Hi Tihi Tindlela Letintshwa To Endla Eneji?

MHEHO:

◼ I khale munhu a tirhisa mheho ku kuma eneji yo fambisa swikepe, yo ndzulukisa swisilo ni ku pompa mati. Kambe, emalembeni ya sweswinyana, matiko hinkwawo ya misava ma tinyiketerile eku laveni ka tindlela to endla eneji hi mheho. Emisaveni hinkwayo, swipelupelu swa xiyimo xa le henhla swi endla eneji yo tala hi ndlela leyi nga thyakisiki mbango, leyi endlaka leswaku vanhu va 35 wa timiliyoni va kuma gezi. Denmark ana se yi kuma 20 wa tiphesente ta gezi ra yona hi ku tirhisa mheho. Jarimani, Spaniya na Indiya na wona se ma tirhisa ndlela leyi, naswona Indiya ri le ka xiyimo xa vuntlhanu eka matiko lama tirhisaka gezi leri endliweke hi ku tirhisa mheho. Sweswi United States ri ni swipelupelu swa 13 000 leswi endlaka gezi. Naswona vakambisisi van’wana va vula leswaku loko a to tirhisiwa hinkwato tindhawu leti fanelekaka ta le United States, tiko rero ri nga endla gezi leri tlulaka 20 wa tiphesente hi ku tirhisa mheho.

DYAMBU:

◼ Tisele ta eneji leti endliweke hi munhu ti cinca miseve ya dyambu yi va gezi loko miseve leyi yi endla leswaku tielktroni ti sungula ku famba-famba endzeni ka tisele. Emisaveni hinkwayo, gezi ra kwalomu ka 500 wa timiliyoni ta ti-watt ri endliwa hi ku tirhisa endlelo leri, naswona tisele ta dyambu se ti xaviwa ngopfu, lembe ni lembe ku laveka ka tona ku engeteleka hi 30 wa tiphesente. Kambe, enkarhini wa sweswi, tisele leti a ti wu endla kahle ntirho wa tona, naswona gezi leri endliweke hi tisele leti ra durha loko ri pimanisiwa ni leri endliweke hi oyili, gasi ni malahla. Tlhandlakambirhi, tikhemikhali leti nga ni chefu, ku fana ni cadmium sulfide ni gallium arsenide, ta tirhisiwa loko ku endliwa tisele leti. Leswi tikhemikhali teto ti tshamaka nkarhi wo leha eka mbango, Bioscience yi ri, “ku cukumeta ni ku dlaya tikhemikhali teto endzeni ka sele leyi nga tirhiki swi nga ha va xiphiqo lexikulu.”

ENEJI LEYI KUMEKAKA EHANSI KA MISAVA:

◼ Loko munhu o boxa ribye leri nga ehansi ka misava ku ya fika laha ku nga ni ku hisa lokukulu, loku ringanyeteriwaka leswaku ku fika eka 4 000°C, ku hisa loku ku nga engeteleka, hi xiringaniso ku nga engeteleka hi kwalomu ka 30°C eka khilomitara yin’wana ni yin’wana loko u ya ehansi. Kambe, vanhu lava tshamaka ekusuhi ni tindhawu leti nga ni swihlovo swo hisa kumbe mimbhovo ya vholkheno, va tshama va ri karhi va twa ku hisa loku humaka ehansi ka misava. Mati yo hisa kumbe nkahelo lowu humaka etimbhoveni leti hisaka ehansi ka misava, wa tirhisiwa ematikweni ya 58 ku kufumeta tindlu kumbe ku endla gezi. Iceland ri kuma eneji ya rona ya kwalomu ka hafu, ehansi ka misava. Matiko man’wana yo kota Australia ma lava tindlela to hakula eneji leyi kumekaka emaribyeni layo hisa, yo oma lama nga hansi ka misava hi tikhilomitara ti nga ri tingani ntsena. Australian Geographic ya vika: “Valavisisi van’wana va kholwa leswaku loko vo cheletela mati emigodini yoleyo leyi hisaka kutani va tirhisa mati wolawo yo hisa ku dumisa tinjhini loko mati wolawo ma vuya hi matimba swinene, hi nga swi kota ku endla gezi leri nga tshamaka malembe yo tala ngopfu.”

MATI:

◼ Switichi swa gezi leri endliwaka hi mati ana se swi phamela misava gezi leri tlulaka tsevu wa tiphesente. Hi ku ya hi xiviko xa International Energy Outlook 2003, emalembeni ya 20 lama taka, “eneji yo tala yi ta kumiwa emadan’wini ya le matikweni lama ha hluvukaka, ngopfu-ngopfu ematikweni ya le Asiya.” Hambiswiritano, Bioscience ya lemukisa: “Hakanyingi madamu lamakulu ma teka ndhawu leyinene, leyi noneke ya vurimi. Tlhandlakambirhi, madamu ma cinca swimilana, swiharhi ni swivumbiwa leswitsongo ngopfu swa kwalaho hi tlhelo ra ikholoji.”

