Hi Tihi Tifilimi Leti U Nga Ta Ti Hlalela?

EMALEMBENI ya sweswinyana, vanhu va titwa hi ndlela yo hambana-hambana hi rimbewu, madzolonga ni nhlambha yo tala leswi kombisiwaka eka tifilimi. Van’wana va vula leswaku xivono xin’wana lexi a xi kombisa rimbewu xi bihile kasi van’wana va vula leswaku a xi kombisa vuswikoti. Van’wana va vula leswaku a swi fanelanga ku kombisa madzolonga eka filimi kasi van’wana va vula leswaku swi fanerile. Van’wana va vula leswaku ku tirhisa nhlambha eka tifilimi swi bihile kasi van’wana va vula leswaku swi kombisa leswi vutomi byi fambisaka xiswona hakunene. Leswi un’wana a swi tekaka swi ri nhlambha, un’wana u swi teka swi ri ntshunxeko wo vulavula. Loko u twa mavonelo yo hambana-hambana ya vanhu, u nga ha ehleketa leswaku ko va nchumu wutsongo.

Kambe leswaku filimi yi tamele yini a ko va nchumu wutsongo. I xiphiqo lexikulu, lexi nga khumbiki vatswari ntsena kambe ni hinkwavo lava rhandzaka mahanyelo lamanene. Wansati un’wana u ririse xileswi: “Loko ndzi kanya mbilu ndzi tlhelela eholweni ya tifilimi hambiloko mbilu ya mina yi ala, loko ndzi vuya, u kuma ndzi tisola ngopfu leswaku a ndzi ya kwihi. Va nyumisa vanhu lava endleke tifilimi to tano, na mina va ndzi nyumisa. Loko ndzi heta ku hlalela filimi yo tano, ndzi titwa ndzi tsongahatekile ngopfu.”

Ku Veka Swipimelo

Mhaka ya ku karhateka hi leswi filimi yi swi kombisaka a yi sungulanga namuntlha. Loko ka ha sungula ku endliwa ka tifilimi, vanhu a va hlundzukisiwa ngopfu hi swihloko swa rimbewu ni vugevenga leswi a swi kombisiwa eka tifilimi. Emakumu, hi va-1930, ku vekiwe nawu eUnited States lowu a wu ri ni swipimelo swo tala malunghana ni leswi swi nga kombisiwaka eka tifilimi.

Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, nawu lowu lowuntshwa hi tifilimi “a wu tshikilela ngopfu, wu yirisa swilo swo tala leswi munhu lonkulu la hanyeke kahle emiehleketweni a swi tivaka. A wu yirisa swivono leswi ‘vanhu a va kombisana rirhandzu eka swona,’ vuoswi, rimbewu leri nga riki enawini, ku yengela munhu eka timhaka ta le masangweni ni ku pfinya a swi nga boxiwi ni hi vito handle ka loko vanhu lava swi endlaka a va xupuriwa ngopfu loko filimi ya kona yi hela.”

Malunghana ni madzolonga, tifilimi a “ti nga pfumeleriwi ku kombisa kumbe ku vulavula hi matlhari, ku kombisa vuxokoxoko bya madzolonga, ku kombisa maphorisa ma dlayiwa hi swigevenga, ku kombisa ku dlaya munhu hi ndlela ya tihanyi letikulu kumbe ku tirhisa ku dlaya kumbe ku tidlaya ntsena loko swi fanerile. . . . Ku hava nandzu hambi wu ri wihi lowu nga tekiwaka tanihi lowu faneleke.” Hi ku komisa, nawu a wu vula leswaku “ku hava filimi leyi faneleke yi debyisa mimpimanyeto ya mahanyelo ya lava va yi hlaleleke.”

