Oyili—Xana Hi Yi Kuma Njhani?

“KU VONAKALA a ku ve kona.” Hi lembe-xidzana ra vu-19, le United States a ku laveka ndlela leyintshwa ya ku voninga leyi a yi ta siva mavoningo lama ketimelaka lama tirhisaka mafurha, mafurha ya nkava-va-nga-heti ni swin’wana leswi a swi tirhisiwa ku voninga. Xana a yi ta kumeka njhani? Hi ku tirhisa oyili! Xana oyili a yi ta kumeka kwihi?

Hi 1859, Edwin L. Drake, loyi a a tirha eka rhalaweni kambe se a a ri epencenini, u tirhise njhini ya khale ya nkahelo ku cela godi leri a ri ente 22 wa timitara, laha a nga fika a kuma oyili ro sungula ekusuhi ni le Titusville, ePennsylvania, le U.S.A. Hiloko se yi sukile mhaka ya ku celana ni oyili. Oyili yi vange nhluvuko lowukulu wa ikhonomi na hi tlhelo ra tipolitiki loko yi ri karhi yi kumeka ematikweni yo tala ya misava. Yi vonake yi ri xihlovo lexikulu xa ku voninga loku endliweke hi munhu loku misava a yi ku rindzele hi mahlo-ngati.

Ku nga ri kungani, hala ni hala a ku ri karhi ku xaviwa ndhawu naswona ku ceriwa migodi etindhawini leti a ku vuriwa leswaku ti ni oyili le United States. Emalembeni wolawo a swi tolovelekile ku twa hi vanhu lava va nga lo swi pfuketana va va van’wankumi swin’we ni van’wana lava hi ku famba ka nkarhi va lahlekeriweke hi rifuwo ra vona. Lexi hlamarisaka, Edwin Drake, wanuna la celeke mugodi wo sungula wa oyili le Pennsylvania, hi wun’wana wa lava va lahlekeriweke hi rifuwo ra vona hinkwaro.

Hambileswi oyili a yi lo vuya le Pennsylvania kumbexana hikwalaho ka ku tala ka yona kwalaho, ku nga ri kungani oyili yi sungule ku chipa kwalaho. Oyili yi ehlile ku suka eka $20 hi diramu yi ya eka khume ra tisente! Ku kumeka ka oyili yo tala swin’we ni mavarivari ya leswaku a yi pindzuli, swi endle leswaku nxavo wa yona wu ehla swinene, naswona oyili yi herile emigodini yin’wana. Ndhawu leyi tivekaka kahle hi nkarhi wolowo i Doroba ra Pithole, le Pennsylvania, leri sweswi ri hundzukeke marhumbi hileswi ku nga ha riki na oyili. Ri simekiwile, ivi ri nyuka kutani endzhaku ka nkarhi lowu nga ehenhlanyana ka lembe ni hafu—ri sala ri nga ha ri na munhu. Ku cinca-cinca koloko ku fambisana ni bindzu ra oyili.

Hi 1870, John D. Rockefeller ni vanghana vakwe va nga ri vangani, va hlanganile va vumba Standard Oil Company. Khampani leyi hi yona leyi a yi lawula ku endliwa ka pharafini kukondza loko ni van’wana va sungule ku endla pharafini, ngopfu-ngopfu le femeni ya oyili eRhaxiya. Un’wana wa lava va phikizaneke na vona a ku ri Marcus Samuel, musunguri wa khampani leyi namuntlha yi tiviwaka tanihi Royal Dutch/Shell Group. Tlhandlakambirhi, hikwalaho ka vutlhari bya majaha ya ka Nobel,a ku simekiwe feme leyi nga ni matimba swinene ya oyili le Rhaxiya, oyili ya kona a yi tekiwa enhoveni ya le Baku.

