Swiphiqo Leswi Vantshwa Va Namuntlha Va Langutaneke Na Swona

VUNTSHWA—byi nga dunga muntshwa hambiloko a huma endyangwini lowunene. Hi nkarhi lowu, vantshwa va hlaseriwa hi mintlhaveko leyintshwa. Siku ni siku va langutana ni ntshikilelo lowu humaka eka vadyondzisi ni tintangha ta vona. Va langutana ni nkucetelo wa TV, wa tifilimi, wa vuyimbeleri ni wa Internet. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi hlamusela malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi tanihi “nkarhi wa ku cinca loku hi ntolovelo ku endlaka leswaku munhu a va ni ntshikilelo ni ku chava.”

Khombo ra kona, hakanyingi vantshwa a va na wona ntokoto wo langutana ni ntshikilelo ni ku chava. (Swivuriso 1:4) Loko va nga kumi nkongomiso lowunene, va nga tipeta ekhombyeni hi ku olova. Hi xikombiso, xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Nkambisiso wu kombisa leswaku hakanyingi vantshwa va sungula ku tirhisa swidzidzirisi loko va ri eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, evuntshweni bya vona.” Swi tano ni hi mahanyelo man’wana yo biha, yo fana ni madzolonga ni rimbewu leri nga riki enawini.

Vatswari lava ehleketaka leswaku swilo swo tano swi humelela ntsena eka “swisiwana” kumbe eka tinxaka to karhi, hakanyingi va tikuma va hoxisile swinene. Swiphiqo leswi vantshwa va langutanaka na swona namuntlha a swi yi hileswaku u fuwile, u huma endyangwini wa njhani naswona u wa rixaka rihi. Scott Walter u ri: “U ta va wa ha ri endzhaku loko u anakanya leswaku ‘n’wana la tsemeke mubya’ i jaha ra malembe ya 17 leri kuleleke edorobeni, leri mana wa rona wa xisiwana a hanyaka hi mali ya mudende. N’wana la karhataka a nga ha va a ri mulungu, a nga ha va a huma endyangwini wa xiyimo xa le henhla, a nga ha va a ri ehansi (swinene) ka malembe ya 16 naswona a nga ha va mufana kumbe nhwanyana.”

Kambe, hikwalaho ka yini vantshwa vo tala swonghasi va ri ekhombyeni? Xana vantshwa va le nkarhini lowu hundzeke na vona a va langutane ni mintlhontlho ni miringo? Ina, kambe hina hi hanya enkarhini lowu Bibele yi wu hlamuseleke tanihi “minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona.” (2 Timotiya 3:1-5) Ku ni swiyimo ni mintshikilelo leyi vantshwa va langutanaka na yona leyi fambisanaka ni nkarhi lowu hi hanyaka eka wona. A hi kambisiseni yin’wana ya yona.

Ku Cinca eNdyangwini

Hi xikombiso, ehleketa hi ku cinca ka xiyimo xa vutomi endyangwini. Journal of Instructional Psychology yi ri: “Vana va le Amerika lava tlulaka n’we-xa-nharhu va vona vatswari va dlaya vukati va nga si fika eka malembe ya 18.” Ematikweni man’wana ya le Vupela-dyambu ku ni swiyimo leswi fanaka. Loko vatswari va dlaya vukati, hakanyingi vantshwa va karhateka swinene emintlhavekweni. Journal leyi yi ri: “Hi ntolovelo, vana lava vatswari va vona va ha ku dlayaka vukati a swi va fambeli kahle exikolweni naswona a va swi koti ku tirhisana kahle ni vanhu loko va pimanisiwa ni vana lava humaka emindyangwini leyi nga ni vun’we . . . Ku tlula kwalaho, loko vatswari va dlaye vukati swi endla leswaku vana va nga kuli kahle emintlhavekweni naswona va titekela hansi.”