Ku Suka Eka Ku Yirisiwa Ku Ya Eka Swipimelo

Hi va-1950, vaendli va tifilimi vo tala va le Hollywood a va tlula nawu wolowo, va ehleketa leswaku swinawana swa kona a swi nga twisiseki. Kutani hi 1968, nawu wolowo wu xaxile kutani wu siviwa hi tirhelo ro veka swipimelo.a Hi ku tirhisa tirhelo leri, filimi yi nga ha tamela swilo swo biha, kambe yi fanele yi va ni mfungho lowu lemukisaka vanhu leswaku yi nga hlaleriwa hi vanhu va “malembe” mangani. Hi ku ya hi Jack Valenti, loyi a a ri presidente ya Vandlha ra Tifilimi ra le Amerika kwalomu ka malembe ya 40, pakani ya kona a ku ri ku “nyika vatswari swilemukiso leswaku va ta tihlawulela leswaku hi tihi tifilimi leti vana va vona va nga ti hlalelaka ni leti va nga fanelangiki va ti hlalela.”

Hi ku tirhisiwa ka swipimelo, a ku nga ha ri na minsivelo. Rimbewu, madzolonga ni nhlambha swi sungule ku hoxeteriwa hi vunyingi eka maphepha ya tifilimi ta le Hollywood. Ntshunxeko lowu kumiweke hi vaendli va tifilimi wu endle leswaku ku humesiwa tifilimi to tala. Kambe, vanhu a va ta lemukisiwa leswaku tifilimi teto ti tamele yini. Kambe, xana swipimelo sweswo swi ku byela hinkwaswo leswi u faneleke u swi tiva?

Leswi Swipimelo Swi Nga Ku Byeliki Swona

Van’wana va vona onge hi ku famba ka nkarhi, swipimelo leswi swi sungule ku debya. Nkambisiso lowu endliweke eXikolweni xa Rihanyo xa Harvard wu seketela vonelo rero, hikuva wu kume leswaku tifilimi leti tekiwaka ti amukeleka eka vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi ti tamele madzolonga ni swifaniso swo tala swa rimbewu ku tlula ta malembe ya khume lama hundzeke. Nkambisiso lowu wu gimete hi ku vula leswaku “tifilimi leti nga ni swipimelo leswi fanaka ti nga ha hambana ngopfu hi mpimo ni muxaka wa swilo leswi nga amukelekiki leswi ti swi tameleke” nileswaku “swipimelo leswi kombisiwaka hi malembe ntsena a swi nyikeli vuxokoxoko lebyi eneleke hi madzolonga, rimbewu ni swilo leswi thyakeke ni swin’wana leswi ti swi tameleke.”b

Vatswari lava tshikaka vana va vona ku ya hlalela filimi va ri swavo swi nga ha endleka va nga swi tivi leswaku hi swihi leswi amukelekaka namuntlha. Hi xikombiso, muxopaxopi un’wana wa tifilimi u hlamusela mutlangi-nkulu eka filimi yin’wana ya le United States leyi tekiwaka yi amukeleka eka vantshwa. A a ri ni “malembe ya 17 naswona a tilolosa hi byala siku ni siku, a tirhisa swidzidzirisi hi ndlela leyi nga riki enawini, a etlela ni vanhu vo tala ni ku etlela ni mufana loyi a ha ku hlanganaka na yena.” Swilo swo tano swi tolovelekile eka tifilimi. Kunene, The Washington Post Magazine yi vika leswaku ku vulavula hi rimbewu ra nomu se “swi tolovelekile” eka tifilimi leti ku vuriwaka leswaku ti kahle, ti nga ha hlaleriwa hi vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Swi le rivaleni leswaku a swi enelanga ku tiva ntsena leswaku filimi yi ni swipimelo swihi. Xana wu kona nkongomiso wo antswa?

“Vengani Leswo Biha”

Swipimelo leswi vekiweke a swi nge sivi ripfalo leri leteriweke hi Bibele. Eka swiboho swa vona hinkwaswo—ku katsa ni leswi fambisanaka ni vuhungasi—Vakreste va lwela ku tirhisa xitsundzuxo lexi kumekaka eBibeleni eka Pisalema 97:10 lexi nge: “Vengani leswo biha.” Munhu la vengaka leswo biha u ta swi teka swi hoxile ku tsakisiwa hi swilo leswi Xikwembu xi swi nyenyaka.

