Vantshwa Va Vutisa . . .

Xana Ku Gangisana Eka Internet Swi Nga Va Ni Khombo Hakunene?

“Eka Internet, swi nga ha ku tikela ku tiva leswi munhu loyi un’wana a nga xiswona.”—Dan, la nga ni malembe ya 17.a

“Vanhu va nga ha hemba eka Internet. Swa olova ku vula leswi munhu a nga riki xiswona.”—George, la nga ni malembe ya 26.

KU GANGISANA eka Internet swi ya swi rhandziwa ngopfu ematikweni hinkwawo. Hilaha xihloko lexi hundzeke eka nxaxamelo lowu xi kombiseke hakona, vanhu va nga ha rhandzana hi xihatla eka Internet kambe rirhandzu ra kona a ri nge tlhaveriwi hi dyambu loko se va langutana ni ntiyiso.b Hambiswiritano, ku ni nchumu wun’wana lowu karhataka ngopfu ku tlula ku hetiwa matimba ntsena. Ku gangisana hi ndlela leyi swi nga ha ku nghenisa ekhombyeni lerikulu swinene—swi nga ha peta vutomi bya wena ekhombyeni, u nga ha langutana ni swiphiqo swa mintlhaveko ni swa moya.

Xana swi nga endleka njhani leswaku nchumu lowu langutekaka wu ri wunene naswona wu vonakaka wu nga ri na khombo—khompyuta leyi u nga na yona ekaya—yi ku tisela khombo? Makhombo man’wana ma khumba nsinya wa nawu wa nkoka wa Bibele. Muapostola Pawulo u tsale a ku: ‘Hi navela ku tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo.’ (Vaheveru 13:18) Kambe leswi a swi vuli swona leswaku ku tirhisa Internet i ku pfumala vutshembeki kumbe leswaku Internet yi ta ku endla leswaku u nga tshembeki. Hambiswiritano, hi fanele ku xiya leswaku hi xitalo vanhu van’wana a va tshembekanga naswona hilaha xihloko lexi xi swi kombiseke hakona eku sunguleni, swi vonaka onge Internet yi endla leswaku munhu a kanganyisa hi ku olova naswona swi tika ku vona loko munhu a ku xisa. Vukanganyisi byi tisa makhombo lamakulu swinene loko swi ta emhakeni ya rirhandzu.

Hi xikombiso, xiya vukanganyisi lebyi hlamuseriweke eka ndzimana leyi ya Bibele: “A ndzi tshamanga ni vanhu lava nga riki na ntiyiso; naswona a ndzi ngheni ni vanhu lava va fihlaka leswi va nga swona.” (Pisalema 26:4) Xana marito lama nge lava “fihlaka leswi va nga swona” ma vula yini? Eka ndzimana leyi, vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi ri “vakanganyisi.” Hilaha buku yin’wana yi vulaka hakona, marito lawa ma nga kombetela eka “lava fihlaka swikongomelo swa vona kumbe lava nga byeliki van’wana tipulani ta vona kumbe lava tumbetelaka van’wana makungu ya vona.” Xana vukanganyisi byo tano byi tirhisiwa njhani eka Internet? Naswona vukanganyisi lebyi byi tisa makhombo wahi eka lava lavaka ku rhandziwa hakunene?

Timhisi Leti Ambaleke Nguvu Ya Nyimpfu

Tatana un’wana loyi a vuriwaka Michael u chave ngopfu loko a lemuka leswaku vana vo tala va pfula ti-Website leti nga ni khombo eka Internet, leti vatswari va vona va nga laviki leswaku va ti pfula. U ri: “Leswi ndzi karhateke ngopfu, i ku vona leswaku vapfinyi va vana va nga tirhisa Internet leswaku va yengela vana eka rimbewu leri thyakeke.” Loko vantshwa va tirhisa Internet leswaku va hlangana ni vanhu lava nga va tiviki, va nga tikuma va ri ekhombyeni lerikulu swinene va nga swi xiyanga.

Entiyisweni, ku ve ni swiviko swa leswaku vapfinyi lava kuleke va tirhise Internet leswaku va hlota vana. Hi ku ya hi nkambisiso lowu, “n’wana un’we eka va ntlhanu lava tirhiseke Internet u yengiwe ku endla rimbewu.” Tlhandlakambirhi, phepha-hungu rin’wana ri vike leswaku n’wana un’we eka va 33 lava nga exikarhi ka malembe ya 10 na 17 va “chovoriwile” loko va ri karhi va vulavula ni munhu hi ku tirhisa khompyuta.

