A Hi Endzeleni Maboboma Yo Saseka — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

A Hi Endzeleni Maboboma Yo Saseka

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EZAMBIA

HI MAY 1855, murhumiwa wa le Scotland tlhelo muvalangi David Livingstone ana se a a hete malembe a ri karhi a rhendzelaka ni tiko-nkulu ra Afrika—ku nga tiko-nkulu leri hi nkarhi wolowo a ri nga tiveki ngopfu emisaveni hinkwayo. Loko a ri karhi a ya evuxeni ku lavana ni Nambu wa Zambezi, vanhu va kwalaho va n’wi byele va hlamele hi ta boboma ledyikulu ledyi a dyi ri emahlweni. Hikwalaho ka pongo ni nkahelo lowu boboma leri a ri wu vanga, vanhu va kwalaho a va ri vitana Mosi-oa-Tunya, leswi vulaka “Musi Lowu Dzindzaka.”

Livingstone u endle xiboho xa leswaku u lava ku vona maboboma lawa a ri ekusuhi, lawa sweswi ma vitaniwaka Victoria Falls. Loko a hlamusela ndlela leyi a titweke ha yona loko a vona ndhawu leyi ro sungula, u te: “Ndzi kase hi matsolo ndzi chuhe ngopfu, ndzi ya fika eribuweni ra nambu lowu, kutani ndzi hlometela eka muhocho lowukulu lowu a wu endliwe hi nambu lowu wa Zambezi, hiloko nambu lowu, lowu a wu aname 1 000 wa timitara wu lala ku fika eka timitara ta 14 ku ya eka 20, kutani ku va ni riwa leri leheke 30 wa timitara laha wu chululaka mati kona.”

Vitoria Falls, leyi nga exikarhi ka Zambia na Zimbabwe, hi nkarhi wa timpfula letikulu, ku vuriwa leswaku hi yona yi chululaka maboboma lamakulu ku tlula milambu hinkwayo emisaveni! Hi minkarhi yoleyo ku chululuka mati lama endlaka 545 000 000 wa tilitara hi minete, ma ya nghena emuhochweni lowu enteke 108 wa timitara. Mati wolawo ma ba xindzule-ndzule egojini leri anameke kwalomu ka 65 wa timitara. Xivumbeko lexo xo hlawuleka xa Victoria Falls xi endla leswaku yi va boboma ro saseka swinene.

Ndhawu leyi rhendzeleke maboboma lawa yi sasekile swinene. Leswi yi tekiwaka yi ri ntanga wa tiko, yi ni mirhi ni swimilana swo hambana-hambana, ku tlhandlekela eka swiharhi swo tsakisa leswi nga kwalaho—ku katsa ni timpfuvu, tindlopfu, tinhutlwa, tihongonyi, timangwa hambi ku ri tinghala. Swinyenyana swo saseka ku fana ni magama ni ti-taita falcon leti ngo va ndlala, swi aka swisaka swa swona emagiyagiyeni lama nga ni maribye.

Hi marito ya Livingstone, “ku hava nchumu wo saseka ku fana ni lowu eNghilandhi. Vanhu va le Yuropa a va si tshama va wu vona nchumu wo tani; tindhawu to saseka ku fana ni leti ti fanele ti voniwe hi tintsumi loko ti ri karhi ti haha.” Namuntlha, emalembeni ya kwalomu ka 150 hi mpfhuka Livingstone a vone ndhawu leyi naswona a yi thye vito ra Victoria Falls endzhaku ka ku fa ka Nkosikazi Victoria wa le Nghilandhi, lembe ni lembe ku ta vanhu va madzana ya magidi va huma emisaveni hinkwayo ku ta hlalela ku saseka loku.

Victoria Falls swa fanela leswaku yi tiveka tanihi xin’wana xa swilo swo hlamarisa eka swilo swa ntumbuluko. Kambe ku ni maboboma yo tala lamatsongo emilambyeni leyikulu lama swi tsakisaka ngopfu ku ma vona eZambia. A hi fambe hi ya vona man’wana ya wona.

Ngonye Falls

Hi siku leri hisaka naswona ku omeke hi November, ka ha sele malembe mambirhi leswaku a vona Victoria Falls ro sungula, Livingstone u fike eNgonye Falls, leyi nakambe yi tivekaka tanihi Sioma Falls. U tsale a ku: “Swihlala leswi nga ehenhla ka maboboma lawa swi funengetiwe hi swiluva swo saseka ngopfu, leswi u nga si tshamaka u swi vona kun’wana. Loko u yime emaribyeni lama nga ehenhla ka boboma leri, u vona ku saseka loku u nga si tshamaka u ku vona kun’wana.” Namuntlha vanhu lava endzelaka Ngonye Falls va pfumelelana hi ku helela ni leswi vuriweke hi Livingstone.

