Oyili—Ndlela Leyi Yi Ku Khumbaka Ha Yona
XANA u tshame u ehleketa leswaku vutomi bya vanhu vo tala a byi ta va njhani loko a ku nga ri na petroliyamu ni swin’wana leswi endliwaka ha yona?a Oyili leyi endliweke hi petroliyamu yi tirhisiwa eka mimovha, swikanya-kanya, tiphureme ni le ka swilo swin’wana leswi nga ni swiphemu leswi fambaka. Oyili yi hunguta ku khuhlana ka tinsimbi ta michini, leswi endlaka leswaku michini yi nga tshoveki hi ku hatlisa. Kambe a yi endli sweswo ntsena.
Oyili yi tirhiseriwa ku endla petirolo ya swihaha-mpfhuka, ya mimovha ni ya michini yo endla ku hisa. Switolwa swo tala, tipende, tiinki, swidzidzirisi, manyoro ni maplastiki swin’we ni swilo swin’wana swo tala, swi ni swiaki swa petroliyamu. Vanhu vo tala a va nga ta hanya hi ndlela leyi va hanyaka ha yona loko oyili a yi nga ri kona. A swi hlamarisi leswi buku yin’wana yi vuleke leswaku petroliyamu ni swiaki swa yona “swi nga tirhisiwa hi tindlela to hambana-hambana kumbexana ku tlula nchumu hambi wu ri wihi emisaveni.” Hi yi kuma njhani oyili? Xana yi huma kwihi? Xana munhu u sungule rini ku yi tirhisa?
Bibele yi hi byela leswaku emalembeni lama tlulaka magidi mbirhi Kreste a nga si ta, Nowa, hi ku landzela nkongomiso wa Xikwembu, u ake ngalava leyikulu naswona a a tirhisa xikontiri—kumbexana lexi nga xiphemu xa petroliyamu—ku endlela leswaku ngalava leyi yi nga tsakamisiwi hi mati. (Genesa 6:14) Swiaki swa petroliyamu a swi tirhisiwa hi Vababilona ku baka switina swa vona endzilweni, Vaegipta a va swi tirhisela ku tota ntsumbu leswaku wu nga onhaki naswona vanhu van’wana va khale a va yi tirhisela ku tshungula.
A nga kona loyi a a ehleketa leswaku oyili yi ta va ya nkoka swonghasi namuntlha! A nga kona la nga alaka leswaku vutomi bya manguva lawa byi titshege hi petroliyamu.
Ku tirhisiwa ka oyili tanihi mafurha yo voninga swi endle leswaku yi tirhisiwa ngopfu. Le ndzhaku-ndzhaku hi lembe-xidzana ra vu-15, oyili leyi a yi kumeka ehansi ka misava a yi tirhisiwa eka mavoningo eBaku, leyi sweswi yi nga ntsindza wa Azerbaijan. Hi 1650, ku ceriwe migodi leyi a yi nga entanga ya oyili le Romania, laha oyili leyi a yi fana ni pharafini, a yi tirhisiwa ku voninga. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, tiko rero ni man’wana ya le Yuropa Vuxa ana se a ma ri ni tifeme leti nyukaka ta oyili.
Le United States, a ku laviwa nchumu wo voninga wa xiyimo xa le henhla hi va-1800 leswi endleke leswaku ntlawa wa vavanuna wu sungula ku kambisisa oyili. Vavanuna lava va fikelele makumu lama faneleke ya leswaku va fanele va cela oyili leswaku va ta swi kota ku kuma pharafini leyi ringaneke yo yi xavisa. Kutani hi 1859, ku ceriwe mugodi wa oyili le Pennsylvania. Ku lavana ni oyili se a ku sungurile. Ku humelele yini endzhaku ka sweswo?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Rito leri nge “petroliyamu” ri huma eka ra Xilatini leri vulaka “ribye ra oyili.” Hi ntolovelo ri tirhiseriwa ku vula swilo swimbirhi leswi fanaka swinene—gasi ya ntumbuluko, leyi vitaniwaka methane swin’we ni oyili. Methane na oyili minkarhi yin’wana swa tswongeka emisaveni. Loko ku ri oyili, u nga ha yi kuma yi ri xihalaki kumbe yi ri asphalt, pitch, nhlaka kumbe xikontiri.
[Bokisi leri nga eka tluka 3]
PETROLIYAMU NA OYILI—HI KWIHI KU HAMBANA?
Hambileswi oyili yi humaka eka leswi swi vuriwaka swihlovo swa oyili, entiyisweni, i petroliyamu kumbe oyili yimbisi, leyi humaka ehansi ka misava. Petroliyamu yi hlamuseriwa tanihi gasi ya muhlovo wa xitshopana ku ya eka wa ntima, wo bumbula, yi ni hayidrokhaboni leyi yi tiendlekelaka ehansi ka misava. Yi nga ha pandziwa yi va swiaki swo hambana-hambana, ku katsa ni gasi ya ntumbuluko, naphtha na pharafini, petirolo ni mafurha yo hunguta nkwetlembetano eka tinsimbi, swilo leswi nga ni pharafini swin’we ni asphalt naswona yi tirhisiwa tanihi nchumu wa ntumbuluko eka swilo swo hambana-hambana.