Ndzima 11

Xana Swi Hoxile Ku Aka Vunghana Eka Internet?

Xana hi yihi ndlela leyi u vonaka swi antswa ku vulavurisana ni van’wana ha yona?

□ U langutane na vona exikandzeni

□ Hi riqingho

□ Hi khompyuta

Xana i mani loyi swi ku olovelaka ku vulavula na yena?

□ Vadyondzi-kuloni

□ Swirho swa ndyangu

□ Vakreste-kuloni

Xana hi kwihi laha u titwaka u ntshunxekile ku vulavula?

□ Exikolweni

□ Ekaya

□ Eminhlanganweni ya vandlha

LANGUTA nhlamulo ya wena ya xivutiso xo sungula. Xana u hlamule leswaku u rhandza ku vulavurisana ni vanhu hi khompyuta ematshan’weni yo vulavurisana na vona mi langutane exikandzeni? Loko swi ri tano, a wu wexe. Vantshwa vo tala va tirhisa Internet leswaku va kuma vanghana. Muntshwa la vuriwaka Elaine u ri: “Swa tsakisa ku tiva leswaku ndzi nga tolovelana ni vanhu lava tshamaka ematikweni ya le kule swinene, vanhu lava a ndzi nga ta pfuka ndzi swi kotile ku hlangana na vona.” Tammy la nga ni malembe ya 19 u boxa nchumu wun’wana lowu n’wi tsakisaka. U ri: “U nga swi kota ku lawula ndlela leyi vanhu va ku langutaka ha yona. Loko u vulavula ni munhu mi langutanile a xi kona lexi u nga xi endlaka loko a nga ku rhandzi.”

Sweswi languta nhlamulo ya wena ya xivutiso xa vumbirhi ni xa vunharhu. U nga hlamali loko u kuma swi olova ku vulavula ni vadyondzi-kuloni ku ri ni ku vulavula ni Vakreste-kuloni eminhlanganweni ya vandlha. Jasmine wa malembe ya 18 u ri: “Exikolweni u nga ha kuma leswaku ku ni vantshwa vo tala lava nga ni swiphiqo leswi fanaka ni swa wena. Sweswo swi nga endla leswaku mi hatla mi tolovelana.”

Endzhaku ko anakanyisisa hi tinhla leti nga laha henhla, swi nga vonaka swi ri swa ntumbuluko ku lava ku tirhisa Internet ku vulavula ni vadyondzi-kuloni. Tammy wa pfumela leswaku u tshama a endla tano. U ri: “Vadyondzi-kulorhi hinkwavo a va vulavula hi ku tirhisa Internet naswona a ndzi nga swi lavi ku salela endzhaku.”a Natalie, la nga ni malembe ya 20 u pfule Web page leswaku a ta kota ku vulavula ni vanghana va yena. U ri: “Thekinoloji yi ya emahlweni. Ku ni tindlela letintshwa to vulavurisana. Leyi hi yin’wana ya tona naswona ndza yi tsakela.”

Ku Xiya Makhombo

A swi kanakanisi leswaku van’wana swa va olovela ku kuma vanghana hi ku tirhisa Internet. Natalie u ri: “Internet yi endla leswaku u titwa u ntshunxekile ku tlula loko u vulavula na munhu mi langutanile.” Tammy u pfumelelana na mhaka leyi. U ri: “Loko u ri ni tingana, ku vulavula ni munhu hi ku tirhisa Internet ku ku nyika nkarhi wa leswaku u ma hlela kahle marito lawa u lavaka ku ma vula.”

Kambe ku vulavurisana ni vanhu hi ku tirhisa Internet swi ni makhombo naswona swi nga ha kombisa leswaku a hi tlharihanga loko hi endla onge a hi ma voni makhombo wolawo. Hi xikombiso: Xana u nga famba u pfariwe matihlo endhawini leyi teleke swigevenga? Kutani hikwalaho ka yini u fanele u heta nkarhi eka Internet kambe u nga ri na mhaka ni makhombo ya kona?

