Ndlela Yo Pfuna Vantshwa Leswaku Va Tshama Va Tshembekile

MISAVA, switayele ni tifexeni ta yona swi tshama swi ri karhi swi cinca-cinca. Namuntlha ku cinca loku vangiwaka hi thekinoloji ya manguva lawa ku lo dla, erivaleni. Swilo leswi vanhu a va swi lava hi mahlo-ngati tolo, a va ha swi lavi namuntlha, fexeni yi fika yi tlhela yi hundza. Ku cinca-cinca loku ku va khumba swinene vantshwa.

Ku Cinca Ka Vanhu

Emalembeni ya sweswinyana, thekinoloji yi cinca swilo leswi khumbaka ngopfu vantshwa. Hi xikombiso, ematikweni yo tala vantshwa a va ha hambani ni selfoni na khompyuta. Swilo leswi munhu a nga swi endlaka eka Internet a hi ku tala i tanani mi ta vona. Nhwanyana un’wana wa le Australia la nga ni malembe ya 19 u ri: “U nga ha tikuma u nga ri na vanghana evuton’wini bya xiviri, kambe hi ku copeta ka tihlo u kuma vanghana vo tala ngopfu eka Internet.”

A hi vangani lava alaka leswaku selfoni ni Internet swa pfuna hi tindlela to tala. Kambe, vanhu vo tala va vonaka se va hundzuke mahlonga ya swona. Donald Roberts, Profesa wa le Yunivhesiti u vula leswaku swichudeni swin’wana “swa tsandzeka ku tshama swi nga tirhisi tiselfoni ta swona eka swiminetana leswi vaka kona loko dyondzo leyi sunguleke hi awara ya khume yi hela naswona ku nga si sungula leyi landzelaka hi awara ya 11.” U ri: “Swi vonaka onge a swi titwi kahle loko swi nga vulavulanga hi selfoni—swi ri, ‘A ndzi nge swi koti ku tshama ndzi nga foni.’”

Vantshwa van’wana va pfumela leswaku se va hundzuke mahlonga ya yona. Stephanie, la nga ni malembe ya 16, u ri: “Se ndzi hlonga ra ku tshamela ku rhumela ti-SMS (ku rhumela timhaka hi selfoni) naswona a ndzi lavi ku hambana ni selfoni ya mina, hikuva hi swona swi ndzi pfunaka ku tshama ndzi ri karhi ndzi bula ni vanghana va mina. Loko ndzi fika ekaya, ndzi vhela ndzi kongoma eka Internet . . . minkarhi yin’wana ndzi suka kwalaho hi awara ya nharhu nimixo.” Stephanie u hakela kwalomu ka R760 ku ya eka R3 800 ya riqingho. U ri: “Sweswi, ndzi kolota vatswari va mina kwalomu ka R15 000 ku tlhandlekela eka leyi ndzi yi hakelaka n’hweti ni n’hweti. Kambe se ndzi yi tolovele ngopfu lerova a ndzi nge swi koti ku hanya handle ka yona.”

Swi nga ha endleka ku nga ri xiphiqo xa timali ntsena. Elinor Ochs, mutivi wa ndhavuko wa vanhu, loko a ri karhi a endla nkambisiso eka vutomi bya ndyangu, u kume leswaku loko mutswari la tirhaka a vuya ekaya, a a kuma munghana wakwe wa vukati ni vana va khomeke ngopfu hi leswi va swi endlaka lerova minkarhi yo tala a va rivala ni ku n’wi xeweta! A va ya mahlweni ni swilo swa vona swa elektroniki. Ochs u ri: “Na hina hi swi vonile leswaku swi tika ngopfu leswaku vatswari va nghenelela eka leswi n’wana a swi endlaka.” U engetele hi ku vula leswaku loko ku ri karhi ku endliwa nkambisiso lowu, vatswari a va voniwa va ri karhi va tshika vana va ya emahlweni ni leswi va swi endlaka va nga lavi ku va kavanyeta.

Ku Tiendlela Web-site—Xana A Swi Na Khombo?

Vatswari ni vadyondzisi vo tala va karhateka hi nkarhi lowu vantshwa va wu hetaka eka ti-Web-site. Leti i tindhawu leti kumekaka eka Internet leti vanhu va pfumeleriwaka ku tiendlela ti-Web-site ni ku ti sasekisa hi swifaniso, tivhidiyo ni tidayari, leti vitaniwaka ti-blog.