Wolawo a ku ri masungulo ya matimu ya mabindzu ya oyili. Ku sukela kwalaho, ku vumbiwe tikhampani ni minhlangano leswaku ku papalatiwa ku cinca-cinca ka nxavo ni ku endliwa ka oyili eminkarhini yoleyo ya khale. Wun’wana wa minhlangano yoleyo i Nhlangano wa Matiko lama Rhumelaka Petroliyamu (Organization of Petroleum Exporting Countries [OPEC]), lowu swirho swa wona swa 11 swi nga ni migodi leyi nga ni oyili yimbisi yo tala emisaveni.—Vona bokisi leri nga eka tluka 7.

Xana Ku Ni Oyili Yo Tala Ku Fikela Kwihi, Naswona Yi Le Kwihi?

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, ku andza ka ku tirhisiwa ka gezi a ku ta va ku dlaye bindzu ra oyili. Hambiswiritano, ku sunguriwa ka nchumu wun’wana ku cince xiyimo xexo—ku sunguriwa ka tinjhini leti tirhisiwaka ngopfu-ngopfu eka mimovha. Petirolo, leyi susiwaka eka petroliyamu, se a yi laveka eka mimovha, leyi ana se a yi kumeka ematikweni lama hluvukeke swinene eku heleni ka va-1920. Sweswi a ku laveka oyili yo tala leswaku mimovha yi hambeta yi famba, kambe a yi ta kumeka kwihi?

Loko malembe ma ri karhi ma famba, oyili yi vonake yi ri ya nkoka swinene emisaveni hileswi a ku kumeka migodi leyintshwa ya oyili etindhawini to hambana-hambana ta misava—migodi ya kwalomu ka 50 000! Lexi xi nga ta endla leswaku ku kumeka oyili yo tala, a hi vunyingi bya migodi leyi kumekaka, kambe i vukulu bya migodi leyi kumekaka. Xana i yikulu ku fikela kwihi?

Migodi ya oyili leyi tameleke kwalomu ka magidi ya ntlhanu ya timiliyoni ta madiramu ya oyili—leyi vuriwaka migodi leyikulu—hi yona leyikulu ku tlula hinkwayo, kasi leyi landzelaka yona hi vukulu, yi tamele (madiramu ya oyili lama sukelaka eka 500 wa timiliyoni ku ya eka ntlhanu wa magidi ya timiliyoni.) Hambileswi matiko ya kwalomu ka 70 ma xaxametiweke eka “U.S. Geological Survey World Petroleum Assessment 2000” tanihi lama nga ni oyili, kambe a hi mangani eka wona lama nga ni migodi leyikulu ya oyili. (Vona bokisi leri nga eka tluka 7.) Migodi leyi nga ni oyili yo tala ngopfu yi kumeka eminkoveni ya le Arab ni le Iran, ku nga ndhawu ya le Nsonga-nkulu wa Persia ni le tindhawini leti wu rhendzeleke.

Na sweswi ka ha laviwa tindhawu letintshwa leti nga ni oyili. Sweswi ku tirhisiwa tindlela ta manguva lawa ku lavetela tindhawu leti. Enkarhini lowu, tindhawu ta Lwandle ra Caspian, leti vumbiwaka hi matiko ya Azerbaijan, Iran, Kazakhstan, Rhaxiya, Turkmenistan na Uzbekistan, ti koke nyingiso wa vanhu lava endlaka oyili. Hi ku ya hi U.S. Energy Information Administration, oyili ni tigasi ta ntumbuluko swi lo vuya eka ndhawu leyi. Ku karhi ku kamberiwa tindlela tin’wana leti nga ha tirhisiwaka loko ku tleketliwa swilo leswi, ku fana ni ndlela leyi fambaka hi le Afghanistan. Ku tlhele ku kumeka tindhawu tin’wana leti nga ha vaka ni oyili eVuxa Xikarhi, eGreenland ni le tindhawini tin’wana ta Afrika. Mhaka yin’wana i ya ku cinciwa ka hayidrokhaboni leyi kumekeke ivi yi va nchumu lowu nga tirhisiwaka siku ni siku.

Xana Oyili Yi Humesiwa Njhani?

