“Hi Wena Dok. Livingstone, A Hi Swona Ke?”

Hi mutsari wa Xalamuka! eTanzania

“Henry M. Stanley u hlangane na David Livingstone, hi 10 November 1871, ehansi ka murhi wa mango lowu a wu ri laha hi nkarhi wolowo.”—Marito lawa ma tsariwe eNdhawini ya Xitsundzuxo xa Livingstone le Ujiji eTiveni ra Tanganyika, eTanzania.

SE KU hundze lembe-xidzana Stanley a xewete hi ndlela leyi yi dumeke: “Hi wena Dok. Livingstone, a hi swona ke?” Eka vanhu lava nga tshamiki eTanzania, a hi vangani lava nga ta swi twisisa leswaku a swi ri swa nkoka ku fikela kwihi ku hlangana ka vavanuna lava.

U ta dyondza swo tala hi ku endzela Ndhawu ya Xitsundzuxo xa Livingstone le Tanzania. Loyi a a hi valangisa Nkul. Mbingo, u hi amukele hi mandla mambirhi. U hlamusele a ku: “Laha ndhawu leya xitsundzuxo yi akiweke kona, khale a ku ri ni murhi lowukulu wa mango, laha Stanley a hlanganeke kona na Livingstone.” Sweswi ku ni mirhi leyikulu yimbirhi ya mimango kwalaho. U ye emahlweni a ku: “Phela, hi va-1920, swi ve erivaleni leswaku murhi lowuya wo sungula wa mango wa fa. Swi tsandzile ku ponisa murhi wolowo. Kutani ku dzimiwe mirhi yimbirhi ya mimango endhawini yoleyo ya xitsundzuxo.”

Livingstone A A Ri Mani?

Loko hi tshame endzhutini wa murhi un’wana wa mango, Nkul. Mbingo u hlamusele leswaku David Livingstone u velekiwe hi 1813 exidorobanini xa le Scotland lexi vitaniwaka Blantyre. “Hambileswi a kuleke a ri xisiwana, u swi kotile ku nghena xikolo kutani a dyondzela vudokodela ni vurhumiwa.” Hi kume leswaku Vandla ra Varhumiwa ra le London ri rhumele Livingstone eAfrika, laha a heteke malembe ya 30 ya vutomi byakwe, a tiendlela vito tanihi muvalangi tlhelo murhumiwa.

Loyi a a hi valangisa u te: “Dok. Livingstone u te eAfrika kanharhu. U fike eAfrika Dzonga ro sungula hi 1841. Hi 1845, Livingstone u tekane na Mary Moffat, n’wana wa murhumiwa-kulobye Robert Moffat.” Livingstone na Mary va veleke vana va mune. Hambileswi nsati wakwe a a famba na yena emaendzweni yakwe yo tala ya vurhumiwa, Livingstone a a nga ri na nkarhi wo tala ni ndyangu wakwe hikwalaho ka leswi a a rhandza ku valanga tiko. Mary Livingstone u dlayiwe hi malariya hi 1862 loko a ri ni nuna wakwe entirhweni wakwe.

The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Livingstone a a tiyimisele ku kucetela moya wa Vukreste, wa bindzu ni nhluvukiso leswaku wu nava ku ya fika endzilakaneni wa le n’walungu wa Afrika Dzonga ni ku fika enkaveni wa tiko-nkulu leri. Eka marito yakwe lama dumeke lawa a ma vuleke hi 1853, u veke xikongomelo xakwe erivaleni loko a ku: ‘Ndzi ta nghena le ndzeni-ndzeni, ndzi nga ha fela kona.’” Hikwalaho, maendzo ya Livingstone a ma nga ri ya evhangeli ntsena. A a lwa hi matimba leswaku ku herisiwa mhaka ya ku xavisiwa ka mahlonga. Nakambe, u sungule tindlela letinene to valanga ni ku veka pakani yo vona laha nambu wa Nayili wu sungulaka kona.

Kambe, Livingstone u swi xiyile leswaku ntirho lowu a a nga ta wu endla nchumu a ri swakwe. Hi 1857 u byele ntlawa wa majaha ya le Yunivhesiti ya Cambridge a ku: “Ndza swi tiva leswaku dyambu a ri nge ndzi tlhaveli kangani etikweni rero, leri sweswi ri pfulekeleke ku valangiwa; mi nga tshuki mi ri tshika ri pfaleka! Ndzi tlhelela eAfrika ku ya ringeta ku pfula tindlela ta bindzu ni ta Vukreste; [xana] mi ta ya emahlweni ni ntirho lowu ndzi wu sunguleke? Ndzi wu siya emavokweni ya n’wina.”