Vantshwa van’wana va kume leswaku “muntshwa” loyi a va sungula ku rhandzana na yena eka Internet, entiyisweni a a ri munhu lonkulu. Vantshwa van’wana va tikume va wele emavokweni ya vanhu lava va lavaka ku etlela ni vana. Vanhu lava vo homboloka va rhanga hi ku endla leswaku munhu loyi va n’wi hlotaka a “lungheka,” a va tshemba hi ku bula na vona hi ku tirhisa khompyuta. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, va lava ku hlangana na yena hi xiviri leswaku va kota ku enerisa ku navela ka vona loko homboloka. Khombo ra kona, vantshwa van’wana va biwile, van’wana va pfinyiwile hambi ku ri ku dlayiwa hikwalaho ka sweswo.

Kunene, vanhu lavo homboloka va ‘fihla leswi va nga swona’ leswaku va kota ku phasa vanhu eka Internet. Vahloti vo tano va nga ha ku tsundzuxa xifaniso xa Yesu lexi vulavulaka hi vaprofeta va mavunwa “lava taka va ambale nguvu ya nyimpfu” kambe entiyisweni i “timhisi leti kakatlulaka.” (Matewu 7:15) Ku bula ni munhu loyi u nga n’wi tiviki hi ku tirhisa Internet swi nga endla leswaku u nga swi voni loko a ku kanganyisa. George, loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Loko u vulavula ni munhu hi ku kongoma, u nga ha lemuka swo karhi exikandzeni xakwe ni le ka ndlela leyi a vulavulaka ha yona. Kambe eka Internet, swa tika ku tiva leswi munhu a nga swona. Swa olova ku kanganyiseka.”

Hakunene, yi vurisile ndzayo ya Bibele loko yi ku: “U tlharihile la voneke khombo kutani a tumbela, kambe la nga riki na ntokoto u ye emahlweni kutani u fanele a xupuriwa.” (Swivuriso 22:3) I ntiyiso leswaku a hi hinkwavo lava u hlanganaka na vona eka Internet lava nga ni khombo. Hambiswiritano, ku ni tindlela tin’wana leti vanhu va ti tirhisaka ku ‘fihla leswi va nga swona.’

Makhombo Ya Vukanganyisi Ni Ku Va Ni Xihundla

A swi hlamarisi leswi lava va lavaka ku rhandzana ni munhu wo karhi eka Internet va talaka ku hundzeleta timfanelo ta vona kumbe ku vula leswaku va ni timfanelo letinene kasi va nga ri na tona hambi ku ri ku endla onge a va na swihoxo leswikulu kumbe ku swi tumbeta hi ku helela. Ku engetela kwalaho, The Washington Post yi tshahe mutsari un’wana a ku: “Ku gangisana eka Internet a swi lunghanga hikuva vanhu va kanganyisana.” Ya engetela: “Hakanyingi vanhu va ticinca rimbewu. . . . Leswaku munhu wa kona u hola mali muni, . . . i wa rixaka rihi, u tshame a endla vugevenga bya njhani, matimu yakwe hi vuvabyi bya mianakanyo kumbe leswaku u tshame a cata kumbe wa ha catile, swi tala ku va xihundla nkarhi wo leha se va rhandzana.” Tanihi xilemukiso eka van’wana, vanhu vo tala va vule ni mintokoto yo vava ya ku kanganyisiwa hi Internet.

Xana vanhu va nga hemba hi nchumu wa nkoka wo tanihi vumoya bya vona? Khombo ra kona, swa humelela—van’wana va tivula Vakreste va ntiyiso kasi va hemba. Ha yini va kanganyisa hi ndlela leyi? Nakambe, hileswi Internet yi endlaka leswaku swi olova. Muntshwa un’wana wa le Ireland loyi a vuriwaka Sean u ri: “Swa olova ku vula leswi u nga riki swona loko u ri karhi u tsala eka khompyuta.”

