Ku Pima Misava Hi Nhonga

XANA u tshame u twa hi ta Eratosthenes, loyi a a ri mutivi wa tinhlayo wa Mugriki nakambe a a ri mutivi wa tinyeleti? Vito rakwe ri dumile eka vativi va tinyeleti. Ha yini va n’wi xixima hi ndlela leyi?

Eratosthenes u velekiwe kwalomu ka 276 B.C.E., naswona u dyondze le Atena, eGrikiya. Kambe, u hete nkarhi wo tala a ri eAleksandriya, le Egipta, leyi hi nkarhi wolowo a yi ri ehansi ka mfumo wa Grikiya. Emalembeni ya kwalomu ka 200 B.C.E., Eratosthenes u sungule ntirho wo pima misava hi ku tirhisa nhonga. U nga ha tibyela u ku, ‘A swi nge koteki!’ Xana u swi endle njhani?

Edorobeni ra Seyene (leri sweswi ri vuriwaka Aswân), Eratosthenes u xiye leswaku ninhlikanhi hi siku ro sungula ra ximumu, dyambu a ri ba ethavathaveni. A a swi tiva hikuva a ku nga ri na ndzhuti loko miseve ya dyambu yi tlhava endzeni-ndzeni ka swihlovo leswo enta. Kambe loko ri rhenga, hi siku leri fanaka le dorobeni ra Aleksandriya, leri nga eka tistadiyaa ta 5 000 en’walungwini wa Seyene, ndzhuti a wu ri kona. Sweswo swi n’wi pfule mahlo Eratosthenes.

Eratosthenes u teke gnomon, ku nga nhonga leyi nga lo thwii! Loko dyambu ri ri la henhla nindzhenga, u pime khona ya ndzhuti le Aleksandriya. U kume leswaku engele ya kona a yi ri 7,2 wa tidigri thwixi!

Kutani, Eratosthenes a a kholwa leswaku misava i ya xirhendzevutana, naswona a a swi tiva leswaku xirhendzevutana xi endliwa hi 360 wa tidigri. Xisweswo u avanyise 360 hi mpimo lowu a wu kumeke wa 7,2. U kume yini? U kume engele leyi nga 72 wa tidigri eka xirhendzevutana. Hiloko a susa mpfhuka wa ku suka eSeyene ku ya eAleksandriya kumbe hi nga ku a susa 5 000 wa tistadiya, wu fika eka 72 wa tidigri ta xirhendzevutana xa misava. Loko a andzisa 50 hi 5 000, Eratosthenes u fike eka nhlayo ya 250 000 wa tistadiya, ku nga mpimo wa xirhendzevutana xa misava.

Xana mpimo lowu wu njhani loko wu pimanisiwa ni mahlayelo ya manguva lawa? Mpimo wa 250 000 wa tistadiya wu le xikarhi ka 40 000 na 46 000 wa tikhilomitara hi mapimelo ya sweswi. Hi ku tirhisa xihaha-mpfhuka ku rhendzeleka misava, vativi va tinyeleti va pime leswaku misava yi fika eka 40 008 wa tikhilomitara. Xisweswo, emalembeni lama tlulaka 2 000 lama hundzeke, mapimelo ya Eratosthenes a ma tshinele ngopfu eka mahlayelo ya sweswi. Mapimelo yakwe a ma pakanisile swinene loko u ehleketa leswaku a a tirhisa nhonga ni tinhlayo ntsena! Vativi va tinyeleti va tirhisa tinhlayo ku pima mpfhuka lowu nga hala handle ka dyambu.

Van’wana va nga ha kuma swi hlamarisa ngopfu ku xiya leswaku Eratosthenes a a swi tiva leswaku misava a yi ri xirhendzevutana. Phela, emalembeni ya madzana ma nga ri mangani lama hundzeke van’wasayense van’wana vo tlhariha a va kholwa leswaku misava i xiphepherhele. Vagriki va khale va fikelele makumu ya leswaku xivumbeko xa misava xi njhani endzhaku ko endla vulavisisi bya vona bya sayense. Kambe, emalembeni ya kwalomu ka 500 Eratosthenes a nga si velekiwa, muprofeta un’wana wa Muheveru u huhuteriwe ku tsala a ku: “Ku ni Loyi [ku nga Xikwembu] a tshamaka ehenhla ka xirhendzevutana xa misava.” (Esaya 40:22) Esaya a a nga ri mutivi wa sayense. Xana a a swi tivisa ku yini leswaku misava i xirhendzevutana? Xikwembu hi xona xi n’wi tiviseke mhaka leyi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Dayagramu leyi nga eka tluka 10]

(For fully formtted text, see publication)

Nseve wa dyambu

Seyene

7,2°

Aleksandriya

7,2°