Vativi va maribye ni vakambisisi va secha tindhawu leti nga ha vaka ni oyili yimbisi ehansi ka misava. Endzhaku ko pima-pima ni ku teka tisampula, va cela ku vona loko oyili yi ri kona hakunene kwalaho. Eku sunguleni, loko va fika va boxa laha ku nga ni oyili, ndzhope ni oyili a swi pfhupfhuma swi va chela, lerova a va lahlekeriwa hi oyili yoleyo yo sungula naswona a ku va ni khombo ra leswaku ku nga ha va ni ku buluka. Hambiswiritano, hi ku tirhisa nchumu wo pima ni tiphayiphi to hlawuleka leti pfalaka, namuntlha loko va cela, a swa ha endleki sweswo. Namuntlha swa koteka ni ku cela migodi yo lala kambe leyi enteke.

Eku heteleleni, oyili ni gasi a swa ha humi hi matimba swinene, swi hungutiwa matimba hi ku cheriwa ka mati, tikhemikhali, khaboni dayiokisayidi kumbe tigasi tin’wana, ku fana ni nayitrojini. Swi ya hi tindhawu, tindhawu tin’wana ti ni oyili yo tiyela kasi tin’wana ti na leyo vevuka. Hi ntolovelo, ku rhandziwa ngopfu oyili leyo vevuka, hikuva swa olova ku yi kuma ni ku yi hluta.

Hilaha swi hlamuseriweke hakona hi American Petroleum Institute, thekinoloji ya manguva lawa yi endla leswaku va swi kota ku cela hi ku hingakanya, leswi endlaka leswaku ku nga ceriwi migodi yo tala. Ku humesiwa ka oyili etimbuweni ta lwandle loku sunguleke hi 1947 le Nsonga-nkulu wa Mexico, ku endle leswaku ku kumeka oyili yo tala. Ina, ndlela leyi tirhisiwaka ku cela oyili, yi hoxa xandla hi ku kongoma eka nxavo wa oyili.b

Xana Oyili Yi Tleketliwa Njhani?

Hi 1863 le Pennsylvania, ku endliwe tiphayiphi letitsongo hi mapulanga leswaku ti fambisa oyili, tanihi leswi a ti chipile naswona a swi olova ku ti tirhisa ku ri na madiramu ya oyili lama endlaka 159 wa tilitara lawa a ma tleketliwa hi tikalichi ta tihanci.c Namuntlha ku ni tiphayiphi to tala, to rharhangana leti tirhisiwaka ku fambisa oyili. Hi ku ya hi Vandla ra Tiphayiphi ta Oyili, United States ntsena yi ni tiphayiphi ta petroliyamu leti leheke 300 000 wa tikhilomitara!

Tiphayiphi to tano ta manguva lawa, leti hakanyingi ti endliwaka hi nsimbi, a to tleketla ntsena oyili yimbisi leyi yaka evutengiselweni kambe ti tleketla ni oyili leyi hlutiweke leyi yaka eka vaxavisi. Tiphayiphi ta thekinoloji ta manguva lawa ti tirhisa fambiselo ra othomathiki leri vonaka ndlela leyi oyili yi khulukaka ha yona swin’we ni rivilo leri yi khulukaka ha rona. Ku tlhele ku endliwa michini yin’wana leyitsongo leyi kambelaka tiphayiphi ta oyili ku vona loko ku ri ni laha ti pfutaka kona. Kambe munhu wo fana na mina la tirhisaka oyili u to vona ntsena mfungho lowu kombisaka leswaku ku ni phayiphi ya petroliyamu leyi fambaka ehansi ka misava kwalaho ni xilemukiso xa leswaku a ku fanelanga ku ceriwa kwalaho.

Hambileswi fambiselo leri ra tiphayiphi ri nga mpfuno swinene, kambe a ri swi koti ku fambisa oyili yo tala ku ya ematikweni ya le ndzhandzheni wa malwandle. Kambe vaxavisi va oyili va khale va kume ndlela yo hlula xiphiqo xexo—ku yi tleketla hi swikepe leswikulu swa oyili. Swikepe leswi swo leha 400 wa timitara swi endliwe hi ndlela yo hlawuleka. Swikepe leswi rhwalaka swihalaki hi swona swikepe leswikulu elwandle; swa swi kota ku rhwala madiramu ya oyili lama ringanaka miliyoni kumbe ku tlula. Khombo ra kona, hambileswi swi nga swikulu, swikepe leswi swi ni xiphiqo lexikulu, hilaha bokisi leri nge “Malunghana Ni Ku Halaka Ka Oyili” ri kombisaka hakona. Mabyatso ni switimela swa magutsu na swona swa tirhisiwa ku rhwala oyili yo tala. Hambiswiritano, mhaka ya oyili a yo helela ntsena eku yi celeni ni le ku yi tleketleni.

