Ha Yini Ku Laveka Xihlovo Lexintshwa Xa Eneji?

“Loko hi ehleketa leswaku oyili i xiphiqo sweswi, a hi rindzeni malembe ya 20. Hi nkarhi wolowo, swilo swi ta va swi bihe ngopfu.”—Jeremy Rifkin, Foundation of Economic Trends, Washington, D.C., August 2003.

KU NGA si hela malembe ya 20—loko Micah se a kule ku ringana lerova a nga kota ku va ni movha—ku tirhisiwa ka eneji emisaveni hinkwayo “ku languteriwe leswaku ku ta va ku tlakuke hi 58 wa tiphesente,” hi ku ya hi xiviko xa hulumendhe ya le United States xa International Energy Outlook 2003 (IEO2003). Magazini wa New Scientist wu vula leswaku ku engeteleka lokukulu loku languteriweke, ku ta va ku ri “ku engeteleka lokukulu loku nga si tshamaka ku va kona ematin’wini.” Xana swilo leswi swi tirhisiwaka sweswi ku endla eneji swi ta swi kota ku enerisa xilaveko lexi? Xiya vuxokoxoko lebyi byo chavisa.

MALAHLA:

◼ Eka swilo swo endla eneji leswi nga kona, malahla hi wona ma nga tala ngopfu, ku ringanyetiwa leswaku ma tele lerova ma nga heta malembe ya 1 000 ku sukela sweswi. Tindhawu leti endlaka gezi hi malahla emisaveni hinkwayo ti phakela gezi leri endlaka 40 wa tiphesente. Australia hi rona ri rhumelaka malahla yo tala ematikweni man’wana, ri phakela n’we-xa-nharhu xa malahla lama xavisiwaka emisaveni hinkwayo.

Kambe, hungu ra sweswinyana leri humaka eka Worldwatch Institute ri ri: “Malahla ma ni khaboni yo tala ngopfu, ma humesa leyi engetelekeke hi 29 wa tiphesente loko ma pimanisiwa ni oyili, naswona khaboni leyi yi tlula leyi humesiwaka hi gasi hi 80 wa tiphesente. Lembe ni lembe ma humesa khaboni leyi endlaka 43 wa tiphesente—ku nga tithani ta kwalomu ka 2,7 wa tibiliyoni.” Ku tlhandlekela eka ku thyakisa ka wona mbango, xana malahla ma nga ri khumba njhani rihanyo ra vanhu? Loko xi tshaha xikombiso xin’wana, xiviko xa sweswinyana xa Global Environment Outlook xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Le Chayina, musi ni swilo swin’wana leswitsongo leswi humaka loko malahla ma ri karhi ma pfurha, swi dlaya vanhu lava tlulaka 50 000 va ha ri vatsongo naswona emadorobeni lamakulu ya 11 ma vanga mavabyi ya mahahu ya 400 000 hi lembe, ku nga mavabyi lama nga ni khombo swinene.”

OYILI:

◼ Matiko ya misava se ma tirhisa oyili leyi endlaka mimphongolo ya 75 wa timiliyoni hi siku. Eka oyili leyi endlaka kwalomu ka tithriliyoni timbirhi ta mimphongolo leyi ku ehleketiwaka leswaku ya ha ri kona, ana se ku tirhisiwe mimphongolo ya kwalomu ka 900 wa magidi ya timiliyoni. Loko yi tirhisiwa hi mpimo lowu yi tirhisiwaka ha wona sweswi, ku ehleketiwa leswaku oyili leyi nga kona yi ta heta malembe ya 40 lama ha taka.

Hambiswiritano, Colin J. Campbell na Jean H. Laherrère, lava nga vativi va swicelwa va vule leswi hi 1998: “Eka malembe ya khume lama taka, oyili leyi nga kona yi ta va yi nga ringananga ku eneta swilaveko leswi nga ta va swi ri kona.” Vativi lava va timhaka ta oyili va te ni xilemukiso lexi: “Vanhu va ni langutelo leri hoxeke ra leswaku mpimo wa oyili leyi va yi tirhisaka va ta yi siva hi ku hatlisa hi ku kuma yin’wana emigodini ya oyili. Entiyisweni, xihlovo xin’wana ni xin’wana—kumbe tiko rin’wana ni rin’wana—leri celaka oyili, ri ya ri humesa oyili yo tala, kutani loko se ri fikelele maninginingi, ri sungula ku humesa oyili yitsongo, kukondza yi hela. Hi ku ya hi van’wamabindzu, leswaku oyili yi hela rini a swi karhati: lexi karhataka, i ku hela ka yona hakatsongo-tsongo.”

