito Leri Swi Nga Kotekiki Leswaku Ri Vuriwa.” Vanhu van’wana va vitana vito ra Xikwembu hi ndlela leyi hoxeke hi vomu, leswaku va nga tluli milawu ya mindhavuko ya vona. Hi xikombiso, Yah kumbe Jah, i nkomiso wa vito ra Xikwembu, va ri vitana Kah. Rito leri nge Aleluya va ri vitana Hallelukah. Van’wana a va ri tsali rito leri nge Xikwembu ri helela kahle.

Matshalatshala Man’wana Ya Ku Fihla Vito Leri

Vuyuda a hi byona ntsena vukhongeri lebyi papalataka ku tirhisa vito ra Xikwembu. Anakanya hi mhaka ya Jerome, muprista wa Khatoliki tlhelo matsalana wa Mupapa Damasus I. Hi lembe ra 405 C.E., Jerome u hete ntirho wakwe wa ku hundzuluxela Bibele hinkwayo hi Xilatini, leyi vitaniweke Vulgate ya Xilatini. Jerome a nga ri katsanga vito ra Xikwembu eka vuhundzuluxeri bya yena. Ematshan’weni ya sweswo, u landzele mukhuva wa le nkarhini wakwe, ivi a siva vito ra Xikwembu hi marito lama nge “Hosi” na “Xikwembu.” Vulgate ya Xilatini yi ve vuhundzuluxeri byo sungula bya Bibele ya Khatoliki leyi nga enawini naswona ku tirhisiwe yona ku hundzuluxela tindzimi to tala.

Hi xikombiso, Douay Version, leyi nga vuhundzuluxeri bya Khatoliki bya 1610 a yi hundzuluxeriwe ku suka eka Vulgate ya Xilatini leyi hundzuluxeriweke yi ya eka Xinghezi. Kutani a swi hlamarisi, leswi Bibele leyi yi nga ri katsangiki vito ra Xikwembu nikatsongo. Hambiswiritano, Douay Version a yi vanga vuhundzuluxeri lebyi tolovelekeke ntsena bya Bibele. A ku ri yona ntsena Bibele leyi nga enawini eka Manghezi lama nga Makhatoliki ku fikela hi va-1940. Ina, ku hele madzana ya malembe vito ra Xikwembu ri fihleriwe timiliyoni ta Makhatoliki lama tinyiketeleke.

Nakambe anakanya hi King James Version. Hi 1604 hosi ya le Nghilandhi, James I, u lerise ntlawa wa swichudeni leswaku swi kandziyisa Bibele ya Xinghezi. Endzhaku ka malembe ya nkombo, swichudeni leswi swi humese King James Version, leyi nakambe a yi tiveka tanihi Authorized Version.

Ni laha, vahundzuluxeri va hlawule ku papalata vito ra Xikwembu, va ri hoxa eka tindzimana ti nga ri tingani ntsena. Eka tindzimana to tala vito ra Xikwembu ri siviwile ku tirhisiwa rito leri nge “HOSI” kumbe “XIKWEMBU” leswaku ri yimela Tetragrammaton. Bibele leyi yi sungule ku tirhisiwa hi Manghezi yo tala. World Book Encyclopedia yi vula leswaku “a byi kona vuhundzuluxeri bya Bibele bya Xinghezi lebyi veke bya nkoka emalembeni lama tlulaka 200 endzhaku ka ku kandziyisiwa ka King James Version. Enkarhini lowu, King James Version hi yona a yi tirhisiwa ngopfu endhawini ya vanhu lava vulavulaka Xinghezi.”

Tibibele letinharhu leti nga laha henhla ko va tin’wana ta leti ti papalateke ku tirhisa vito ra Xikwembu eka vuhundzuluxeri byo tala lebyi humesiweke eka malembe-xidzana lama hundzeke. A swi hlamarisi leswi vanhu vo tala lava tivulaka Vakreste namuntlha va kanakanaka ku tirhisa vito ra Xikwembu kumbe va nga ri tiviki hi ku helela. Hambiswiritano, eka malembe lama tlhandlameke vahundzuluxeri va Bibele va ri nghenisile vito ra Xikwembu etibukwini ta vona. Phela, minkandziyiso yo tala leyi yi humesiweke emalembeni ya sweswinyana a yi nga ri na mhaka ngopfu ni vito ra Xikwembu.