Vanhu vo tala va teka vukanganyisi byo tano byi nga ri nchumu, va byi sasa hileswaku i swa ntumbuluko ku hembanyana loko u rhandzana ni munhu wo karhi. Hambiswiritano, tsundzuka leswaku Xikwembu xa ku venga ku hemba. (Swivuriso 6:16-19) Naswona xi ni xivangelo lexi twalaka xa sweswo. Maxangu ni gome ro tala leri nga kona emisaveni swi vangeriwa hi ku hemba. (Yohane 8:44) Ku hemba i xisekelo xo biha swinene xa vunghana hambi byi ri byihi, ngopfu-ngopfu bya lava va lavaka ku hanya swin’we vutomi bya vona hinkwabyo. Leswi biheke ku tlula mpimo, ku hemba swi nga va ni khombo hi tlhelo ra moya, ku onha vuxaka bya muhembi na Yehovha Xikwembu.

Khombo ra kona, vantshwa van’wana va wele eka vukanganyisi byin’wana. Va sungule ku gangisana ni van’wana eka Internet kambe va tumbetela vatswari va vona. Hi xikombiso, vatswari va jaha ra malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va hlamale ngopfu loko siku rin’wana ekaya ra vona ku fika nhwanyana loyi a nga riki wa Vukhongeri bya vona loyi a fambeke tikhilomitara ta 1 500. A se ku hundze tin’hweti ta tsevu n’wana wa vona wa mufana a ri karhi a rhandzana na yena, kambe vona a nga tivi nchumu hi ta nhwana loyi ku fikela loko a humelela siku rero!

Vatswari va n’wi vutise va ku: “Xana swi endleke njhani?” A va ehleketa leswaku, ‘N’wana wa hina a nge rhandzani ni nhwanyana loyi a nga si tshamaka a hlangana na yena hi nyama.’ Kahle-kahle, n’wana wa vona a a va kanganyisa—entiyisweni, a fihla leswi a nga swona. Xana a wu pfumeli leswaku ku kanganyisa hi ndlela yoleyo i xisekelo xo biha eku gangisaneni?

Ku Hlawula Nchumu Wa Xiviri

Ku gangisana eka Internet ku nga ha tisa makhombo man’wana. Minkarhi yin’wana, munghana wa le ka Internet a nga ha va wa xiviri swinene ku tlula vanhu lava u hanyaka na vona siku ni siku. Ndyangu, vanghana ni vutihlamuleri swi nga ha ta endzhaku. Nhwanyana un’wana loyi a vuriwaka Monika wa le Austria, u ri: “Ndzi sungule ku honisa vuxaka bya mina bya nkoka ni van’wana tanihi leswi a ndzi heta nkarhi wo tala eka khompyuta ndzi vulavula ni vanhu lava a ndzi hlangana na vona eka Internet.” Loko a xiye xiphiqo lexi ni ku nyangatsiwa hi xona, u endle xiboho xo tshika ku gangisana ni vanhu eka Internet.

Ina, vo tala va yi tirhisa kahle Internet. Ku tirhisa E-mail swi nga va mpfuno swinene loko u lava ku vulavurisana ni vanghana ni lava u va rhandzaka. Handle ko kanakana, wa swi vona leswaku ku hava lexi tlulaka ku hlangana ni munhu hi ku kongoma. Loko u ‘hundze nkarhi wa ku rhumbuka ka vuntshwa’—nkarhi lowu ku navela rimbewu ku tinyikeke matimba—naswona u lava ku nghenela vukati, u va u langutane ni xiboho xa nkoka swinene evuton’wini bya wena. (1 Vakorinto 7:36) Kutani, endla xiboho lexinene.

Bibele ya tsundzuxa: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.” (Swivuriso 14:15) Ematshan’weni yo kholwa hinkwaswo leswi u tsaleriweke swona hi munhu loyi u nga si tshamaka u hlangana na yena hi xiviri, xiya magoza ya wena hi vukheta lebyikulu. I vutlhari lebyikulu ku ringeta ku hlangana ni munhu hi ku kongoma. Kuma leswaku tipakani ta yena ni ta wena ta pfumelelana, ngopfu-ngopfu loko swi ta eka tipakani ta moya ni mahanyelo. Ku gangisana hi ndlela yo tano swi nga ha endla leswaku u nghenela vukati lebyi nga ta ku tisela ntsako.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xana wa swi tiva hakunene leswaku i mani la ku tsalelaka rungula eka Internet?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Loko swi ta eka ku gangisana, ku hava lexi antswaka ku tlula ku hlangana hi xiviri