Byala—Ndlela Leyi Byi Endliwaka Ha Yona
Hi mutsari wa Xalamuka! eCzech Republic
HAKANYINGI, munhu la khomiweke ngopfu hi torha, u lava yini? Ematikweni yo tala, ku nga khathariseki leswaku munhu u lo thoriwa kumbe i n’wamabindzu, a nga ha ehleketa hi nghilazi ya biya leyi a yi rhandzaka ngopfu leya muhlovo wa nsuku. A nga ha ehleketa hi biya leyi nga ni khuvi lerikulu, leyi nga ni nantswo wo bavelanyana. Kutani a nga ha tibyela a ku, ‘I yini lexi nga tlulaka biya leyi yo tititi!’
I khale biya yi ri kona. Se ku hundze magidi ya malembe yi ri karhi yi rhandziwa, naswona etindhawini to tala, se yi fambisana ni ndhavuko wa kwalaho. Khombo ra kona, ngopfu-ngopfu ematikweni man’wana ya le Yuropa, biya hi yona yi vangaka swiphiqo eka lava va ngheneke hi nhloko eka yona. Kambe, loko yi pimiwa kahle, nantswo wa yona lowo hlawuleka wu endla leswaku yi rhelela kahle loko u yi nwa. A hi kambisiseni lomu yi sukelaka kona.
Vanhu Va Sungule Rini Ku Endla Byala?
Hilaha swi kombisiweke hakona emaribyeni lama tsala-tsariweke ya le ndhawini ya khale ya Sumer, le Mesopotamiya, biya a yi ri kona kwalaho hi gidi ra vunharhu B.C.E. Hi nkarhi wolowo, biya a yi fanele yi va kona ematafuleni ya Vababilona ni Vaegipta. Le Babilona, laha a ku endliwa tibiya ta mixaka ya 19, a ku ri ni milawu ya ku sweka byala, ku katsa ni Nawu wa Hammurabi. Hi xikombiso, milawu leyi a yi vula nileswaku byala byi fanele byi xavisiwa hi mali muni, naswona loko munhu a nga wu landzeli nawu wolowo a a dlayiwa. Le Egipta wa khale, byala a byi swekiwa ngopfu naswona vanhu a va byi rhandza. Leswi yimburiweke kwalaho swi kombise ndlela leyi byala a byi swekiwa ha yona khale ka khaleni.
Hi ku famba ka nkarhi, ndlela ya ku byi sweka yi fike ni le Yuropa. Eku sunguleni ka Nguva leyi Tolovelekeke, van’wamatimu van’wana va le Rhoma va vule leswaku Macelt, Majarimani ni vanhu va tinxaka tin’wana a va yi rhandza biya. Maviking a ma kholwa leswaku hambi ku ri eValhalla—hi ku ya hi ntsheketo wa Nordic, hilaha masocha lama nga ni vurhena a ma ya kona loko ma fa—swinwelo swa vavanuna a swi tshama swi lo mphaa, hi byala.
Le Yuropa, eMalembeni ya le Xikarhi byala byi sungule ku swekiwa etindlwini ta tinghwendza. Tinghwendza ta le Yuropa ti antswise maswekelo ya kona, ti tirhisa hops leswaku byi nga boli. Ku sungula ka tifeme ta ku endla byala hi lembe-xidzana ra vu-19, swi endle leswaku byi swekiwa hi michini, swi tise ku cinca lokukulu eka xakunwa lexi xi rhandziwaka. Hiloko sayense yi tshubula nchumu wun’wana wa nkoka swinene.
Mutivi wa tikhemikhali wa le Furwa tlhelo mutivi wa swilo leswi hanyaka Louis Pasteur, u kume leswaku comela lexi byi virisaka xi ni swilo leswi hanyaka. Sweswo swi endle leswaku va swi kota kahle ku lawula ndlela leyi chukele ri cincaka ha yona ri va byala. Mutivi wa swimilana wa le Denmark, Emil Christian Hansen u ve munhu la dumeke etimhakeni ta ku sweka byala. Evuton’wini byakwe hinkwabyo u endle vulavisisi ni ku hambanisa comela hi mixaka ya kona. Eka swin’wana leswi a a lavisisa swona a ku ri ku tshovela comela lexi virisaka byala hi ku hatlisa. Hi ndlela leyi Hansen u cince tifeme leti endlaka byala hi ku kongoma.