Vavasati vo tala lava tirhaka va endle leswaku vutomi bya le ndyangwini byi cinca. Nkambisiso lowu endliweke malunghana ni vugevenga bya vantshwa eJapani wu kombise leswaku emindyangwini leyi vatswari va tirhaka havambirhi swa tika leswaku va khathalela vana va vona ku tlula emindyangwini leyi mutswari un’wana a nga tirhiki.

I ntiyiso leswaku mindyangu yo tala yi lava miholo yimbirhi leswaku yi ta kota ku hanya. Miholo yimbirhi yi nga tlhela yi endla leswaku vana va hanya vutomi lebyinene. Kambe ku ni khombo: Vana vo tala a va kumi munhu ekaya loko va huma exikolweni. Loko vatswari va vuya, hakanyingi va va va karhele naswona va ri ni swiphiqo swa le ntirhweni. Xana ku va ni vuyelo byihi? Vana vo tala a va wu kumi nkhathalelo wa vatswari. Muntshwa un’wana u tshandzise xileswi: “Ekaya a hi na nkarhi wa ku va swin’we tanihi ndyangu.”

Vativi vo tala va ehleketa leswaku leswi a hi xikombiso lexinene xa vumundzuku bya vantshwa. Dok. Robert Shaw u ri: “Ndzi tshemba leswaku ndlela leyi vatswari va kuriseke vana va vona ha yona emalembeni ya 30 lama hundzeke yi hoxe xandla emhakeni ya leswaku vana va nga vi na mintlhaveko, va nga vulavurisani, va tikeriwa hi ku dyondza naswona va nga lawuleki. Vatswari va tikuma va hlongorisa rifuwo, va ri exikarhi ka vanhu lava kucetelaka van’wana ku tirha ngopfu, leswi endlaka leswaku va heta nkarhi wo tala va ri entirhweni va tlhela va kuma mali yo tala leyi va nga swi kotiki ku tinyika nkarhi wa ku yi tirhisa eka swilo leswi faneleke, leswi nga ta endla leswaku va kurisa vuxaka bya vona ni vana va vona.”

Ndzingo wun’wana lowu khumbaka vuhlayiseki bya vantshwa: Vana lava vatswari va vona va tirhaka hakanyingi va heta nkarhi wo tala va nga languteriwanga. Vana va ta nghena ekhombyeni loko vatswari va vona va nga va languteli.

Mavonelo Lamantshwa Yo Nyikela Ndzayo

Ku cinca ka mavonelo emhakeni yo nyikela ndzayo na swona swi va khumbile vantshwa namuntlha. Hilaha Dok. Ron Taffel a swi vekeke hakona hi ku kongoma, vatswari vo tala “va tshika vulawuri bya vona.” Sweswo swi endla leswaku vana va kula va ri ni milawu yi nga ri yingani, kumbe va nga ri na yona hi ku kongoma evuton’wini bya vona.

Nkarhi wun’wana swi vonaka onge vatswari a va lavi ku khoma vana va vona hi voko ra nsimbi hilaha vona va khomiweke hakona loko va ha kula. Va lava ku va vanghana va vana va vona—ku nga ri ku va khoma hi voko ra nsimbi. Manana un’wana u ri: “A ndzi debyisa ngopfu voko. Vatswari va mina a va karhata swinene; a ndzi nga lavi ku endla leswi fanaka eka n’wana wa mina. A ndzi hoxisile.”

Xana vatswari va debyise voko ku fikela kwihi? Xiviko xa USA Today xi ri: “Nkambisiso lowa ha ku endliwaka eka vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va kwalomu ka 600 lava amukelaka vutshunguri hikwalaho ko godzomberiwa hi swidzidzirisi eNew York, Texas, Florida ni le California wu kombise leswaku 20 wa tiphesente va tirhise swidzidzirisi ni vatswari va vona, ku nga ri byala, naswona kwalomu ka 5 wa tiphesente ta vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va dyondzisiwe ku tirhisa swidzidzirisi—ngopfu-ngopfu mbangi—hi vamana wa vona kumbe vatata wa vona.” I yini lexi nga susumetaka mutswari ku endla vuphukuphuku byo tano? Mutswari un’wana u te: “Ndzi byele n’wana wa mina wa nhwanyana leswaku a nga tirhisa swidzidzirisi ekaya loko ndzi n’wi veke tihlo.” Van’wana va anakanya leswaku ku tirhisa swidzidzirisi ni vana va vona i ndlela yo kondletela “vun’we.”