Langavi leri humaka le henhla ka chimele kumbe ndzilo—laha musi wu humaka ha kona—i xikombiso xa kahle xa leswaku u le ndhawini leyi ku hlutiwaka oyili eka yona. Kahle-kahle, etindhawini leti letikulu ta ku hluta oyili, oyili yimbisi ya kufumetiwa kutani yi rhumeriwa laha yi tengisiwaka kona, kwalaho yi fika yi hambanisiwa hi swiyenge swo hlayanyana. Swiyenge leswi swi va tigasi to hambana-hambana, ku sukela eka leto vevuka, ku kota butane ku ya eka leto tiyela, leti endliwaka ti va swihalaki kumbe mafurha. (Vona matluka 8-9.) Kambe xivutiso lexi xa ha sala, Xana oyili yi ni leswinene ni leswo biha?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

MADIRAMU KUMBE TITHANI?

Tikhampani to sungula ta oyili ta le Pennsylvania ti rhumele oyili hi madiramu ya vhinyo lama tekaka 180 wa tilitara. Kambe a ku cheriwa ntsena 159 wa tilitara eka madiramu wolawo ku endlela leswaku yi nga fambi yi ri karhi yi khapa-khapa. Ninamuntlha oyili ya ha xavisiwa hi diramu (ra 159 wa tilitara).

Ku sukela eku sunguleni, oyili leyi rhumeriwaka eYuropa a yi famba hi le lwandle naswona hakanyingi a yi pimiwa hi ntiko, hi ku tirhisa tithani, hilaha swa ha endliwaka hakona namuntlha.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: American Petroleum Institute

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

XANA PETROLIYAMU YI VE KONA HI NDLELA YIHI?

Ku sukela hi va-1870, vativi va sayense vo tala a va kholwa leswaku petroliyamu yi ve kona hikwalaho ka swilo leswi a swi hanya. Leswi swi “vula leswaku thyaka ra swilo leswi feke leri funengetiweke laha ku nga ni mati ra bola ri hundzuka oyili naswona endzhaku ka nkarhi ri va gasi ya ntumbuluko nileswaku petroliyamu leyi yi fika yi tshama etimbhoveni ta maribye le henhla ekusuhi ni xifunengeto xa [Misava].” Kutani endlelo leri ri humesa petroliyamu, leyi vumbiweke hi tihayidrokhaboni—hileswaku, hayidrojini na khaboni. Hambiswiritano, ku sukela hi va-1970, dyondzo leyi yi sola-soriwe hi vativi van’wana va sayense.

Hi August 20, 2002, nkandziyiso wa Proceedings of the National Academy of Sciences, wu kandziyise xihloko lexi nge “Masungulo Ya Tihayidrokhaboni Ni Masungulo Ya Petroliyamu.” Vatsari va vule leswaku petroliyamu ya ntumbuluko yi fanele yi vumbeka le “ndzeni-ndzeni ka Misava” ku nga ri exifunengetweni xa misava hilaha ku vuriwaka hakona.