Lexi kokelaka vanhu eka Web-site yoleyo hileswi lava va ngheneke eka yona va swi kotaka ku tshama va ri karhi va vulavurisana ni vanghana. Xivangelo xin’wana hileswaku ku va ni Web-site swi pfuna muntshwa leswaku a tiyimela, a kota ku “boxa mavonelo yakwe.” Swa twisiseka leswaku ha yini vantshwa va yi rhandza, hikuva malembe ya vuntshwa i nkarhi wa leswaku munhu a dyondza leswaku yena i munhu wa njhani, naswona a paluxa ndlela leyi a titwaka ha yona hi ndlela leyi van’wana va nga ta yi twisisa ni ku va susumetela ku teka goza.

Kambe, xiphiqo lexi salaka hi lexi, van’wana va tsala leswi va lavaka ku va swona ku nga ri leswi va nga swona hi nkarhi wolowo. Mufana la nga ni malembe ya 15 u ri: “Ku ni n’wana un’wana loyi ndzi nga na yena etlilasini la vulaka leswaku u ni malembe ya 21 naswona u tshama eLas Vegas.” Vantshwa lava havambirhi laha va tshamaka kona hi le kule ni doroba rero ra le United States hi mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 600.

Va tele lava hembaka hi ndlela yoleyo. Nhwanyana wa malembe ya 18 wa le Australia, u ri: “U nga endla xin’wana ni xin’wana lexi u xi rhandzaka eka Internet. U nga ha ticinca hi ku helela hikuva a ku na munhu la ku tivaka. Wa titshemba. U ngo hemba mavunwa leswaku van’wana va ku teka u tsakisa. U nga ha hoxa swifaniso swa wena u ambale swilo leswi u nga taka u nga swi ambali kumbe u endla swilo leswi u nga taka u nga swi endli evuton’wini bya xiviri. U nga tsala swilo leswi a wu nga ta singita u swi vula hi nomu wa wena. U vona onge a nga kona la nga ta ku vutisa nchumu hikuva u tumberile. A nga kona la ku tivaka kahle leswaku hi wena mani.”

Ku ni vanhu lava yi tirhisaka kahle Internet ni lava va yi tirhisaka hi ndlela yo biha hilaha swi nga tano ni hi tindlela tin’wana to vulavurisana. Tanihi mutswari, xana wa swi tiva leswi vana va wena va swi endlaka eka Internet? Xana wa kambela ku tiyiseka leswaku vana va wena va tirhisa nkarhi wa vona hi vutlhari?a (Vaefesa 5:15, 16) Tlhandlakambirhi, ku tirhisa Internet hi ndlela yo biha swi nga hoxa muntshwa emakhombyeni lamakulu. Hi wahi man’wana ya wona?

Khombo Ra Internet

Vanhu lava hlotaka vana va kuma swi olova ku va hlota eka Internet tanihi leswi munhu a kotaka ku titumbeta, swi nga tiviwi leswaku hi yena mani kahle-kahle. Vantshwa va nga ha tipeta ekhombyeni loko va nyika vanhu van’wana rungula ra vona ra munhu hi yexe kumbe va pfumela ku hlangana ni munhu loyi a va ri karhi va bula na yena eka Internet. Vanhu van’wana va vula leswaku “vana va langutana ni minxungeto leyikulu ya madzolonga kumbe ya ku khomiwa hi ndlela yo biha emakaya ya vona kumbe laha va tlangaka kona. Kambe vatswari vo tala va swi teka ku ri vukungundzwana leswaku vanhu va ta nghena emakaya ya vona hi tikhompyuta va xisetela vana va vona lava nga tiviki nchumu hi timhaka to fana ni ta rimbewu,” hi ku vula ka buku leyi nge Parenting 911.

Ku ni tindlela tin’wana leti mbulavurisano wa le ka Internet wu tirhisiweke hi ndlela yo biha ha tona. Vantshwa van’wana va hlanganyele eka mukhuva wa ku vungunya vanhu eka Internet, ku tlanga hi vanhu van’wana, ku va cinisa rhuvu-rhuvu hambi ku ri ku va chavisa. Ku sunguriwe ti-Web-site tin’wana hi xikongomelo xo tsongahata vanhu van’wana, kasi ku tirhisiwe ti e-mail, tindhawu to vulavurisana eka Internet ni tin’wana to tano leswaku ku hleviwa vanhu. Mukongomisi wa ntlawa wa vuhlayiseki eka Internet u kholwa leswaku vana lava fikaka eka 80 wa tiphesente lava nga exikarhi ka malembe ya khume na 14 va langutane ni xiphiqo lexi xa ku hlaseriwa eka Internet hi ndlela leyi kongomeke kumbe hi vukungundzwana.