Nkucetelo Wa Swihaxa-mahungu

Nakambe ku ni nkucetelo lowukulu wa swihaxa-mahungu. Hi ku ya hi mulavisisi Marita Moll, nkambisiso wun’wana wu kombisa leswaku vantshwa va le United States va heta mune wa tiawara na 48 wa timinete hi siku va hlalele TV kumbe va tirhisa khompyuta.

Xana sweswo swi hoxile? Xihloko lexi kandziyisiweke eka magazini wa Science xi vule leswaku “mavandla ya tsevu lamakulu ya le United States,” ku katsa ni Vandla ra Rihanyo ra le Amerika, ma pfumelelana leswaku vugevenga lebyi kombisiwaka eka swihaxa-mahungu byi fambisana ni “swiendlo swa tihanyi leswi endliwaka hi vana van’wana.” Magazini wa Science wu xiye leswi: “Ku nga khathariseki leswi vatshila va pfumelelanaka ha swona, vanhu lava nga dyondzekangiki a va pfumeli leswaku swihaxa-mahungu swi nyanyisa madzolonga.”

Hi xikombiso, anakanya hi tivhidiyo ta vuyimbeleri. Hakanyingi vatswari va tsemeka nhlana loko va vona ndlela leyi tivhidiyo leti ti kombisaka rimbewu ha yona. Xana ti nga yi khumba hakunene ndlela leyi vantshwa van’wana va tikhomaka ha yona? Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka swichudeni swa 500 swa le kholichi, “tinsimu leti vulavulaka hi madzolonga ti endla leswaku munhu a va ni mianakanyo ni mintlhaveko yo biha.” Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana lowa ha ku endliwaka, “vantshwa lava hetaka nkarhi wo tala va hlalele tivhidiyo leti kombisaka ku tikhoma ko biha ka rimbewu ni madzolonga lama kombisiweke eka tifilimi ta . . . ‘mintlawa’ ya vuyimbeleri bya rhep leyi kucetelaka rivengo, va tala ku endla leswi va swi voneke.” Nkambisiso lowu endliweke eka vanhwanyana vo tlula 500 wu kombise leswaku lava hetaka nkarhi wo tala va hlalele tivhidiyo ta vatlangi va vuyimbeleri bya mintlawa ya rhep va tala ku ba vadyondzisi, va khomiwa ni ku etlela ni swigangu swo tala.

Vantshwa Ni Tikhompyuta

Emalembeni ya sweswinyana khompyuta na yona yi teke ntirho wo tala wo lawula mianakanyo ya vana. Magazini wa Pediatrics wu ri: “Nhlayo ya vanhu lava nga ni tikhompyuta emakaya yi engeteleke swinene eka makume ya malembe ya sweswinyana. Etikweni hinkwaro [ra United States], mindyangu ya n’we-xa-mbirhi leyi nga ni vana lava nghenaka xikolo (lava nga ni malembe ya 6 ku ya eka 17) yi ni khompyuta . . . Nhlayo ya vana lava nga exikarhi ka malembe ya 3 na 17 eUnited States lava tshamaka emindyangwini leyi nga ni tikhompyuta yi engeteleke ku suka eka 55 wa tiphesente hi 1998 ku ya eka 65 wa tiphesente hi 2000.” Nhlayo ya tikhompyuta leti tirhisiwaka ematikweni yo tala yi engetelekile.