Mutivi wa ta ntumbuluko profesa Thomas Gold u pfuxe tidyondzo tin’wana leti pfuxaka njhekanjhekisano kutani a hlamusela swivangelo swakwe hi vuenti ebukwini yakwe leyi nge The Deep Hot Biosphere—The Myth of Fossil Fuels. Wa tsala: “Dyondzo leyi kombisaka leswaku tihayidrokhaboni ti sungule njhani a yi rhandziwa ngopfu eUnited States ni le matikweni yo tala ya le Yuropa lerova yi endle leswaku ku nga ha endliwi vulavisisi byin’wana lebyi hambaneke na yona. Kambe a swi vanga tano ematikweni ya khale ka Soviet Union.” Leswi “kumbexana swi endliwe hi leswi muchaviseki wa le Rhaxiya la nga ni vutivi eka tikhemikhali Mendeleyev, a seketeleke dyondzo leyi a yi kombisa leswaku petroliyamu a yi vangiwi hi swilo leswi feke. Vonelo rakwe ri twala kahle namuntlha hikwalaho ka rungula ro tala leri hi nga na rona sweswi.” Yi ri yini dyondzo ya leswaku a swi vangiwi hi swilo leswi feke?

Gold u ri: “Dyondzo ya leswaku petroliyamu a yi vangiwi hi swilo leswi feke yi vula leswaku tihayidrokhaboni a ti ri xiphemu xa swilo leswi akeke misava loko ku ri karhi ku hlengeletana swilo leswi tiyeke emalembeni ya 4,5 wa magidi ya timiliyoni lama hundzeke.” Hi ku ya hi dyondzo leyi, swiaki swa petroliyamu a swi kumeka le ndzeni-ndzeni ka misava hi mpfhuka misava yi va kona.d

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10, 11]

MALUNGHANA NI KU HALAKA KA OYILI

◼ Mpimo wa oyili leyi chuluriweke hi swikepe exikarhi ka 1970 na 2000 i 5 322 000 wa tithani

◼ Oyili yo tala yi halake hi 1979 loko Atlantic Empress yi tlumbane na Aegean Captain le Kharibiya, leswi endleke leswaku ku halaka oyili leyi endlaka 287 000 wa tithani

◼ Exxon Valdez yi le ka vu-34 eka nhlayo ya swikepe leswi halateke oyili

◼ Hambileswi swikepe swo tala swi halataka oyili loko ku layichiwa, ku ehlisiwa niloko swi boheleriwa ehlalukweni, oyili yo tala yi halaka loko swi tlumbana kumbe swi nyupela ematini

◼ Handle ka swikepe leswi rhwalaka oyili, hi leswi swin’wana leswi vangeke ku halaka ka oyili yo tala:

● Ku buluka ka mugodi wa Ixtoc I hi 1979 eNsonga-nkulu wa Mexico. Mpimo wa oyili leyi halakeke: 500 000 000 wa tilitara

● Ku buluka ka mugodi wa le Nsonga-nkulu wa Gulf hi 1983. Mpimo wa oyili leyi halakeke: 300 000 000 wa tilitara

● Leyi halatiweke hi vomu hi 1991 eNsonga-nkulu wa Peresiya. Mpimo wa oyili leyi halakeke: 900 000 000 wa tilitara

[Xifaniso]

Xikepe xa oyili lexi vuriwaka “Erika” xi ri karhi xi nwela ekusuhi ni le Penmarch Point, eFurwa, December 13, 1999

[Swihlovo Swa Kona]

Swihlovo: International Tanker Owners Pollution Federation Limited, “Oil Spill Intelligence Report,” “The Encarta Encyclopedia”

© La Marine Nationale, France

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

KU HUMESIWA KA OYILI OLOVISIWEKE

1—NKAMBISISO

SETALAYITI

Global Positioning System yi nyikela nkongomiso lowu pakanisaka eka vulavisisi

SWIKURISA MPFUMAWULO

LORI LEYI RHURHUMELAKA

MUCHINI WA MPFUMAWULO EMATINI

XIKEPE LEXI RHURHUMELAKA

Vulavisisi lebyi pimaka ku tsekatseka, ndlela yin’wana leyi tirhisiwaka i ku rhekhoda pongo leri vaka kona hala hansi ka misava

2—KU HUMESIWA KA OYILI

MIGODI LEYI NGA ETIKWENI

ELWANDLE

MUGODI WA LE HANSI KA MATI

Tindlela ta ku humesa oyili ti katsa ku humesiwa ka oyili leyi nga emigodini, eribuweni ra lwandle ni le migodini leyi nga ehansi ka mati. Leswaku mathanki lawa ma swi kota ku yi koka, ku nga ha cheriwa tigasi kumbe tikhemikhali endzeni ka wona