Kambe, xana ku sweka byala swa tika? Swi nga vonaka onge a swi tiki, kambe swa tika. A hi kambisiseni hi ku komisa ndlela yo sweka biya leyi nandzihaka ngopfu.
Loko Byi Nga Si Nwiwa
Tindlela ta maswekelo ya byala ti cincile hi ndlela leyi xiyekaka eka malembe-xidzana lama hundzeke hambi ku ri namuntlha ma hambana maswekelo ya byala etifemeni. Kambe hi ntolovelo tibiya hinkwato ti swekiwa hi swilo swa mune: ku nga maxalana, ti-hop, mati ni comela. Ku swekiwa ka byala ku avanyisiwa hi swiphemu swa mune: ku vandzekela, ku swekisa, ku kandzela ni ku virisa.
Ku vandzekela. Eka xiphemu lexi, maxalana ma hlawuleriwa, ma pimiwa ni ku peperhiwa. Endzhaku ka sweswo, maxalana ma lovekiwa leswaku ma ta kota ku kukumuka. Sweswo swi nga teka masiku ya ntlhanu ku ya eka nkombo loko mahiselo ma ri 14°C. Endzhaku ka sweswo tindzoho ta maxalana lawa ti va se ti olova swinene, kutani ta tekiwa ti ya nghenisiwa eka onto, ti omisiwa. Tindzoho leti ta omisiwa ti va mbhacha. Endzhaku ko omisiwa, ku susiwa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu hluka eka tona, kutani ti siriwa. Kutani ti va ti lunghekela xiphemu lexi landzelaka.
Ku swekisa. Sweswi va sweka mapa ya kona. Loko va ri karhi va sweka, tienzayimi ti sungula ku cinca xitachi xi va chukele. Xiphemu lexi xi ta teka tiawara leti tlulaka mune naswona mapa lawa ma hetelela ma ri phiriva, leyi va yi hlutaka. Va yi sweka phiriva leyi, kutani tienzayimi ti nga ha endli nchumu. Loko ku ri karhi ku swekiwa, ku cheriwa ti-hop eka phiriva leswaku byala byi ta bavelanyana. Endzhaku ka tiawara timbirhi ku ri karhi ku swekiwa, phiriva ra horisiwa.
Ku kandzela. Lexi i xiphemu xa nkoka swinene eku endliweni ka byala. Chukele leri kumekaka eka phiriva, ri cinciwa hi comela ri va xihoko ni khaboni-dayokisayidi. Hakanyingi, ku nga si hela ni vhiki, loko va swi veke eka maxelo ya kahle hi ku ya hileswaku va lava ku endla yini—ku huma byala bya thothotho kumbe lager. Byala byebyo byi vuriwaka leswaku bya ha ri mbisi byi cheriwa evuhlayiselweni bya byala leswaku byi wupfa kahle.
Ku virisa. Eka xiphemu lexi, biya yi kuma nantswo ni nun’hwelo wa yona; ku huma ka khaboni-dayokisayidi swi endla leswaku yi va ni swimbyarhu-mbyarhu. Biya yi nga ha wupfa kahle hi nkarhi lowu ringanaka mavhiki manharhu ku ya eka tin’hweti to hlayanyana, swi ya hi muxaka wa biya ya kona. Eku heteleleni, byala byi cheriwa emadiromini kumbe emabodlheleni naswona byi va byi lunghekele ku rhumeriwa lomu byi yaka kona—kumbexana etafuleni ra wena! Kambe, hi byihi byala lebyi u nga tsakelaka ku byi ringeta?