Hambiloko muntshwa a nga ri na khompyuta, ti kona leti a nga ti tirhisaka. Mulavisisi un’wana u vula leswaku “vantshwa va kwalomu ka 90 wa tiphesente lava nga exikarhi ka malembe ya 5 na 17 va tirhisa tikhompyuta, naswona 59 wa tiphesente va tirhisa Internet.” Leswi swi endla leswaku vantshwa va kuma rungula ro tala—naswona i swinene loko vana va ti tirhisa ehansi ka nkongomiso wa vatswari. Kambe vatswari vo tala va pfumelela vantshwa leswaku va tirhisa khompyuta handle ka swipimelo.

Ku seketela leswi, eka magazini wa Phi Delta Kappan, mulavisisi Moll u vula leswaku hi ku ya hi nkambisiso lowu endliweke hi 2001 malunghana ni ku tirhisa Internet, “vatswari va 71 wa tiphesente va ehleketa leswaku va tiva ‘swo tala kumbe swo karhi’ malunghana ni ndlela leyi vana va vona va tirhisaka Internet ha yona. Kambe, loko vana va vutisiwe xivutiso lexi fanaka, lava endlaka 70 wa tiphesente va vule leswaku vatswari va vona ‘va tiva switsongo kumbe a va tivi nchumu’ malunghana ni ndlela leyi va tirhisaka Internet ha yona.” Hi ku ya hi nkambisiso lowu, “vana lava endlaka 30 wa tiphesente va malembe ya 9 ku ya eka 10 va vule leswaku va tshame va nghena eka Internet laha ku burisaniwaka ni vanhu lavakulu ntsena. Xiphiqo lexi xa nyanya, laha 58 wa tiphesente ta vana va malembe ya 11 ku ya eka 12, 70 wa tiphesente ta vana va malembe ya 13 ku ya eka 14, na 72 wa tiphesente ta vana va malembe ya 15 ku ya eka 17 va vulaka leswaku va pfula tindhawu leti endleriweke vanhu lavakulu. . . . Le Britain loko ku ri karhi ku kambisisiwa ndlela leyi Internet yi tirhisiwaka ha yona ekaya, mutswari un’we eka va nkombo u pfumerile leswaku a nga swi tivi leswi vana va yena va swi hlalelaka kwalaho.”

Loko vantshwa va nga langutiwi eka ndlela leyi va yi tirhisaka ha yona Internet, va nga languta ni swilo leswi navetisaka rimbewu. Hambiswiritano, ku ni makhombo man’wana. Taffel la boxiweke eku sunguleni, u ri: “Vana va hina va va ni vanghana exikolweni ni le ka Internet—hikwalaho ka sweswo, va heta nkarhi wo tala ni vana lava hakanyingi hi nga va tiviki.”

Handle ko kanakana, vantshwa va namuntlha va langutana ni miringo ni swiphiqo leswi a swi nga ri kona enkarhini lowu hundzeke. A swi hlamarisi leswi vantshwa vo tala va hanyaka hi ndlela leyi nga dyisiki byi rhelela! Xana swi kona leswi nga endliwaka leswaku ku pfuniwa vantshwa va namuntlha?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Ndzi tshemba leswaku ndlela leyi vatswari va kuriseke vana va vona ha yona emalembeni ya 30 lama hundzeke yi hoxe xandla emhakeni ya leswaku vana va nga vi na mintlhaveko, va nga vulavurisani, va tikeriwa hi ku dyondza naswona va nga lawuleki.”—DOK. ROBERT SHAW

[Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Vavasati vo tala lava tirhaka va endle leswaku vutomi bya le ndyangwini byi cinca

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vana lava nga languteriwiki va nga nghena ekhombyeni hi ku olova

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Valavisisi va kume leswaku vanhu lava hlalelaka tivhidiyo ta vuyimbeleri bya madzolonga va rhandza ku lwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Xana wa swi tiva leswi vana va wena va swi hlalelaka eka Internet?