Anakanya hi makhombo lama nga kona loko u ringeta ku kuma vanghana eka Internet. Elaine loyi a nga tshama a vulavula ni vanhu vambe eka Internet, u ri: “Swa olova ku hlangana ni vanhu lava nga tshembekiki.” U ya emahlweni a ku: “Minkarhi yin’wana a swi teki nkarhi leswaku loyi u vulavulaka na yena a sungula ku vula swilo leswi thyakeke kumbe a vutisa swivutiso swo fana ni leswi nge: ‘Xana wa ha ri nhwana? Xana wa swi rhandza ku mama swirho swa xinuna kumbe nantswela swirho swa xisati?’ Van’wana va nga ha ku byela leswaku va nga swi tsakela ku ku nyanyula hi timhaka ta masangu eka Internet.”

Xana ku vuriwa yini loko u vulavula ni munghana loyi u n’wi tshembeka? Niloko u vulavula na yena u fanele u xalamuka. Joan u ri: “U nga ha heta nkarhi wo leha u ri karhi u vulavula ni jaha kumbe nhwanyana, hambiloko munhu yoloye a vula leswaku mo va vanghana ntsena. Loko u heta nkarhi u ri karhi u vulavula ni munhu yoloye eka Internet kumbe u n’wi rhumelela ti-sms, vunghana bya n’wina byi ta tiya naswona mi nga sungula ku vulavula hi timhaka ta rirhandzu.”

“Vanhu Lava Va Fihlaka Leswi Va Nga Swona”

Hosi Davhida a a swi tiva leswaku i swa nkoka ku tisirhelela eka vanghana vo biha. U tsale a ku: “A ndzi tshamanga ni vanhu lava nga riki na ntiyiso; naswona a ndzi ngheni ni vanhu lava va fihlaka leswi va nga swona.”—Pisalema 26:4.

Loko u ri eka Internet, xana u tshama u hlangana ni vanhu lava Davhida a a vulavula hi vona? Xana vanhu va ‘fihla leswi va nga swona’ eka Internet loko swi te yini? ․․․․․

Hi hala tlhelo, xana swi nga endleka leswaku wena u fihla leswi u nga swona loko u ri karhi u tirhisa Internet? Abigail, loyi a a tala ku vulavurisana ni vanhu eka Internet u ri: “A ndzi sungula mabulo ni vanhu kutani ndzi ticinca leswaku ndzi fanelana ni munhu loyi ndzi bulaka na yena.”

Nhwanyana la vuriwaka Leanne a a tirhisa ndlela yin’wana ya vuxisi. U ri: “A ndzi tala ku tirhisa Internet ku bula ni mufana wa le vandlheni leri akelaneke ni ra hina. Ku nga ri khale hi sungule ku vulavula hi timhaka ta rirhandzu. Loko vatswari va mina va hundza, a ndzi pfala leswi ndzi swi tsalaka eka khompyuta leswaku va nga voni nchumu. A swi fikanga nikatsongo emianakanyweni ya vona leswaku n’wana wa vona wa malembe ya 13 u tsalelana swiphato swa rirhandzu ni mufana wa malembe ya 14.”

Tshama U Hlayisekile

Ina, yi kona minkarhi leyi faneleke yo vulavula hi ku tirhisa Internet. Hi xikombiso, vantshwa vo tala, ku katsa ni vanhu lavakulu, va tirhisa Internet leswaku va tshama va ri karhi va vulavula ni vanghana va vona. Loko na wena u endla tano, xana swi kona swilo leswi u faneleke u tivonela eka swona? Xiya tinhla leti landzelaka.

● Xiya nkarhi lowu u wu hetaka u ri eka Internet naswona u nga yi pfumeleli leswaku yi ku dyela nkarhi wa swilo swa nkoka swinene, ku katsa ni nkarhi wa ku etlela. Muntshwa la vuriwaka Brian u ri: “Vana van’wana exikolweni va vule leswaku va tshama eka Internet kukondza ku va awara ya nharhu nimixo.”—Vaefesa 5:15, 16.

● Tsalelana ni vanhu lava u va tivaka kumbe lava u tiyisekaka hi tiadirese ta vona. Ko tala vanhu va mahanyelo yo biha va rhandza ku valanga Internet leswaku va phasa vantshwa lava nga xalamukangiki.—Varhoma 16:18.

● U fanele u va ni vuxiyaxiya loko u vulavurisana ni vanhu hi timhaka ta mabindzu. U nga nyiki mani na mani rungula ra wena. Loko wo endla tano, u nga ha kanganyisiwa kumbe u endliwa swin’wana swo biha.—Matewu 10:16.

