Oyili—Xana Yi Tamele Leswinene Ni Leswo Biha?
XANA matiko lama hluvukeke ma titshege ku fikela kwihi hi oyili ni swilo swin’wana leswi endliwaka ha yona? Oyili—ni gasi ya ntumbuluko—swa ma pfuna matiko wolawo, naswona leswi swi endle leswaku “Vanhu Va Titshega Hi Hayidrokhaboni,” hi ku vula ka Daniel Yergin ebukwini yakwe leyi nge The Prize. Ehleketa ntsena hi ndlela leyi oyili yi tirhisiwaka ha yona ku tisa ku kufumela, loko ku endliwa grisi, mhula, asphalts ni swilo leswi endliweke hi tikhemikhali ta petroliyamu—swihaha-mpfhuka, mimovha, mabyatso, swidamarheti, pende, swiambalo leswi endliweke hi polyester, mateki, tithoyi, tidayi, maphilisi, swinun’hweriso, switolwa, tidiski to rhekhoda, tikhompyuta, ti-TV ni tinqingho. Siku ni siku vanhu vo tala va tirhisa swilo leswi endliweke hi swilo swin’wana swa oyili leswi tlulaka 4 000 kumbe swilo leswi tirhisiwaka eka vutomi bya manguva lawa. Kambe ku vuriwa yini hi ndlela leyi yi onhaka vutomi ha yona hi mpfhuka yi sungula ku ceriwa?
Hosi ‘Leyi Nga Fumiki Hi Tintswalo’
Eku heleni ka 1940, loko se swi ri erivaleni leswaku yi nga ha suka nkarhi wun’wana ni wun’wana exikarhi ka Romania na Hungary, mufumi wa Vunazi wa nsele Adolf Hitler u teke goza hi ku hatlisa ra ku va mukondleteri wa ku rhula exikarhi ka matiko lamambirhi. Xana leswi a swi kombisa tintswalo? Lexi Hitler a a lava ku xi sivela kahle-kahle a ku ri migodi ya oyili ya le Romania leswaku yi nga weli ehansi ka ku lawuriwa hi Soviet Union. Oyili hi yona nakambe leyi hoxeke xandla swinene eka nhlaselo wa Iraq le Kuwait hi 1990 ni ku hlasela ka matiko man’wana. Leswi a swi lo humelela ntsena laha. Ku rhandza ku lawula oyili swi vange tinyimpi ni ku xaniseka minkarhi yo tala.
Oyili a hi ya nkoka ntsena eka vutomi bya manguva lawa kambe hi yona nakambe ku buriwaka ha yona eka tipolitiki naswona yi koke nyingiso wa vanhu va nga ri vangani lava nga ni matimba. Hilaha Nhlangano wa Matiko lama Rhumelaka Petroliyamu (OPEC) wa ha ku vulaka hakona, oyili i nchumu lowu tolovelekeke kambe wu “ve ni nkucetelo eka tipolitiki ni le ka tinyimpi.” Matiko ma tirhise oyili leswaku ma ta vuyeriwa hi ndlela yo karhi hi tlhelo ra tipolitiki, laha tihulumendhe tin’wana ti tsoniweke timfanelo ta tona. Tlhandlakambirhi, migodi ya oyili, laha yi hlutiwaka kona swin’we ni swikepe leswi rhwalaka oyili, swi hlaseriwe hi matherorisi—hakanyingi ma onha mbango.
Tifeme ta oyili ti voniwe nandzu wa ku onha mbango hi musi wa tona wa khaboni dayiokisayidi, leswi nga ha hoxaka xandla eka ku cinca ka maxelo ya misava. Hi ku ya hi xiviko lexi humaka eka PEMEX (Mexican Petroleums), ku nga yin’wana ya tifeme letikulu emisaveni ta oyili, ku huma chefu loko ku ri karhi ku hlungiwa oyili. Hambileswi petirolo yi tengeke sweswi—endzhaku ka malembe ya kwalomu ka tsevu ku sayiniwe Ntwanano wa le Kyoto, loko matiko ya 161 ma hlangane leswaku ma teka magoza ya ku hunguta nxungeto wa ku kufumela ka maxelo ya misava—vo tala va vona onge ku cinca ka kona a ku nyawuli. Hi hala tlhelo, OPEC yi vula leswaku “oyili hi yona yi tisaka rifuwo leri nga kona namuntlha” ematikweni yo tala. Xana swi tano minkarhi hinkwayo?
Van’wana va nga ha kombetela eka ku onhaka loku veke kona hikwalaho ka ku ceriwa ka migodi ni ku nghenisiwa ka tiphayiphi leti fambisaka oyili. Van’wana va nga ha kombetela eka ku kala ka mintirho loku andzaka eSaudi Arabia, ku nga tiko leri nga ni oyili yo tala. Alí Rodríguez Araque, muungameri wa OPEC, u ri: “Tihulumendhe ta matiko lama fuweke ti koxa swo tala ngopfu eka matiko lama endlaka oyili, ma yi tengisaka ni ku yi xavisa.”
CorpWatch, nhlangano lowu tirhaka ku kuma tifeme leti nga ni nandzu etimhakeni ta mbango, wu ri: “Oyili ya ha ri Hosi. Kambe a yi fumi hi tintswalo.”
Hi byihi vumundzuku bya oyili?