Vatswari va fanele va va ni vukheta ngopfu malunghana ni tifilimi leti va pfumelelaka vana va vona ku ti hlalela. Swi ta va swi ri vuphukuphuku lebyikulu ku ka u nga kambisisi hi vukheta swipimelo swa kona. Swi nga ha endleka leswaku filimi leyi tekiwaka yi faneleka eka malembe ya vana va wena yi khutaza timfanelo leti wena u nga ti laviki. Leswi a swi hlamarisi eka Vakreste, tanihi leswi misava yi ehleketaka ni ku endla swilo hi ndlela leyi hambaneke ngopfu ni leyi khutaziwaka hi nkongomiso wa Xikwembu.c—Vaefesa 4:17, 18; 1 Yohane 2:15-17.

Leswi a swi vuli leswaku tifilimi hinkwato ti bihile. Kambe swa fanela leswaku u va ni vuxiyaxiya. Emhakeni leyi, Xalamuka! ya June 8, 1997, yi te: “Munhu un’wana ni un’wana u fanele a kambisisa timhaka hi vukheta kutani a endla swiboho leswi nga ta n’wi siya ni ripfalo lerinene emahlweni ka Xikwembu ni munhu.”—1 Vakorinto 10:31-33.

Ku Kuma Vuhungasi Lebyinene

Xana vatswari va nga ti hlawula njhani tifilimi leti ndyangu wa vona wu nga ti hlalelaka? Xiya leswi vuriweke hi vatswari van’wana. Leswi va swi xiyeke swi nga ku pfuna ku nyika ndyangu wa wena vuhungasi lebyinene.—Vona bokisi leri nge “Mixaka Yin’wana Ya Vuhungasi,” eka tluka xx.

Juan wa le Spaniya u ri: “Mina ni nsati wa mina a hi heleketa vana va hina ku ya hlalela tifilimi minkarhi hinkwayo loko va ha ri vatsongo. A va nga fambi va ri swavo kumbe ku famba ni vantshwa van’wana. Sweswi, leswi se va nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, a va tsutsumeli filimi loko ya ha ku huma; ku ri na sweswo, hi rhandza leswaku va rindzanyana kukondza hi yi xopaxopa kumbe hi twa van’wana lava hi va tshembaka leswaku va ri yini ha yona. Kutani, tanihi ndyangu, hi endla xiboho xa leswaku hi ta ya hi ya hlalela filimi yoleyo kumbe e-e.”

Mark, wa le Afrika Dzonga, u rhandza ku bula a ntshunxekile ni n’wana wakwe wa mufana malunghana ni tifilimi leti kombisiwaka eholweni ya tifilimi. Mark u ri: “Mina ni nghamu hi sungula bulo, hi vutisa n’wana wa hina leswaku u yi vona njhani filimi yoleyo. Leswi swa hi pfuna leswaku hi twa mavonelo ya yena kutani hi vulavurisana na yena. Hikwalaho, ha swi kota ku hlawula tifilimi leti hi ti tsakelaka hinkwerhu.”

Rogerio, wa le Brazil na yena u tinyika nkarhi wo va ni vana vakwe, va kambisisa tifilimi leti va lavaka ku ti vona. U ri: “Ndzi hlaya na vona leswi vuriwaka hi vaxopaxopi. Ndzi famba na vona exitolo ndzi va dyondzisa leswaku xifunengeto xi nga va pfuna njhani va vona loko filimi ya kona yi nga ri yinene.”

Matthew wa le Britain, u kuma swi pfuna ku bula ni vana vakwe malunghana ni tifilimi leti va lavaka ku ti hlalela. U ri: “Ku sukela loko va ha ri vatsongo, vana va hina na vona a va va ni rito loko hi bula hi leswi tameriweke hi tifilimi leti hi tsakisaka tanihi ndyangu. Loko hi endla xiboho xo papalata filimi yo karhi, mina ni nghamu a hi hlamusela xivangelo xa kona ematshan’weni yo ala hi nga nyikeli xivangelo.”

Tlhandlakambirhi, vatswari van’wana va kume swi pfuna ku endla vulavisisi hi tifilimi eka Internet. Ku ni ti-Website to hlayanyana leti nyikelaka vuxokoxoko hi tifilimi. Ti nga tirhisiwa ku kombisa kahle leswi khutaziwaka hi tifilimi to karhi.