● Loko u rhumelela vanghana va wena swifaniso, u nga ha tivutisa, ‘Xana swifaniso leswi swi ndzi kombisa ndzi ri munhu loyi a tirhela Xikwembu?’—Tito 2:7, 8.

● Tanihi loko u vulavula ni munhu mi langutanile, loko mabulo ya le ka Internet ma sungula ku voyamela eka ‘swilo leswi nga fanelikiki,’ u fanele u herisa bulo rolero.—Vaefesa 5:3, 4.

● Minkarhi hinkwayo u fanele u papalata vukanganyisi hinkwabyo loko u tirhisa Internet. Loko u ‘fihla leswi u nga swona’ eka vatswari va wena, sweswo a swi lulamanga. Muntshwa la vuriwaka Kari u ri: “Ndzi vulavula na manana ndzi ntshunxekile. Ndza n’wi komba leswi ndzi swi endlaka eka Internet.”—Vaheveru 13:18.

“U Ta Va U Nga Tlanganga Hi Nkarhi”

I swa ntumbuluko ku lava ku va ni vanghana. Vanhu va vumbiwe leswaku va tiphina loko va ri ni vanhu van’wana. (Genesa 2:18) Kutani loko u titwa u navela ku va ni vanghana, sweswo swa pfumelelana ni ndlela leyi u vumbiweke ha yona! Kambe u fanele u va hlawula hi vukheta.

U nga tiyiseka leswaku u ta va kuma vanghana lavanene loko u va hlawula hi ku ya hi nkongomiso wa Bibele. Nhwanyana un’wana la nga ni malembe ya 15 u ri: “Swa tika ku kuma vanghana lava rhandzaka Yehovha va tlhela va ku rhandza na wena. Kambe loko wo rindza kukondza u va kuma, u ta va u nga tlanganga hi nkarhi!”

[Nhlamuselo ya le hansi]

MATSALWA

“A ndzi tshamanga ni vanhu lava nga riki na ntiyiso; naswona a ndzi ngheni ni vanhu lava va fihlaka leswi va nga swona.”—Pisalema 26:4.

XITSUNDZUXO

Nkarhi wu famba hi ku hatlisa loko u tirhisa Internet! Kutani u fanele u pima nkarhi lowu u nga ta wu tirhisa naswona u nga wu tluli. Loko swi koteka, rhiya wachi leyi nga ni alamu leswaku yi rila loko nkarhi wa wena wu herile.

XANA A WU SWI TIVA LESWAKU . . . ?

Vanhu lava lavaka ku ku endla nsele eka Internet, va nga ku kuma hi ku olova loko vo kuma ntsena vito ra wena, vito ra xikolo xa wena ni nomboro ya wena ya riqingho.

LESWI NDZI TIYIMISELEKE KU SWI ENDLA!

Ndzi lava leswaku nkarhi lowu ndzi wu tirhisaka eka Internet wu nga hundzi timinete kumbe tiawara ta ․․․․․ hi vhiki kutani leswaku ndzi endla tano, ndzi ta ․․․․․

Loko ndzi tikuma ndzi vulavula ni munhu loyi ndzi nga n’wi tiviki eka Internet, ndzi ta ․․․․․

Leswi ndzi lavaka ku vutisa (va-)mutswari wa mina hi mhaka leyi ․․․․․

U NGA KU YINI?

● Xana swi pfuna ha yini ku vulavula ni munhu mi langutanile loko swi pimanisiwa ni ku vulavula na yena eka Internet naswona hi wahi makhombo lama nga kona?

● Ha yini swi olova ku ticinca leswi u nga xiswona loko u vulavula ni munhu eka Internet?

● Xana u nga wu lawula njhani nkarhi lowu u wu hetaka eka Internet?

● Xana u nga yi tirhisa njhani Internet ku vulavurisana ni van’wana hi ndlela leyi vuyerisaka?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 103]

“A ndzi vulavurisani ni vanhu eka Internet lava ndzi nga va tiviki kumbe lava hi ntolovelo ndzi nga taka ndzi nga swi koti ku aka vuxaka na vona.”—Joan

[Xifaniso lexi nga eka tluka 100, 101]

Xana u nga famba u pfariwe mahlo endhawini leyi teleke hi swigevenga? Kutani hikwalaho ka yini u vulavurisana ni vanhu lava u nga va tiviki eka Internet kambe u nga ri na mhaka ni makhombo ya kona?