Phela, mhaka ya ku hlaseriwa ka vanhu a hi nchumu wa namuntlha. Kambe sweswi timhaka ta mavarivari, ku hleva, ku lumbeta ti nga pela milambu ti ya fika ekule ngopfu, naswona ti famba hi rivilo ra ndlati. Mhaka ya kona, u kuma se yi cheriwe ni munyu. Eswiyin’weni swin’wana, tiselfoni leti nga ni tikhamera ti tirhisiwe ku teka swifaniso leswi nga riki swinene ni tivhidiyo leti khomisaka tingana, kumbexana swi tekiwa laha vana va cincelaka kona kumbe laha ku hlambiwaka kona kwale xikolweni. Swifaniso swo tano swi vekiwe eka Internet ni ku rhumeriwa eka vanhu lava swi lavaka hi mahlo-ngati.

Vanhu Va Karhateka Swinene

Timhaka to fana ni leti ti susumetele Ndzawulo ya Nawu ni Vuhlayiseki eTikweni le New Jersey, eU.S.A., ku rhumela papila eka vatswari ni vawundli, ri va kombela leswaku va “pfuna eka mhaka leyi karhataka leya ha ku sungulaka malunghana ni ndlela yo biha leyi vana va tirhisaka Internet ha yona, loko va ri exikolweni ni loko va nga ri exikolweni.” Papila leri a ri kombisa khombo ra ku nghenisa rungula ra munhu hi yexe ni swifaniso swa yena eka Internet. Ti-Web-site leti nga ni rungula ro tano ti rhandziwa ngopfu hi vantshwa ni vanhu lavakulu lava hombolokeke. Papila leri ri te: “Tanihi mutswari, u fanele u swi tiva leswaku swiphiqo leswi i swa xiviri, nileswaku u nga sirhelela vana va wena hi ku tiva leswi endlekaka naswona u xiya leswi vana va wena va swi endlaka eka Internet.”

Kambe, lexi hlamarisaka, vatswari van’wana a va tivi swo tala mayelana ni leswi vana va vona va swi endlaka eka Internet. Manana un’wana, loyi a a n’wi veke tihlo n’wana wakwe wa nhwanyana wa malembe ya 16 loko a pfula-pfula Internet, u ri: “Vatswari a va ta chuha ngopfu ni ku khomiwa hi tingana loko a vo tiva leswi vana va vona va swi tsalaka ni ku bula ha swona eka Internet.” Hi ku ya hi mutivi wa ta vuhlayiseki eka Internet, vantshwa van’wana va nghenisa swifaniso leswi voyameleke ngopfu eka rimbewu.

Vuyelo Byo Biha

Xana vanhu lavakulu va karhateke ngopfu hi mhaka leyi, ntsena hi leswi se va rivaleke leswaku swi njhani ku va muntshwa? Minkambisiso yi kombisa swin’wana. Hi xikombiso: Etindhawini tin’wana, kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vafana ni vanhwanyana lava nga exikarhi ka malembe ya 15 na 17 va tshame va hlanganyela rimbewu. Vantshwa lava tlulaka hafu lava nga exikarhi ka malembe ya 13 na 19 va vula leswaku va tshame va hlanganyela rimbewu ra nomu.

Xana thekinoloji yi hoxe xandla eka xiyimo lexi xo chavisa? Ina. Xiviko xa New York Times Magazine xi ri: “Selfoni na Internet, swi nyika vantshwa nkarhi wa kahle wa ku endla swilo exihundleni, swi endla leswaku va jola ku nga tivi munhu.”b Phela, ku hlela leswaku u ta hlangana ni xigangu swi olova ngopfu eka khompyuta. Enkambisisweni wun’wana, vanhwanyana va mune eka va ntlhanu va pfumerile leswaku a va vanga ni vuxiyaxiya hilaha swi faneleke loko va tirhisa khompyuta.

Van’wana lava lavaka swigangu eka Internet va kuma ni swilo swin’wana leswi a va nga swi langutelanga. Jennifer Welch, wa Ndzawulo ya Maphorisa ya le Novato le California, u ri: ‘Milandzu ya timhaka ta rimbewu yi engetelekile.’ U vula leswaku vanhu vo tala lava hlaseriweke va rhanga hi ku burisana ni swifamona leswi eka Internet kutani va hetelela hi ku pfumela ku hlangana na swona hi ku kongoma.