Mpfuno Wa Ku Va Ni Ripfalo Leri Leteriweke Kahle

Bibele yi vulavula hi lava “va letelaka matimba ya vona ya ku twisisa hi ku ma tirhisa leswaku va hambanisa leswi lulameke ni leswi hoxeke.” (Vaheveru 5:14) Hikwalaho, pakani ya vatswari ku fanele ku va ku dyondzisa vana va vona timfanelo letinene leti nga ta va pfuna ku endla swiboho swa vutlhari loko va kuma ntshunxeko wo tihlawulela vuhungasi.

Vantshwa vo tala lava nga Timbhoni ta Yehovha va leteriwe kahle hi vatswari va vona emhakeni leyi. Hi xikombiso, Bill na Cherie va le United States va swi rhandza ku ya hlalela tifilimi ni vana va vona vambirhi va vafana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Bill u ri: “Loko hi huma esinema, hi tala ku bula tanihi ndyangu hi filimi leyi hi yi hlaleleke—leswaku a yi hi dyondzisa yini nileswaku ha pfumelelana ha swona kumbe e-e.” Phela, Bill na Cherie va swi lemuka leswaku va fanele va hlawula tifilimi leti va ti hlalelaka. Bill u ri: “Hi kambisisa ka ha ri emahlweni leswaku filimi ya kona yi ta va yi tamele yini, naswona a hi chavi ku huma esinema hi famba loko ku ri ni swin’wana swo biha leswi a hi nga swi langutelanga.” Hi ku katsa vana va vona loko va endla swiboho, Bill na Cherie va vona onge va va pfunile vana va vona leswaku va antswisa emhakeni yo hambanisa leswinene ni leswo biha. Bill u ri: “Va endla swiboho leswinene loko swi ta emhakeni yo hlawula tifilimi leti va lavaka ku ti hlalela.”

Ku fana na Bill na Cherie, vatswari vo tala va pfune vana va vona ku letela matimba ya vona ya ku twisisa emhakeni ya vuhungasi. Entiyisweni, tifilimi to tala leti endliwaka a hi tinene. Hi hala tlhelo, loko va kongomisiwa hi misinya ya milawu ya Bibele, Vakreste va nga tsakela vuhungasi lebyinene lebyi baseke ni lebyi phyuphyisaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

“HI ENDLA XIBOHO SWIN’WE”

“Loko ndza ha ri ntsongo, a hi tolovele ku ya esinema tanihi ndyangu. Sweswi se ndzi kurile, ndzi pfumeleriwile ku tifambela ndzi ri ndzexe. Hambiswiritano, loko vatswari va mina va nga si ndzi ntshunxa leswaku ndzi famba, va lava ku tiva xihloko xa filimi nileswaku yi vulavula ha yini. Loko va nga si twa nchumu hi ta filimi ya kona, va hlaya maphepha-hungu lama hlamuselaka ha yona kumbe va hlalela xinavetiso xa yona eka TV. Va tlhela va kamba leswaku yi ta va yi tamele yini eka Internet. Loko va vona leswaku a yi faneleki, va hlamusela xivangelo xa kona. Na mina va ndzi pfumelela leswaku ndzi phofula mavonelo ya mina. Hi bula hi ntshunxekile, naswona hi endla xiboho swin’we.”—Héloïse, la nga ni malembe ya 19, wa le Furwa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

BULANI!

“Loko vatswari va yirisa swilo swo karhi naswona va nga swi sivi hi swin’wana, sweswo swi nga ha endla leswaku vana va ringeta ku enerisa ku navela ka vona exihundleni. Xisweswo, loko vana va lava ku hlalela vuhungasi lebyi nga riki byinene, vatswari van’wana a va va siveli hi ku kongoma kumbe ku va nyika mpfumelelo. Ematshan’weni ya sweswo, va tshika mhaka leyi nkarhinyana leswaku hinkwavo va vohla. Endzhaku ka masiku yo hlayanyana, va burisana na vona hi mhaka ya kona va nga ha hlundzukanga, va vutisa vantshwa leswaku ha yini va vona swi fanerile ku hlalela vuhungasi byo tano. Loko va bula, vantshwa va tala ku pfumelelana ni vatswari hambi ku ri ku va nkhensa. Kutani, ehansi ka nkongomiso wa vatswari, va hlawula vuhungasi byin’wana lebyi va nga ta byi tsakela hinkwavo.”—Masaaki, la nga mulanguteri la famba-fambaka eJapani.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 12]