Hambiswiritano, Livingstone u rhendzeleke ngopfu eAfrika xikarhi. Swin’wana leswi a swi kumeke, i boboma lerikulu ngopfu ra Nambu wa Zambezi, leri a ri thyeke vito ra Victoria Falls, ku nga Hosi ya Xisati Victoria. Hi ku famba ka nkarhi u hlamusele maboboma tanihi ‘tindhawu to saseka ngopfu leti a ti voneke eAfrika.’

Vulavisisi

Loyi a a hi valangisa u te: “Riendzo ro hetelela ra Livingstone ri sungule hi 1866. Hambiswiritano, ku ve ni xiphiqo exikarhi ka vatirhi vakwe. Valandzeri vakwe van’wana va n’wi siyile va tlhelela eZanzibar, laha va fikeke va hemba hi ku vula leswaku Livingstone u file. Kambe Livingstone u ye emahlweni ni riendzo rakwe. Le Ujiji, eribuweni ra le vuxa bya Tiva ra Tanganyika, u fike a aka govela.

“Kambe, se a ku hundze malembe manharhu vanhu va le Yuropa va nga swi tivi leswaku Livingstone u kwihi. A va ehleketa leswaku u file. Xisweswo vakandziyisi va phepha-hungu ra New York Herald va rhumele muviki wa mahungu Henry Morton Stanley leswaku a ya lava Livingstone—ku nga khathariseki leswaku wa ha hanya kumbe u file. Phela, Livingstone a a nga lahlekanga nikatsongo. Kambe a a lava mirhi ni timbuva hi mahlo-ngati naswona a a vabya ngopfu. Hi November 1871, un’wana wa malandza ya Livingstone u nghene endlwini yakwe a huwelela a ku: ‘Mzungu anakuja! Mzungu anakuja!’” Lawa i marito ya Xiswahili lama vulaka leswaku “Hi loyi mulungu a taka!”

Stanley se a a hete kwalomu ka tin’hweti ta nhungu a lava Livingstone. U rhange a fika eAfrika a ta hi le Indiya, a fikela exihlaleni xa Zanzibar hi January 6, 1871. Hi March 21, 1871, u kongome edorobeni ra le ribuweni ra le vuxeni ra Bagamoyo a ri ni tithani ta tsevu ta timbuva ni vavanuna va 200 lava a va n’wi tirhela. Ku teka riendzo ra 1 500 wa tikhilomitara u nga ri na mepe a swi ta va ni khombo swinene! Timpfula letikulu a ti tate milambu. Stanley ni vavanuna lava a a famba na vona va khomiwe hi malariya, mavabyi man’wana ni matshimbi. Milambu hinkwayo a yi ri ni tingwenya to tala; Stanley u langute a chuhile loko ngwenya yin’wana yi hudula yin’wana ya timbhongolo takwe to hetelela yi ya yi dlaya. Siku rin’wana, Stanley u pone ri ahlamile, ku sele katsongo ngwenya yi muka na yena! Hambiswiritano, Stanley a nga langutanga endzhaku. A a khutaziwa hi swiviko swa leswaku mukhalabye un’wana wa mulungu a a tshama endhawini ya Ujiji.

Loko Stanley a tshinela le Ujiji, u tilunghiselele ku hlangana ni mukhalabye wa kona. Buku leyi nge Stanley leyi tsariweke hi Richard Hall yi ri: “Stanley a a hume misiha naswona a karhele, kambe a a titwa a boheka ku vonaka a ri ni matimba [ku tlula vavalangi lavo sungula] loko a ri karhi a gwirima a nghena edorobeni leri. Phela, a swi nga ta rivaleka ematin’wini—a a ta va a nga lo kota ku fika ntsena, kambe a a ta swi tsala ni le tibukwini ta matimu. Un’wana ni un’wana loyi a a famba na yena a a bombe a helela hi swiambalo leswi a a ri na swona. Stanley a a vehele bandhi ehenhla ka xihuku xakwe, ri khavisiwe hi swilapana swo basa, tintangu takwe ti pholichiwe kahle, ti hatima.”

Stanley u hlamusela leswi endlekeke endzhaku ka sweswo: “Hinkwavo va gwirime va fika va yima . . . Ku ni ntlawa wa Maarabu lama xiximiwaka ngopfu; naswona loko ndzi ri karhi ndzi tshinela, ndzi vone xikandza xa mukhalabye wa mulungu exikarhi ka vona. . . . Hi tlakule swihuku swa hina, ivi ndzi ku, ‘Hi wena Dok. Livingstone, a hi swona ke?’ yena u hlamule a ku, ‘U be kona.’”