Tivonele Eka “Vutlhari Bya Misava”!

Swiyenge leswi nyikelaka vantshwa switsundzuxo eka maphepha-hungu ni timagazini swi tala ku olovisa voko loko swi ta emhakeni ya vantshwa ni rimbewu. Hambileswi va yimaka ni mhaka ya leswaku vantshwa a va fanelanga va hlanganyela rimbewu naswona va fanele va tikhoma kahle, xikongomelo-nkulu xa vona i ku khutaza rimbewu leri “sirhelelekeke” ku nga ri ku papalata rimbewu hi ku helela. Swi vonaka onge va swi vonisa xileswi, ‘A hi nge va tshikisi, xisweswo hi fanele hi va dyondzisa leswaku va endla rimbewu hi ndlela leyi nga riki na khombo.’

Exihlokweni lexi nghenisiweke eka Web-site yin’wana leyi xiximiwaka ya vantshwa, mhaka ya leswaku va fanele va hlanganyela rimbewu kumbe e-e yi pandziwa hi tinhla tinharhu: (1) khombo ra ku tika, (2) khombo ra ku tluleriwa hi mavabyi lama tlulelaka hi rimbewu ni (3) nkoka wa ku endla xiboho loko havumbirhi bya vona va ri lunghekele kahle rimbewu. Web-site leyi yi ri: “Hi wena u faneleke u endla xiboho xo hetelela hi mhaka leyi.” Yinhla ya leswaku u nga ha bula ni vatswari hi mhaka leyi a ku vuriwi swo tala ha yona. Naswona a ku vuriwanga nchumu mayelana ni leswaku rimbewu rero ri fanerile kumbe e-e.

Loko u ri mutswari, u lava nkongomiso lowunene ku nga ri “vutlhari bya misava” lebyi nga tshembekiki lebyi nga vuhunguki leswaku byi kongomisa vana va wena. (1 Vakorinto 1:20) Xana u nga va pfuna njhani evuntshweni bya vona leswaku va papalata makhombo lama tlhuvutsiweke exihlokweni lexi? Ku va tekela khompyuta kumbe selfoni a swi nge pfuni nchumu. U ta va u nga fikanga embilwini ya vona. (Swivuriso 4:23) Nakambe, tsundzuka leswaku vana va wena va nga ha va va tirhisa swilo swo fana ni selfoni ni Internet ku kuma mpfuno lowu wena tanihi mutswari u nga va nyikaka wona. Hi swihi swin’wana swa swona?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Loko ndzi fika ekaya, ndzi vhela ndzi kongoma eka Internet . . . minkarhi yin’wana ndzi suka kwalaho hi awara ya nharhu nimixo”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“U nga endla xin’wana ni xin’wana lexi u xi rhandzaka eka Internet. U nga ha ticinca hi ku helela hikuva a ku na munhu la ku tivaka”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Vatswari a va ta chuha ngopfu ni ku khomiwa hi tingana loko a vo tiva leswi vana va vona va swi tsalaka ni ku bula ha swona”

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vanghana Eka Internet Ntokoto Wa Nhwanyana Un’wana

“Ndzi sungule ku tirhisa Web-site ya le xikolweni ku bula ni swichudeni-kulorhi ni mathicara. Ndzi sungule hi ku tirhisa awara yin’we hi vhiki. Ku nga ri kungani se a ndzi heta siku hinkwaro kwalaho. Se a swi ndzi nghene engatini lerova hambiloko ndzi nga ri eka Internet, a ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi anakanya ha yona. A ndzi tsandzeka ku anakanya hi timhaka tin’wana. Ndzi salele ndzhaku hi tidyondzo ta mina, a ndzi nga yingisi eminhlanganweni ya Vukreste, naswona a ndzi nga ri na nkarhi hambi ku ri wa vanghana va mina va xiviri. Vatswari va mina va hetelele va swi lemukile leswi a swi endleka kutani va hunguta nkarhi lowu ndzi wu hetaka eka Internet. Sweswo swi ndzi twise ku vava. Swi ndzi hlundzukise ngopfu. Kambe sweswi ndza tsaka leswi vatswari va mina va tekeke goza leri, naswona se ndzi antswise ngopfu. A ndza ha lavi ku tlhela ndzi titwa ndzi ri hlonga ra Internet!”—Bianca.