HAYDROJINI:

◼ Haydrojini i gasi leyi nga riki na muhlovo, leyi nga nun’hwiki, leyi pfurhaka hi ku olova naswona hi yona yi teleke ngopfu evuakweni. Emisaveni, haydrojini i ya nkoka eka swimilana ni swiharhi, ya kumeka ni le ka oyili, eka gasi ni le malahleni, yi tlhela yi va xiphemu xa swiaki leswi endlaka mati. Ku tlula kwalaho, haydrojini a yi thyakisi mbango loko yi pfurha naswona yi pfurha ku antswa loko yi pimanisiwa ni oyili.

Magazini wa Science News Online wu vula leswaku mati “ma [nga] pandziwa ku huma haydrojini ni okisijini loko gezi ri hundza exikarhi ka wona.” Hambileswi endlelo leri ri nga endlaka leswaku ku va ni haydrojini yo tala, magazini lowu wu vula leswaku “endlelo leri ri vonakaka onge a ri tiki ri lava mali yo tala.” Tifeme ana se ti endla kwalomu ka 45 wa timiliyoni ta tithani ta haydrojini emisaveni hinkwayo, leyi hakanyingi yi tirhisiwaka ku endla manyoro ni swisibi swo basisa. Kambe haydrojini leyi yi endliwa hi ku tirhisa endlelo leri tirhisaka oyili, gasi ni malahla—endlelo leri ku humaka gasi leyi nga ni chefu, ku nga khaboni-monokisayidi ni leyi vangaka ku hisa ku nga khaboni-dayokisayidi.

Nilokoswiritano, vo tala va vona onge haydrojini hi yona yi nga pfunaka swinene leswaku ku va ni gezi leri eneleke enkarhini lowu taka. Leswi swi vangiwa hi leswi sweswinyana ku endliweke muchini wo endla gezi hi ku tirhisa haydrojini ni okisijini.

MUCHINI WO ENDLA GEZI:

◼ Fuel-cell i muchini wo endla eneji hi ku cinca haydrojini yi va gezi, kambe a yi swi endli hi ku yi hisa, yi yi hlanganisa ni okisijini hi mpimo lowu lavekaka. Loko ku tirhisiwa haydrojini leyi nga hlanganisiwangiki na nchumu, ematshan’weni ya haydrojini leyi nga ni oyili, ku va ni ku hisa kumbe mati.

Hi 1839, Nkulukumba William Grove, muavanyisi tlhelo mutivi wa sayense ya ntumbuluko wa le Britain, u endle muchini wo sungula wo endla eneji. Kambe, a swi durha ku endla muchini wo endla eneji, naswona a swi tika swinene ku kuma swilo swo endla eneji ha swona. Hikwalaho, thekinoloji leyi yi yimilenyana kukondza ku va exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20, loko ku endliwa michini yo endla eneji leswaku yi ta nyika swibamubamu swa le Amerika matimba. Swipandza-mpfhuka swa manguva lawa na swona swa ha tirhisa michini leyi yo endla eneji, kambe sweswi thekinoloji leyi ya cinciwanyana leswaku yi ta tirhisiwa hi swilo leswi fambaka ehansi, emisaveni.

Namuntlha ku endliwa muchini wo endla eneji, leyi nga ta siva tinjhini leti tirhisaka petirolo emimovheni, leti nga ta tisa gezi emiakweni ya mabindzu ni ya vanhu, ni ku pfuna hi gezi eka michini leyitsongo, ku fana ni le ka tiselfoni ni tikhompyuta. Hambiswiritano, hi nkarhi lowu a ku tsariwa xihloko lexi, gezi leri endliwaka hi muchini wo endla eneji a ri durha hilaha ku phindhekeke ka mune loko ri pimanisiwa ni leri ri endliwaka hi oyili. Nilokoswiritano, ku ni mali yo tala leyi tirhisiwaka leswaku ku antswisiwa thekinoloji leyi.

Swi lo dla, leswaku mbango a wu nge vi ekhombyeni loko ko kumeka eneji hi tindlela leti nga wu thyakisiki. Kambe, swi vonaka swi nga ta koteka ku swi endla etindhawini tin’wana hikwalaho ka leswi endlelo leri ri durhaka ngopfu. Xiviko xa IEO2003 xi ri: “Swi vonaka onge ku ta va ni xilaveko lexikulu . . . xa eneji leyi humaka eka (oyili, gasi ni malahla), hikuva ku languteriwe leswaku oyili ya muxaka lowu yi ta tshama yi chipile, nileswaku ku endla gezi hi swilo swin’wana swi ta durha ngopfu.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Movha lowu tirhisaka muchini wo endla eneji, 2004

[Xihlovo Xa Kona]

Mercedes-Benz USA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]

DOE Photo