Ku Ni Byala Bya Mixaka-xaka
Ntiyiso hi lowu, byala a byi fani nikatsongo. U nga ha tsakela byala lebya muhlovo wo vonikela kumbe wo dzwihala, lebyo tsokombela kumbe byo dzunga, swin’we ni lebyi endliweke hi maxalana kumbe koroni. Nantswo wa byala wu titshege hi swilo swo tala, ku katsa ni mati lama tirhisiwaka, ndlela leyi byi kandzeriweke ha yona ni comela lexi tirhisiweke.
Byala byin’wana lebyi dumeke ngopfu i pilsner (kumbe pils), ku nga lager ya muvala wo kwalala. Byala bya muxaka lowu byi endliwa hi tikhampani to tala to endla byala emisaveni hinkwayo. Kambe, pilsner leyi tlulaka hinkwato yi endliwa ntsena edorobeni ra Plzeň, kumbe Pilsen, leri kumekaka eCzech Republic. Lexi endlaka leswaku yi hlawuleka ngopfu a hi ndlela leyi yi endliwaka ha yona ntsena kambe ni swilo leswi tirhisiwaka ku yi endla—mati lama nga riki na kalsiyamu kumbe magneziyamu, maxalana ya xiyimo xa le henhla ni comela lexi faneleke.—Vona bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi.
Byala lebyinene ngopfu i weiss, byala bya koroni lebyi rhandziwaka ngopfu le Jarimani. Kasi le Britain ku rhandziwa porter na stout. Porter i byala byo bava, lebyi virisiweke ngopfu, lebyi endliweke hi maxalana lama katingiweke, lama endlaka leswaku byi va ni muvala wa ntima, wo dzwihala. Porter yi endliwe ro sungula eLondon hi lembe-xidzana ra vu-18. Eku sunguleni, a byi tirhiseriwa ku “wundla” vanhu lava tirhaka hi matimba, ku fana ni vanhu lava rhwalaka mindzhwalo. Stout, byala byo dzwihala, lebyi nga vevukiki—lebyi endliweke byi duma eIreland ni le misaveni hinkwayo hi ndyangu wa ka Guinness—i muhlovo wun’wana wa byala bya porter. U nga ha havula stout yo tsokombela ya Manghezi, leyi hi ntolovelo yi nga ni lactose (chukele ra ntswamba), kumbe dry stout ya le Ireland, leyi bavaka naswona yi nga ni xihoko xo tala.
Nchumu wun’wana wa nkoka eka vo tala lava va rhandzaka biya i ndlela leyi yi nwiwaka ha yona, ku nga khathariseki leswaku u yi kuma ebodlheleni kumbe exikoteleni, yi va yi huma eka mphongolo. Vanhu va le Amerika va rhandza lebyo tititi! Van’wana va byi rhandza byi nga titimeli ngopfu kasi van’wana va byi lava byi titimela ngopfu naswona byi humesiwa eka mphongolo laha byi xavisiwaka kona.
Entiyisweni, byala byi ta hi mixaka-xaka. Loko u byi nwa hi ku ringanisela, byi nga ha ku pfuna hi ndlela yo karhi erihanyweni. Entiyisweni, byi ni tivhithamini ni timinerala ta nkoka, ku fana ni riboflavin, folic acid, chromium na zinc. Hi ku ya hi vativi van’wana, ku nwa byala hi ku ringanisela swi nga pfuna ku sivela vuvabyi bya mbilu ni mavabyi ya nhlonge. Loko u hlawula kahle eka mabyala lama nga kona naswona u ringanisela, u nga ha swi tsakela swakunwa leswo nandziha ni leswi phyuphyisaka. Kutani, enkarhini lowu taka loko u tshama emahlweni ka byala lebyi nga ni khuvi, tsundzuka matimu lawa yo tsakisa!
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 29[
Lava Rhangeleke Eku Endliweni Ka Byala
Enkarhini lowu hundzeke, vanhu vo tala lava nga ni vutshila va hoxe xandla eku endliweni ka byala. Hi lava van’wana va vona.
◼ Maltster—loyi a tlangeke ro sungula eka drama ya byala. A a nyikiwe ntirho wo endla byala hi ku tirhisa maxalana kumbe koroni. A a langutela ku kukuma ka tindzoho ni ku omisiwa ka tona. A a ri ni vutihlamuleri lebyikulu, tanihi leswi swi titshegeke ngopfu hi tindzoho ta kona leswaku ku endliwa byala bya kahle.