VUHUNGASI BYIN’WANA

◼ “Hi ntumbuluko vantshwa va rhandza ku va ni tintangha ta vona, xisweswo minkarhi hinkwayo hi endle leswaku n’wana wa hina a va ni vanghana lavanene kambe hi va veke tihlo. Leswi ku nga ni vantshwa vo tala lava nga xikombiso lexinene evandlheni ra ka hina, hi khutaze n’wana wa hina leswaku a tiendla munghana wa vona.”—Elisa, eItaliya.

◼ “Hi hoxa xandla swinene eka vuhungasi bya vana va hina. Hi va hlelela vuhungasi lebyinene byo tanihi ku famba-famba, tibrayi, tipikiniki ni swinkhubyana ni Vakreste-kulorhi lavakulu ni lavatsongo. Leswi swi endla leswaku vana va hina va vona leswaku vuhungasi a byo tsakisa ntsena loko va ri ni tintangha ta vona.”—John, eBritain.

◼ “Hi kume leswaku swa vuyerisa ku hlangana ni Vakreste-kulorhi. Vana va mina va rhandza ku tlanga bolo, xisweswo nkarhi ni nkarhi hi hlela leswaku hi tlanga ni van’wana.”—Juan, eSpaniya.

◼ “Hi khutaza vana leswaku va tlanga swichayachayana swa vuyimbeleri. Hi tlhela hi tlanga mintlango yo tala swin’we, ku fana ni thenisi, bolo ya mavoko, ku gada swikanyakanya, ku hlaya ni ku hlangana swin’we ni vanghana exinkhubyanini.”—Mark, eBritain.

◼ “Hi xitalo hi famba swin’we tanihi ndyangu ku katsa ni vanghana loko hi ya tihungasa hi ntlango wa bowling. Hi tlhela hi ringeta ku endla xiyimiso xa leswi hi nga ta swi endla loko hi hlanganile kan’we hi n’hweti. Nchumu wa nkoka lowu nga pfunaka ku papalata swiphiqo, hiloko vatswari va tshama va xalamukile.”—Danilo, eRiphabliki ra Philippine.

◼ “Ku hlalela swiendlakalo swo karhi loko swi ri karhi swi tlangiwa hi ku kongoma hakanyingi swi tsakisa ku tlula ku tshama exitulwini u hlalela filimi. Hi tshama hi rhiye ndleve ku lava ku twa loko ko tshuka ku va ni minkombiso ya swilo swa ndhavuko, ya mimovha kumbe tikhonsati ta vuyimbeleri. Swiendlakalo swo tano hakanyingi swi endla leswaku ku va ni ku vulavurisana loko mi ri karhi mi swi hlalerile. Hi va ni vuxiyaxiya leswaku hi nga hlongorisani ngopfu ni vuhungasi. Vuhungasi byo tala a byo dya nkarhi ntsena kambe loko munhu a tshama a hlongorisana na byona, a bya ha tsakisi.”—Judith, eAfrika Dzonga.

◼ “A hi hinkwaswo leswi endliwaka hi vana van’wana leswi fanelekaka eka vana va mina, xisweswo ndzi ringeta ku va pfuna leswaku va swi twisisa sweswo. Hi nkarhi lowu fanaka, mina ni nuna wa mina hi ringeta ku va lunghiselela vuhungasi lebyinene. Hi endla matshalatshala ya leswaku va nga vuli va ku, ‘Hina hi tshama hi ri kwala kaya. A hi endli nchumu.’ Tanihi ndyangu, hi ya etiphakini ni ku lunghiselela swinkhubyana ekaya ni vapfumeri-kulorhi va le vandlheni ra ka hina.”d—Maria, eBrazil.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

James Hall Museum of Transport, Johannesburg, South Africa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Rhanga u kambisisa filimi leyi nga ta tlangiwa U NGA SI endla xiboho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10, 11]

Vatswari, dyondzisani vana va n’wina ku hlawula