Xana Ku Pfumela Eka Xikwembu Swi Lwisana Ni Sayense?
LOKO u hlaya ta sayense, swi tolovelekile ku hlangana ni marito lama fambisanaka ni vukhongeri. Hi xikombiso, ku vuriwa leswaku van’wasayense i “vaprista lava tlakukeke va nguva leyintshwa ya thekinoloji” ni tilaboratori ta vona ti fanisiwa ni “titempele” kumbe “tindhumbha.” Ina, swiga leswi swo va swifananiso ntsena. Kambe, swi nga ha endla ku tlakuka xivutiso lexi xa nkoka: Xana ku ni vangwa leri hambanisaka sayense ni vukhongeri?
Van’wana va nga ha vona onge loko van’wasayense va dyondza swo tala, va ya va tihambanisa ngopfu ni Xikwembu. I ntiyiso leswaku va tele van’wasayense lava nyefulaka vukhongeri. Kambe ku na vo tala lava kokiwaka rinoko hi vumbhoni lebyi kombisaka leswaku swilo swa ntumbuluko swi fanele swi tshariwe ehansi swi hleriwa. Van’wasayense van’wana a va karhateki ngopfu hi mhaka ya leswaku swi hleriwile; kambe va sungula ku anakanya hi Muvumbi wa kona.
Ku Cinca
Dyondzo ya Charles Darwin ya ku tihundzukela ka swilo se yi ni lembe-xidzana ni hafu yi ri kona. Vanhu van’wana lava dyondzekeke swi nga ha endleka leswaku a va langutele leswaku enkarhini wa sweswi, i swiphukuphuku ntsena leswi nga ta va swi pfumela leswaku ku ni Xikwembu. Kambe sweswo a swi endlekanga. Van’wasayense vo tala va swi vula erivaleni leswaku va kholwa leswaku Muvumbi u kona. I ntiyiso leswaku swi nga ha endleka va nga kholwi leswaku Xikwembu i munhu kumbe va nga yi kholwi Bibele. Kambe va tiyiseka leswaku ndlela leyi swilo swi vumbekeke ha yona, yi kombisa leswaku ku fanele ku ri ni Muvumbi wo tlhariha.
Xana van’wasayense volavo va fanele va tekiwa va ri swiphukuphuku? Loko xi vika hi van’wasayense lava kholwaka leswaku ku ni muvumbi wo tlhariha la endleke vuako bya hina ni vutomi, xihloko lexi hlahluvisisaka tibuku eka The New York Times, xi ri: “Va ni ti-ph.D. naswona va ni swikhundla etiyunivhesiti leti dumeke. Leswi va swi vulaka ku kanetana na Darwin a swi sekeriwanga eMatsalweni; kambe swi sekeriwe etidyondzweni ta sayense.”
Xihloko xexo xi tlhela xi vula leswaku lava va seketelaka dyondzo ya leswaku ku ni muvumbi wo tlhariha “a vo vula swilo leswi nga hava vumbhoni. . . . Lexi va nga pfumelelaniki na xona i dyondzo leyi dumeke ya Darwin kumbe dyondzo hambi yi ri yihi ya leswaku ‘swilo swi lo tiendlekela’ leyi yimaka hi leri nge ku cinca ka swilo hakatsonga-tsongo hi swona swi endleke ku va ni swilo hinkwaswo leswi hanyaka. Va vula leswaku eka swilo leswi hanyaka, ku ni vumbhoni byo tala lebyi kombisaka kahle leswaku ku ni Muvumbi wo Tlhariha.”a
Se swi tolovelekile leswaku van’wasayense va va ni mavonelo lawa. Hi xikombiso, nkambisiso lowu humesiweke hi 1997 wu paluxe leswaku van’wasayense va mune eka va khume le United States va kholwa leswaku Xikwembu xi kona. Nhlayo leyi ya ha ringana ni leyi kumekeke hi 1914 loko ku endliwa ndzavisiso lowu fanaka.
Swa twisiseka leswaku nhlayo leyi yi le hansi ematikweni lawa vanhu vo tala va nga riki na mhaka ni vukhongeri, ku fana ni le Yuropa. Kambe, phepha-hungu ra le Britain leri vuriwaka The Guardian ri vike leswaku “vanhu lava dyondzeke sayense leyi rharhanganeke, yo kota ya swilo swa ntumbuluko ni ndlela leyi swi tirhaka ha yona, va ti kholwa tidyondzo ta vukhongeri ku tlula lava dyondzeke sayense leyo olova, yo kota sayense ya ndhavuko wa vanhu.” Ri engeterile: “UK yi ni tinhlangano to kota leyi nge Vakreste lava tirhisaka Sayense.” Phepha-hungu leri ri tlhele ri vula leswaku eGreat Britain, “nhlayo ya swichudeni swa sayense leswi yaka ekerekeni yi le henhla ku tlula ya leswi dyondzelaka ntivo-vuxongi.”
Nilokoswiritano, swi vonaka onge van’wasayense vo tala va yi nyefula mhaka ya leswaku ku ni Muvumbi. Ku nyefula loku ku endla leswaku lava va kholwaka leswaku Muvumbi u kona, va tikeriwa. Mutivi wa tinyeleti Allan Sandage u vula leswaku “munhu hakanyingi wa kanakana ku byela vanhu leswaku yena i mupfumeri.” Ha yini? U vula leswaku ndlela leyi vadyondzi-kulobye va ku hlundzukelaka ni ku ku sola ha yona “yi khomisa tingana swinene.”
Hikwalaho ka sweswo, van’wasayense lava nga ni ntiya-nhlana wa ku vula leswaku sayense a yi yi bakanyi mhaka ya ku va kona ka Muvumbi, va hatla va bakanyiwa hi lava van’wana. Swihloko leswi landzelaka swi ta bula hi vanhu lava lava talaka ku honisiwa nileswi endlaka leswaku van’wasayense lava va titwa hi ndlela leyi. Kambe, wena u khumbeka njhani? Xana sayense yi nga ku pfuna leswaku u tiva Xikwembu? Hi kombela leswaku u hlaya swihloko leswi landzelaka.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Swidyondzi ni van’wasayense lava dumeke lava va pfumelaka leswaku ku ni “Muvumbi la Tlhariheke” va katsa Phillip E. Johnson, la dyondzisaka ta nawu eYunivhesiti ya California, eBerkeley; mutivi wa tikhemikhali Michael J. Behe, mutsari wa buku leyi nge Darwin’s Black Box—The Biochemical Challenge to Evolution; mutivi wa tinhlayo William A. Dembski; mutivi wa filosofi ya ku ehleketa kahle Alvin Plantinga; mutivi wa ta ntumbuluko John Polkinghorne na Freeman Dyson; mutivi wa tinyeleti Allan Sandage; ni van’wana lava ku hlaya vona ku nga ku xurha.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 11]
Stars: Courtesy of ROE/Anglo-Australian Observatory, xifaniso hi David Malin