◼ Brewer (la kombisiweke laha henhla)—i wanuna la langutelaka ku swekiwa ka byona. Xo sungula, a a pfanganisa tindzoho ni mati, kutani loko swi phyaphyara, a chela ti-hop. Loko swi wupfile, swi va phiriva.
◼ Cellar master—mutivi la nga ni ntokoto la langutelaka ku vila ka byala etimbiteni ni ku wupfa ka byona eka mphongolo. Endzhaku ka sweswo, u byi kutsulela eka swibya leswitsongo.
[Xihlovo Xa Kona]
S laskavým svolením Pivovarského muzea v Plzni
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 30]
Pilsner—Yi Fana Ngopfu Ni Leyo Sungula
Ku endliwa ka yona ku sungule hi 1295. Hosi ya le Bohemia, Wenceslas II, u sungule doroba ra Plzeň, endzhakunyana ka sweswo u nyike vaaka-tiko va kwalaho ePlzeň va 260 mpfumelelo wo endla byala. Eku sunguleni vaaka-tiko a va sweka byala byitsongo ntsena etindlwini ta vona, kambe endzhaku va vumbane va va mintlawa kutani va sungula tifeme ta byala. Kambe, hi ku famba ka nkarhi, ikhonomi ni ndhavuko wa le Bohemia swi hohlokile naswona sweswo swi khumbe ku endliwa ka byala. A va nga ha endli byala hi ndlela leyi byi endliwaka ha yona, a va byi endla hi swilo leswi va lavaka swona, sweswo swi endle leswaku byala bya kona vanhu va nga byi rhandzi, a byi nga faneleki leswaku byi nga vuriwa biya.
Hi ku famba ka nkarhi, ku endliwe mixaka yimbirhi ya tibiya eYuropa. Le Bohemia a byi virisiwa ngopfu byala, kasi le Bavaria a byi nga virisiwi ngopfu naswona byebyo a byi ri kahle ngopfu. A ku ri ni ku hambana lonkulu exikarhi ka byala bya le Bavaria ni bya le Plzeň.
Ku cinca lokukulu ku humelele hi 1839. Vanhu va kwalomu ka 200 va le Plzeň va ehlekete ku endla swo karhi hi xiyimo lexi a xi ri kona. Va simeke Feme ya Burgess yo Endla Byala, laha a ku virisiwa ntsena byala lebyi nga etshakwini kumbe hi ndlela ya le Bavaria. Josef Groll, loyi a a endla byala u vitaniwile ku suka eBavaria. U vhele a sungula ku endla byala hi ndlela ya le Bavaria. Byala bya kona a byi nga fani kahle ni lebyi a a byi lava—kambe a byi ri byinene ngopfu ku tlula leswi a a swi languterile. Ntokoto wa Groll swin’we ni swilo swa kahle swa kwalaho swi endle leswaku a endla byala lebyi byi rhandziweke ngopfu. Ha yini? Hikwalaho ka nantswo, muhlovo ni nun’hwelo wa byona wo hlawuleka. Hambiswiritano, ku duma ka byala bya Plzeň ku tise swiphiqo swin’wana. Vaendli vo tala va byala, va sungule ku thya mabyala ya vona vito ra pilsner leswaku ma ta duma na wona. Hikwalaho, vito ra pilsner a ri lo duma ntsena, kambe ri tekeleriwe ngopfu hi vaendli va byala lebya nsuku.
[Swifaniso]
Josef Groll
Xihondzo xa mati xa feme yo endla byala bya Plzeň
[Xihlovo Xa Kona]
S laskavým svolením Pivovarského muzea v Plzni
[Mepe lowu nga eka tluka 28]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Plzeň
[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]
Xifaniso xa le Egipta xi kombisa ku lunghiseleriwa ka xinkwa ni byala
[Xihlovo Xa Kona]
Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali - Museo Egizio - Torino
[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]
“Ti-hop,” tindzoho ni yindlu yo endlela byala eka yona