Leswi Humeleleke Endzhaku Ka Sweswo

Eku sunguleni Stanley a hlele leswaku u ta tshama na yena nkarhi wo leha leswaku a ta kota ku bula na yena ni ku tsala xitori xakwe hinkwaxo. Hambiswiritano, Livingstone na Stanley va ve vanghana hi ku hatlisa. Loyi a a hi valangisa u te: “Stanley u tshame na Livingstone mavhiki yo hlayanyana, naswona va valange Tiva ra Tanganyika swin’we. Stanley u ringete ku kucetela Livingstone leswaku a tlhelela eYuropa, kambe Livingstone a a tiyimisele ku tshama a kondza a vona laha nambu wa Nayili wu sungulaka kona. Kutani hi March 14, 1872, Stanley na Livingstone va hambanile hi timbilu to vava. Stanley u tlhelele eribuweni, laha a fikeke a xava swakudya a swi rhumela eka Livingstone. Endzhaku ka sweswo, Stanley u kongome eYuropa.”

Ku endleke yini hi Livingstone? Loyi a a hi valangisa u hlamusele a ku: “Hi August 1872, Livingstone u sungule ku lavisisa lomu nambu wa Nayili wu sungulaka kona. U kongome edzongeni wa Zambia. Hambiswiritano, matshimbi ni vuvabyi a swi lo bee. Hi May 1, 1873, u kumiwe a file. Malandza yakwe, . . . ma n’wi tote mafurha yo sivela ku bola, ma yimbela mbilu ni marhumbu yakwe emisaveni ya laha Afrika. Endzhaku ka sweswo ntsumbu wa Livingstone wu rhwariwe ku ringana mpfhuka wa 2 000 wa tikhilomitara ku ya eBagamoyo, laha varhumiwa va fikeke va wu amukela. Ku endliwe malunghiselelo ya ku wu rhumela eZanzibar hi xikepe, endzhaku ka swona wu hundziseriwa eBritain. Ntsumbu wakwe wu fike eLondon hi April 15, 1874 naswona wu lahliwe eWestminster Abbey endzhaku ka masiku manharhu. Swi teke nkarhi wa kwalomu ka lembe leswaku ntsumbu wa Livingstone wu fika laha a wu ta lahliwa kona.”

Stanley u tlhelele eAfrika leswaku a ya emahlweni ni ntirho lowu siyiweke hi Livingstone. Stanely u fambe ni ntlawa wa vanhu lava va fikeke va valanga Tiva ra Victoria ni ra Tanganyika ni Nambu lowukulu wa Congo.

Kunene munhu wa swi xiya leswaku Livingstone na Stanley a va ri ni xivindzi naswona a va tiyimiserile. Britannica yi vula leswi hi Livingstone: “Leswi a swi tshubuleke—swa ntivo-misava, swa sayense, swa vutshunguri ni swa ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona—swi tamele vutivi lebyikulu lebyi vanhu va ha byi kambisisaka ni namuntlha.” Hambileswi Livingstone na Stanley va tsundzukiwaka tanihi vavalangi ku nga ri vachumayeri kumbe vaviki, ntirho wa vona wu pfunile leswaku tidyondzo ta Bibele ti kota ku hangalaka eka malembe-xidzana lama landzeleke.

Hikwalaho, varhumiwa lava nga Timbhoni ta Yehovha va swi kotile ku pfuna Vantima va madzana ya magidi ku kuma ntiyiso wa Bibele. Entiyisweni, le Ujiji, laha Stanley a hlanganeke na Livingstone ro sungula, ntirho wa Timbhoni wo dyondzisa ntiyiso wa Bibele wu tiveka ngopfu lerova loko vanhu va kwalaho va va vona, swi tolovelekile leswaku un’wana wa vona a ku, “Mi Timbhoni ta Yehovha, a hi swona ke?”

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tiva ra Victoria

Ntlawa wa Livingstone

Cape Town

Port Elizabeth

Kuruman

Tiva ra Ngami

Linyanti

Luanda

Victoria Falls

Quelimane

Mozambiki

Mikindani

Zanzibar

Chitambo

Tiva ra Tanganyika

Nyangwe

Ujiji, laha vavanuna lavambirhi va hlanganeke kona

Stanley a ri karhi a lava Livingstone hi 1871

Zanzibar

Bagamoyo

Ujiji, laha vavanuna lavambirhi va hlanganeke kona

[Xihlovo Xa Kona]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]

David Lingstone

[Xihlovo Xa Kona]

Livingstone: Ku suka ebukwini leyi nge Missionary Travels and Researches in South Africa, 1858

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Victoria Falls

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]

Henry M. Stanley

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Un’wana wa Timbhoni ta Yehovha a ri karhi a dyondzisa Bibele le Ujiji