Vantshwa Va Le Khombyeni

◼ Le United States, xichudeni xa malembe ya 15 xi sungule ku balesela swichudeni-kulobye etlilasini, xi dlaya swimbirhi ku vaviseka swa 13.

◼ Le Rhaxiya, ntlawa wa vantshwa lava a va pyopyiwile wu dlaye nhwanyana wa malembe ya kaye wu tlhela wu bukutela tata wakwe ni n’wana wa makwavo.

◼ Le Britain, mufana wa malembe ya 17 u bukutele xifanyetana xin’wana a tlhela a xi tlhavetela. U byele maphorisa a ku, “A ndzi nga tiyimiselanga ku n’wi dlaya, kambe loko ndzi vone ngati, ndzi lo vhela ndzi hetisa.”

SWIENDLAKALO swo chavisa ku fana ni leswi se swo va tshamela maxelo. A swi nge tekiwi tanihi nchumu lowu humelelaka hi xiwelo ntsena. Xihloko xin’wana lexi nga ebukwini leyi nge Professional School Counseling, xi ri: “Madzolonga ya vantshwa i xiphiqo lexikulu eka vanhu lava hi hanyaka na vona.” Tinhlayo ta yi seketela mhaka leyi.

Ndzawulo ya Tinhlayo ta Dyondzo ya Tiko ra United States yi vula leswaku hambileswi ku veke ni ku hunguteka ka swiviko swa madzolonga eswikolweni swa tiko rero, “swichudeni leswi nga exikarhi ka malembe ya 12 na 18 swi tshame swi hlaseriwa hi madzolonga ya 2 wa timiliyoni kumbe ku yiveriwa swo karhi exikolweni hi lembe ra 2001.” Swiviko swa ku xanisiwa ka vana exikolweni na swona swa andza.

Kambe le United States, madzolonga a ma kongomisiwanga ntsena eka swichudeni. Buku yoleyo yi tlhela yi ku: “Eka malembe ya ntlhanu lama hundzeke ku sukela hi 1997 ku ya eka 2001, vadyondzisi va hlaseriwile hi madzolonga ya kwalomu ka 1,3 wa timiliyoni exikolweni, ku katsa ni vukhamba bya 817 000 ni vugevenga byin’wana lebyi nga ni madzolonga bya 473 000.” Ku tlula kwalaho, “9 wa tiphesente ta vadyondzisi va le swikolweni swa le hansi ni tisekondari va tshame va xungetiwa hi xichudeni xo karhi, kasi 4 wa tiphesente va hlaseriwe hi swichudeni.”

Xana xiyimo xi njhani ematikweni man’wana? Vaviki van’wana va mahungu va ri: “Hi 2003 le Chayina ku khomiwe vantshwa va 69 780 hikwalaho ko tlula nawu, ku nga nhlayo leyi engetelekeke hi 12,7 wa tiphesente loko yi pimanisiwa ni ya 2002.” Xiviko xin’wana xi vula leswaku “vugevenga bya kwalomu ka 70 wa tiphesente byi endliwa hi mintlawa ya vantshwa lavo xandzuka.” Xiviko lexi humaka eJapani xa 2003 na xona xi vule leswaku hafu ya vugevenga lebyi endliweke eka malembe ya khume lama hundzeke byi endliwe hi vantshwa.

Swidzidzirisi Swi Onha Mimiri Ya Vantshwa

Swin’wana leswi kombisaka xiphiqo lexi i ndlela leyi vantshwa va yi vavisaka ha yona mimiri ya vona. Nhlangano wo Lwa ni Swidzidzirisi wa le United States wu vula leswaku kwalomu ka hafu ya vantshwa lava tshamaka etikweni rero va tshame va ringeta ku tirhisa swidzidzirisi va ha ri exikolweni. Xiviko xi ya emahlweni xi ku: “Vantshwa vo tala va ha ri ni xiphiqo lexikulu xo nwa byala. Vantshwa va mune eka va ntlhanu (77%) va va va nwe byala (ku tlula mpimo) loko va ha ri exikolweni; naswona kwalomu ka hafu (46%) va va va endle tano loko va ri eka ntlawa wa vunhungu.”