Mukhuva Lowu Lwisanaka Ni Ku Rhandza Ka Xikwembu

Moya lowu hangalakeke wa ku papalata ku tirhisa vito ra Xikwembu wu vangiwe hileswi vanhu va namarhelaka ndhavuko ku nga ri tidyondzo ta Bibele. “Eka Torah, a xi kona lexi sivelaka munhu leswaku a vitana Vito ra Xikwembu. Hakunene, tsalwa ri swi veka kahle leswaku Vito ra Xikwembu a ri tirhisiwa ngopfu,” ku hlamusela mukambisisi wa Muyuda Tracey R. Rich, la tsaleke xiyenge lexi nge Judaism 101 eka Internet. Ina, vagandzeri va Xikwembu a va ri tirhisa vito ra xona eminkarhini ya Bibele.

Swi le rivaleni leswaku ku tiva vito ra Xikwembu ni ku ri tirhisa swi hi tshineta eka vugandzeri bya xona hilaha a xi gandzeriwa hakona eminkarhini ya Bibele. Leswi ku nga ha va goza ra hina ro sungula eku endleni ka vuxaka bya hina na xona, ku nga mhaka ya nkoka ku tlula ku tiva ntsena vito ra xona. Entiyisweni, Yehovha Xikwembu wa hi rhamba leswaku hi va ni vuxaka byo tano na yena. U huhutele xirhambo lexi, lexi khumbaka mbilu: “Tshinelani eka Xikwembu, kutani xi ta tshinela eka n’wina.” (Yakobo 4:8) Hambiswiritano, u nga ha vutisa, ‘Xana munhu la faka a nga swi kotisa ku yini ku va munghana wa Xikwembu lexi Tlakukeke?’ Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela ndlela leyi u nga byi akaka ha yona vuxaka na Yehovha.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Aleluya

Xana u tsundzuka yini loko u twa rito leri nge “Aleluya”? Kumbexana ri ku tsundzuxa Handel’s “Messiah,” loyi a a ri xiyimbeleri hi va-1700 lexi yimbelelaka risimu ra Aleluya. Kumbexana u nga ha tsundzuka risimu leri dumeke ni ku rhandziwa ngopfu le Amerika leri nge “Risimu ra Nyimpi ra Tiko” nakambe a ri tiveka tanihi “Tsakani, Aleluya.” Hakunene, hi ndlela yo karhi, u tshame u ri twa rito leri nge “Aleluya.” Kumbexana wa ri tirhisa nkarhi ni nkarhi. Kambe, wa swi tiva leswaku ri vula yini?

Aleluya—Rito ra Xiheveru leri nge ha·lelu-Yahʹ, ri hundzuluxeriwe hi Xinghezi hi ku landza mpfumawulo, ri vula leswaku “dzunisani Yah.”

Yah—I nkomiso wa vito ra Xikwembu, Yehovha. Ri humelela minkarhi leyi tlulaka 50 eBibeleni, hakanyingi ri va ri ri xiphemu xa rito leri nge “Aleluya.”

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Xana Ku Ni Xiphemu Xa Vito Ra Xikwembu eVitweni Ra Wena?

Mavito yo tala ya le Bibeleni ma ha dumile ninamuntlha. Eswiyin’weni swin’wana, tinhlamuselo to sungula ta Xiheveru ta mavito lawa a ti katsa ni vito ra Xikwembu. Hi leswi swikombiso swo hlayanyana swa mavito yo tano ni tinhlamuselo ta kona. Kumbexana vito ra wena ri kona eka wona.