Xana ku languteriwe leswaku oyili yi ta sungula rini ku hela hakatsongo-tsongo? Joseph Riva, la nga mutivi wa timhaka ta oyili u vula leswaku “makungu lama endliweke yo engetela ku humesiwa ka oyili . . . a ma swi koti ku fikelela ni hafu ya oyili leyi nga ta laveka emisaveni hinkwayo hi 2010, hi ku ya hi xiringanyeto xa IEA [International Energy Agency].” New Scientist ya lemukisa: “Loko oyili yi hunguteka hi hala tlhelo xilaveko xa yona xi ri karhi xi kula, yi nga ha durhisiwa swinene kumbe nxavo wa yona wu ya ehenhla ni le hansi hi ndlela leyi nga twisisekiki, leswi nga ha vangaka xiphiqo lexikulu eka ikhonomi, swiphiqo swo rhumela swakudya ni swilo swin’wana hambi ku ri ku vanga nyimpi loko matiko ma lwela oyili leyi seleke.”

Hambileswi vakambisisi van’wana va vonaka onge ku hela ka oyili ku ta vanga swiphiqo, van’wana va vona onge ana se i nkarhi wo tshika ku tiseketela hi oyili. Loko a tsala eka Utne Reader, Jeremiah Creedon u ri: “Timhaka ti nga biha ntsena loko oyili yo ka yi nga heli. Khaboni-dayokisayidi leyi hi yi vangaka loko hi tirhisa oyili yi ya emahlweni yi endla leswaku planete ya hina yi hisa, kambe hakanyingi ikhonomi ni mbango swi tekiwa swi ri swilo swimbirhi leswi nga fambisaniki.” Loko yi kombisa vuyelo lebyi veke kona eka tiko rin’wana leri tirhisaka oyili swinene, Khomixini ya Vuhaxi ya le Australia yi ri: “Mimovha ya 26 wa timiliyoni ya le United Kingdom yi endla n’we-xa-nharhu xa khaboni-dayokisayidi (leswi vangaka ku hisa) swin’we ni n’we-xa-nharhu xa nthyakiso hinkwawo wa moya le United Kingdom (lowu dlayaka vanhu va kwalomu ka 10 000 hi lembe).”

GASI:

◼ Emalembeni ya 20 lama taka, “ku ehleketiwa leswaku gasi hi yona yi nga ta va xihlovo lexikulu xa eneji emisaveni hinkwayo,” hi ku ya hi xiviko xa IEO2003. Gasi hi yona yi tengeke ku tlula swihlovo leswin’wana swa eneji, naswona ku ehleketiwa leswaku misava yi ni gasi yo tala ngopfu.

Hambiswiritano, Vandla ra Mphakelo wa Gasi ra le Washington, D.C. ri ri: “A nga kona loyi a tivaka kahle leswaku ku ni gasi yo tanihi kwihi loko yi nga si humesiwa. Xiringanyeto xin’wana ni xin’wana xo va ku mbambela ntsena . . . Xisweswo swa tika ku kuma kahle leswaku ku ni gasi yo tanihi kwihi.”

Methane i xiaki xin’wana xa gasi naswona i methane “leyi engetelaka ku hisa ka misava. Entiyisweni, methane yi kota ku hlayisa ku hisa hilaha ku phindhekeke ka 21 ku tlula khaboni-dayokisayidi,” hi ku ya hi vandla leri tshahiweke eku sunguleni. Nilokoswiritano, Web-site leyi yi vula leswaku nkambisiso lowukulu lowu endliweke hi Vandla ro Sirhelela Mbango ni Vandla ra Ndzavisiso wa Gasi wu “gimete hi ku vula leswaku ku tirhisiwa swinene ka gasi, hambileswi yi nga ni methane, swa antswa ku tlula nthyakiso lowu vangiwaka hi swilo leswin’wana swa eneji.”

MATIMBA YA ATOMU:

◼ Australian Geographic yi ri: “Ti-nuclear reactor ta kwalomu ka 430 ti humesa gezi ra kwalomu ka 16 wa tiphesente emisaveni hinkwayo.” Ku engetela eka tona, IEO2003 yi ri: “Ku sukela hi February 2003, ematikweni ya le Asiya lama ha hluvukaka, ku ni ti-reactor ta 17 eka leta 35 leti endliwaka emisaveni hinkwayo.”

Switichi swa nyutliya swa ha tirhisiwa hambileswi swi nga tshukaka swi va ni khombo, ku fana ni leri veke kona hi 1986 eChernobyl, le khale ka Soviet Union. New Scientist yi vika leswaku “swibuluki swa nyutliya swa le Amerika swa pandzeka ni ku kurha” nileswaku hi March 2002, xibuluki lexi vitaniwaka Davis-Besse le Ohio a “ku sele katsongo xi n’okile, xi vanga khombo” hikwalaho ka ku kurha.

Loko ku langutiwa ku kayivela ka swihlovo swa eneji ni khombo leri swihlovo swa eneji swi langutaneke na rona namuntlha, ku tlakuka xivutiso lexi nge, Xana munhu u ta kala a onha misava hikwalaho ka makwanga lawa a nga na wona yo kuma eneji leyi engetelekeke? Swi le rivaleni leswaku hi lava swihlovo swin’wana swa eneji leswi tengeke naswona swi tshembekeke. Xana swi kona swihlovo swo tano naswona hi na yona mali ya swona ke?