[Xifaniso]

MUGODI WA LE HANSI KA MATI

Swikepe swa le hansi ka mati leswi lawuriwaka hi muchini swi aka tindhawu to koka oyili eka tona le hansi ka misava

[Xifaniso]

KU CELA HI KU HINGAKANYA

Michini leyi lawuriwaka hi mutivi wa michini yi voyamisa piki katsongo, kutani yi nun’hwetela lomu oyili yi nga kona

3—VUTLEKETLI

TIPHAYIPHI

XIKEPE

Tiphayiphi leti nga ehenhla ka misava, endzeni ka misava ni leti nga ehansi ka lwandle ti tleketla oyili. Tindlela tin’wana ta vutleketli ti katsa swikepe, mabyatso ni magutsu ya xitimela

4—KU TENGISA

XITENGISO

Oyili yimbisi ya swekiwa, yi tengisiwa, kutani yi hambanisiwa yi va swiphemu leswi nga tirhisiwaka ku endla leswi va lavaka ku swi endla

XIHONDZO XO TENGISELA EKA XONA

Loko oyili yimbisi leya ntima leyi namarhelaka, yi swekiwa, tihayidrokhaboni ti hundzuka tigasi. Ehansi ka matitimelelo ni mahiselo yo hambana-hambana, tigasi leti ti tlhela ti hundzuka swihalaki. Xisweswo oyili yi hambanisiwa yi va swiyenge kumbe swiphemu swo hambana-hambana

↑ ↑

↑ ↑

↑ ↑

↑ ↑

↑ ↑

CATALYTIC CRACKER

Tihayidrokhaboni ti swekiwa hi nkahelo kutani ti hlanganisiwa ni mapa lama hisaka ya alumina-silica gel. Swilo leswi swa pandzeka kumbe ku phatluka, tihayidrokhaboni ti va timolekhulu letitsongo, leti pfunaka swinene

Mapa lawa ma hlangana ni hayidrokhaboni eka nkahelo

↓ ↓ ↓

[Xihlovo Xa Kona]

Photo Courtesy of Phillips Petroleum Company

[Grafu leyi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Swihlovo Leswikulu Swa Oyili

Mpimo hinkwawo wu endla madiramu ya magidi ya timiliyoni. Leswi a swi katsi migodi leyi nga si kumekaka

▪ Xirho xa OPEC

• Matiko lama nga ni mugodi wun’we lowukulu ngopfu wa oyili kumbe migodi yo tala

Engetelekeke

◆ Seleke

▪ • ◆ 332,7 SAUDI ARABIA

• ◆ 216,5 UNITED STATES

• ◆ 192,6 RHAXIYA

▪ • ◆ 135,9 IRAN

▪ • ◆ 130,6 VENEZUELA

▪ • ◆ 125,1 KUWAIT

▪ • ◆ 122,8 IRAQ

▪ • ◆ 113,3 UNITED ARAB EMIRATES

• ◆ 70,9 MEXICO

• ◆ 42,9 CHAYINA

▪ • ◆ 41,9 LIBYA

▪ ◆ 33,4 NIGERIA

◆ 21,2 CANADA

▪ ◆ 21,0 INDONESIA

◆ 20,5 KAZAKHSTAN

▪ • ◆ 18,3 ALGERIA

◆ 17,6 NORWAY

◆ 16,9 UNITED KINGDOM

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]

Mugodi wo sungula wa oyili yimbisi, le Titusville, ePennsylvania, 1859

Oyili yi pfhupfhuma le mugodini wa le Texas

[Xihlovo Xa Kona]

Vana va munhu va ka Brown

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Mugodi wa khale wa oyili, le Beaumont, eTexas

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Tikalichi ta tihanci ti ri karhi ti tleketla madiramu ya oyili

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Migodi ya oyili yi ri karhi yi pfurha le Kuwait

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

All photos: Vana va munhu va ka Brown