Yohana—“Yehovha U Kombise Tintswalo”

Yuwele—“Yehovha i Xikwembu”

Yohane—“Yehovha A Nga Yi Hi Nghohe”

Yonathani—“Yehovha U Nyikile”

Yosefa—“Onge Yah A Nga Engetela”b

Yoxuwa—“Yehovha I Muponisi”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

Swithopo Swin’wana Swa Xikwembu eBibeleni

Matsalwa ya khale ya Xiheveru ma tirhisa marito yo tala loko ma kombetela eka “Xikwembu,” yo tanihi Lowa Matimba Hinkwawo, Muvumbi, Tatana, na Hosi. Kambe, minkarhi yo tala xi vitaniwa hi vito, ku tlula marito lawa man’wana. Swi le rivaleni leswaku Xikwembu xi rhandza leswaku hi tirhisa vito ra xona. Xiya nxaxamelo lowu landzelaka wa marito lawa tanihi leswi wu humelelaka eMatsalweni ya Xiheveru.c

Yehovha—minkarhi ya 6 973

Xikwembu—minkarhi ya 2,605

Lowa Matimba Hinkwawo—minkarhi ya 48

Hosi—minkarhi ya 40

Muendli—minkarhi ya 25

Tatana—minkarhi ya nkombo

Muvumbi—minkarhi ya nkombo

Nkulukumba wa Masiku—minkarhi yinharhu

Muleteri Lonkulu—minkarhi yimbirhi

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Xikwembu Lexi Endlaka Leswaku Swilo Swi Humelela

Swidyondzi a swi pfumelelani hi ku helela ni nhlamuselo ya vito ra Xikwembu, leri nge Yehovha. Hambiswiritano, endzhaku ka loko swi endle nkambisiso hi vurhon’wana emhakeni leyi, swidyondzi swo tala swi kholwa leswaku vito leri ri vumbiwa hi riendli ra Xiheveru leri nge ha·wahʹ (ku va kona), leswi vulaka leswaku “U Endla Leswaku Swi Va Kona.”

Hikwalaho, mhaka leyi nga eka Eksoda 3:14 laha Muxe a vutiseke Xikwembu vito ra xona yi hundzuluxeriwile eka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Ya Matsalwa Yo Kwetsimad, yi ri: “Hiloko Xikwembu xi byela Muxe xi ku: ‘Ndzi ta tikombisa ndzi ri lexi ndzi nga ta tikombisa ndzi ri xona.’ Kutani xi engetela xi ku: ‘U ta byela vana va Israyele u ku, ‘Ndzi ta tikombisa u ndzi rhume eka n’wina.” ’ ”

Vuhundzuluxeri byebyo byi fanerile hikuva Xikwembu xa swi kota ku tiendla xi va nchumu wun’wana ni wun’wana lowu xi lavaka ku va wona. Ku hava nchumu lowu nga n’wi tshikisaka ku endla ku rhandza ka yena. Minkarhi hinkwayo swikongomelo swa yena ni switshembiso swakwe swa humelela. Vito leri ri tlhela ri kombisa leswaku Xikwembu i Muvumbi, loyi a nga ni vuswikoti hinkwabyo byo endla swilo leswaku swi humelela. U endle leswaku vuako byi va kona. U tlhele a tumbuluxa swivumbiwa swa moya swa ntsandza-vahlayi. Hakunene, i Xikwembu lexi endlaka leswaku swilo swi humelela!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Xifaniso lexi kombisaka ku dlayiwa ka Hananiah ben Teradion

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Tindhawu Leti Vito Ra Xikwembu Ri Kombisiwe Kahle Eka Tona

1. Ekerekeni ya Lomborg, eDenmark, hi lembe-xidzana ra vu-17

2. Efasitereni leri nga ni xivati, ekerekeni–nkulu ya Bern, eSwitzerland

3. Eka Buku-nsongwa ya le Lwandle leri Feke, eIsrayele, c. 30-50 C.E.

[Xihlovo Xa Kona]

Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

4. Eka mali ya nsimbi ya le Sweden, hi 1600

[Xihlovo Xa Kona]

Kungl. Myntkabinettet, Sveriges Ekonomiska Museum

5. Eka buku ya xikhongelo ya le Jarimani, hi 1770

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Die Lust der Heiligen an Jehova. Oder: Gebaet-Buch, 1770

6. Eka marito lama tsariweke eRibyeni, eBavaria, le Jarimani

7. ERibyeni ra Vamowabu, eParis, le Furwa, hi 830 B.C.E.

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

8. Eka xifaniso xa xirhendzevutana xa le Kerekeni, eOlten, le Switzerland