Livingstone u te: “Loko u ehla tikhilomitara to tala u ya le ndzeni-ndzeni ka muhocho, nambu lowu wa pfaleka wu va timitara leti nga tluliki eka 100. Mati lawa ma ehlele kwalaho ma ri karhi ma ba xindzulendzule onge ma vila, ma ehla hi vunyingi lerova hambi ku ri munhu la swi tivaka kahle ku hlambela, a swi ta n’wi tikela ku hlambela kwalaho.”

Lumangwe Falls

Maboboma laman’wana ya le Zambia ma le kule swinene naswona a ma si cinciwa hi munhu. A ma ringani nikatsongo. Lumangwe Falls yi languteka ku fana ni Victoria Falls leyitsongo. Kambe maboboma ya kona a hi matsongo. Boboma rin’we ri suka eka mpfhuka wa kwalomu ka 30 wa timitara naswona ri aname timitara leti tlulaka 100. Hunguva leyi humaka eka maboboma lawa yi endle leswaku ku va ni khwati leritsongo ra rihlaza kwalaho.

Kalambo Falls

Kalambo Falls, ku nga maboboma lama nga ehenhla swinene le Zambia, ma kumeka le henhla ka tintshava, ma khuluka ku ya fika le Great Rift Valley ya le Afrika. Maboboma lawa ma suka eka mpfhuka lowu tlulaka 200 wa timitara ehenhla ka tamba, laha swinyenyana swa marabou swi tshikelaka matandza kona hi tinguva ta vuxika.

“Xisweswo Kalambo i boboma ra vumbirhi leri nga kavenyetiwangiki eAfrika [ro sungula i Tugela Falls eAfrika Dzonga] naswona i ra vu-12 hi vukulu emisaveni hinkwayo—ri le ka mpfhuka lowu phindhekeke kambirhi loko ri pimanisiwa ni Victoria Falls,” hi ku vula ka buku leyi nge National Monuments of Zambia.

Hambileswi swi tikaka ku fika eka boboma leri, mutsari wa kwalaho C. A. Quarmby u hlamusela Kalambo tanihi “yin’wana ya tindhawu leti nga rivalekiki eAfrika.” U vhumbhe a ku: “Swi ta teka nkarhi wo leha swinene leswaku vavalangi va hundza ha kona nkarhi ni nkarhi. . . . A hi vangani lava fikaka eKalambo.”

Kunene, maboboma yo tala ya le Zambia ni tindhawu ta yona to tsakisa ta ntumbuluko ti le kule ngopfu ni pato. National Monuments of Zambia yi vula leswaku tin’wana “u nga fika eka tona ntsena loko u famba hi Land-rover kasi tin’wana loko u famba hi milenge.” Ina, leswi hi swin’wana leswi endlaka leswaku tindhawu leti ti hlawuleka. Nilokoswiritano, vaendzi va amukeriwa hi mandla mambirhi. Nkul. Kagosi Mwamulowe, mutivi wa matimu ya mbango wa le Zambia’s National Heritage Conservation Commission, u hlamusela leswaku pakani ya vona i ku endla leswaku vanhu va swi kota ku tsakela tindhawu leti to saseka kasi hi hala tlhelo va ri karhi va sirhelela ku saseka ka tona ka ntumbuluko.

Rifuwo Lerikulu Ra Le Zambia

Ebukwini yakwe leyi nge Zambia, mutsari Richard Vaughan u ri: “Zambia ra ha ri ndhawu leyi nga lo tisasekela hi ntumbuluko, vaendzi swin’we ni vanhu va le Zambia a va yi tivi ndhawu leyikulu ya yona. . . . Tiko leri ri ni mativa, milambu, makhwati ni tintshava to hambana-hambana to saseka.” Kambe rifuwo lerikulu ra tiko leri ri kumeka kun’wana.

Vaughan u ri: “Vanhu va kona va dume hi ku va ni rirhandzu ni ku tshama va tsakile swin’we ni ku kota ku tiyiselela swiyimo swo tika.” Mutsari un’wana, David Bristow, u swi vekisa xileswi, “nchumu wa nkoka eZambia i vanhu va kona, va ni rirhandzu.” Loko wo tshuka u ta endhawini leyi yo saseka, ha tiyiseka leswaku u ta pfumelelana na hina.

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

TANZANIA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

ANGOLA

ZAMBIA

KALAMBO FALLS

LUMANGWE FALLS

NGONYE FALLS

VICTORIA FALLS

Lusaka

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

INDIAN OCEAN

[Swifaniso]

Lumangwe Falls—onge hiloko u vona Victoria Falls leyitsongo

Kalambo Falls—yi tlakuke hilaha ku phindhekeke kambirhi loko yi pimanisiwa na Victoria Falls

Ngonye Falls—“a hi kanyingi u nga ta vona vaendzi van’wana”

[Xihlovo Xa Kona]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Victoria Falls—“Musi Lowu Dzindzaka”

[Xihlovo Xa Kona]

Marek Patzer/www.zambiatourism.com