Vuxaka Bya Rimbewu Leri Nga Riki eNawini

Enkarhini lowu wa AIDS, a swi kanakanisi leswaku swi ni khombo ku hlanganyela rimbewu leri nga riki enawini. Kambe, vantshwa vo tala va swi vona swi ri ntlango lowu nga riki na khombo. Hi xikombiso, vantshwa van’wana va le Amerika va vulavula hi “ku dya”—ku nga rito leri twalaka ri nga bihanga kasi vo sasa, va vula leswaku va etlele ni munhu va nga tekananga. Va vulavula hi ku va ni “munghana la pfunaka”—munhu loyi u etlelaka na yena kambe mi nga tshembisananga mucato.

Mutsari Scott Walter u hlamusela minkhuvo leyi nga lawulekiki leyi vantshwa van’wana va le madorobeni va yi hlelaka loko vatswari va vona va ye ntirhweni. Eka wun’wana wa minkhuvo yoleyo, nhwanyana un’wana u vule leswaku “u ta etlela ni vafana hinkwavo lava nga kwalaho. . . . Vana va malembe ya 12 a va ri kona eminkhubyeni yoleyo.”

Xana sweswo swi tsema nhlana? A swi tano eka vatshila lava dyondzeleke timhaka ta rimbewu eka vantshwa. Dok. Andrea Pennington u tsale a ku: “Eka malembe ya 20 lama hundzeke hi xiye leswaku vantshwa va sungula ku hlanganyela rimbewu va ha ri vatsongo swinene. Se swi tolovelekile leswaku vafana ni vanhwanyana va sungula timhaka ta masangu va ha ri ni malembe ya 12 ntsena.”

Xiviko lexi tsemaka nhlana swinene hi lexi a xi ri eka phepha-hungu ra USA Today: “Tinhlayo leti engetelekaka ta vana . . . va endla rimbewu ra nomu etikweni leri. . . . Vana va tibyela leswaku ‘leswi a hi rimbewu ra xiviri.’” Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka vanhwanyana va 10 000 lava ku vulavuriweke na vona, “80 wa tiphesente va vule leswaku a va si tivana ni wanuna, kambe 25 wa tiphesente va tshame va endla rimbewu ra nomu. Naswona 27 wa tiphesente va vule leswaku sweswo i ‘nchumu lowu u wu endlaka ni jaha leswaku mi titsakisa ntsena.’”

Mavonelo yo tano hi rimbewu ma nghene ni le timhakeni tin’wana. “Vantshwa vo tala va le Asiya va tluleriwa hi HIV hi ku etlela ni munhu wa rimbewu rin’wana hikuva vantshwa vo tala va sungula ku navela rimbewu va ha ri vatsongo,” hi ku vula ka UNESCO, ya engetela: “Vantshwa va fularhela ‘mahanyelo’ ya vatswari va vona ‘va le Asiya’ hi ku etlela ni munhu loyi va nga tekanangiki na yena, hakanyingi va etlela ni vanhu vo tala.”

Xana leswi ko va swikombiso swin’wana swa leswaku vantshwa va ni ntshikilelo? Magazini wa Women’s Health Weekly wa le Canada wa vika: “Vavasati lava endlaka 25 wa tiphesente lava nga exikarhi ka malembe ya 16 na 19 va ta va ni ntshikilelo.” Hambiswiritano, ntshikilelo i vuvabyi lebyi khomaka va xinuna ni va xisati. Hi ku ya hi buku leyi nge U.S.News & World Report, lembe ni lembe vantshwa va kwalomu ka 5 000 va tidlaya. Hikwalaho ka swivangelo swin’wana, xiviko xi ri “nhlayo ya vafana lava tidlayaka yi phindheke ka tsevu eka ya vanhwanyana.”

Handle ko kanakana, vantshwa va namuntlha va le khombyeni swinene. I yini lexi vangaka khombo leri?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

STR/AFP/Getty Images