Sirhelela Nhlonge Ya Wena!

“Vanhu a va ri lemuki khombo lerikulu leri vangiwaka hi dyambu . . . ni ndlela leyi ri nga onhaka DNA ya nhlonge ha yona. Loko nhlonge yi tshamela ku onhiwa hi dyambu, munhu u va ekhombyeni ro khomiwa hi khensa ya nhlonge.”—Dok. Mark Birch-Machin, mutivi wa khensa ya nhlonge.

NHLONGE hi yona xirho lexikulu ngopfu emirini, yi lehe kwalomu ka 1,8 wa swikwere mitara eka va xinuna va mpimo lowu tolovelekeke na 1,6 wa swikwere mitara eka va xisati va mpimo lowu tolovelekeke. Yi ni swiaki leswi kotaka ku ku byela loko ku ri ni nchumu lowu ku vavisaka, loko u khumbiwa nileswaku maxelo ma njhani. Nhlonge hi yona nchumu wo sungula lowu ku sirhelelaka eka ku hisa, ku titimela ni le ka nchumu wo karhi lowu nga tshukaka wu hlasele miri wa wena swin’we ni le ka tichefu, tikhemikhali ni swilo leswi thyakisaka. Yi sivela swihalaki leswaku swi nga ngheni emirini wa wena nileswi nga emirini leswaku swi nga humi. Hambiswiritano, ku ni nala lonkulu wa nhlonge—dyambu. Kambe, xana dyambu a hi rona ri nga ra nkoka swinene evuton’wini?

Ina, i ra nkoka. Swimilana leswi hi hanyaka ha swona, swi lava dyambu leswaku swi kula. Tlhandlakambirhi, mpimo lowutsongo wa dyambu wu pfuna miri leswaku wu humesa vhithamini D, leyi n’okisaka khalisiyamu, leyi endlaka leswaku marhambu ma tiya swinene. Kambe leswi a swi vuli leswaku loko nchumu wo karhi wu ri wunene loko wu ri hi mpimo lowutsongo, wu ta va wunene ngopfu loko wu tele. Dyambu ri humesa nyawuso wa ultraviolet (UV), lowu nga ha yi onhelaka makumu nhlonge. Wu nga ha tlhela wu endla leswaku munhu a huma tinkonye nkarhi wu nga si fika.

Buku leyi nge Saving Your Skin yi lemukisa hi khombo rin’wana lerikulu: “Nyawuso wa ultraviolet wu onha DNA [fambiselo ra xitekela leri lawulaka ndlela leyi tisele ti tirhaka ha yona, ku fana ni ku pandzana ka tisele], wu onha fambiselo ra xitekela naswona wu nga ha endla leswaku tikhemikhali ta le mirini leti vangaka khensa ti sungula ku yi vanga.” Vanhu vo tala va yi chava “khensa.” Kambe, xana khensa ya nhlonge yi andze ku fikela kwihi? Xana hi ni xivangelo xo chava?

Khensa Ya Nhlonge—Ntungu Wa Manguva Lawa

The Merck Manual yi vula leswaku leyi hi yona khensa leyi talaka ku khoma vanhu emisaveni. Le United States, munhu un’we eka vanhu va tsevu kumbe nkombo u khomiwa hi muxaka wo karhi wa khensa ya nhlonge. Kambe nhlayo leyi ya engeteleka. Hi ku ya hi Dok. I. William Lane ebukwini yakwe leyi nge The Skin Cancer Answer, “sweswi ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava endlaka 50 wa tiphesente lava nga ta fika eka malembe ya 65 va ta va ni khensa ya nhlonge.” Marhumba lama nga ni khombo, lama vangaka khensa leyi dlayaka, ma dlaya vanhu va kwalomu ka 7 500 etikweni rero lembe ni lembe naswona nhlayo ya vanhu lava faka ya engeteleka, hi ku ya hi Xikolo xa Mavabyi ya Nhlonge xa le Amerika. Vanhu va nhlonge ya ntima a va tali ku hlaseriwa hi khensa ya nhlonge, kambe na vona va le khombyeni.

Ha yini khensa ya nhlonge yi hundzuke ntungu wo tani? Hambileswi ku nga ha vaka ni swivangelo swo tala leswi twalaka, ku fana ni ku tlakuka ka ndhawu, ku va ekusuhi ni ikhweyita, mpimo wa mapapa lama funengeteke ndhawu leyi munhu a nga eka yona ni xiyimo xa xifunengeto xa ozoni, nchumu lowu nga ha vangaka khensa i ku va edyambyini nkarhi wo leha. Ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona yi cincile. Vanhu lava tirhaka endzeni ka miako se swa va olovela ku endzela emabuweni ya lwandle ni ku ya hungasa hi ku gonya tintshava ni ku nghenela ntlango wa ku tshwiririka. Tifexeni ti cincile. Eku sunguleni, loko vanhu va ya hlambela a va ambala swiambalo swo leha, sweswi loko vanhu va ya hlambela, ko sala katsongo leswaku va famba ntsena. Khensa ya nhlonge yi engeteleke ngopfu. Swi vonaka onge vanhu lava a va tshama emakwandzasini ku fana ni Vabedouin, lava a va vehela maduku yo leha lama nga ni swiluva, a va tiva swo karhi leswi hina hi nga swi tiviki!

Khensa Ya Nhlonge—I Khombo Ra Xiviri

Tikhensa tinharhu ta nhlonge leti tivekaka swinene i basal cell carcinoma, squamous cell carcinoma na malignant melanoma. Basal cell na squamous cell carcinomas, ti sungula ehandle ka nhlonge, leyi hi xiringaniso yi bumbuleke milimitara yin’we ntsena. Tikhensa leti nga sunguriki hi swirhumbana swi vonaka onge ti vangiwa hi ku hisiwa ngopfu hi dyambu, ku fana ni lava tirhaka edyambyini, naswona ti tala ku vonaka ntsena eka xiphemu xa miri lexi hisiweke hi dyambu, ku fana ni le xikandzeni kumbe emavokweni.a Hi ntolovelo tikhensa leti ta carcinomas ti sungula ti ri xirhumbana kumbe xilondza lexi yaka xi kula enhlongeni, hakanyingi xa mpfempfa naswona a xi holi hi ku helela. Xi nga ha hangalaka ni miri, xi hlasela tinyama leti nga ekusuhi na xona. Kwalomu ka 75 wa tiphesente ta khensa ya nhlonge hi leyi yi vuriwaka basal cell carcinomas. Hambileswi swi nga taliki ku endleka, kambe khensa leyi vuriwaka squamous cell carcinoma yi nga ha hangalaka ni swiphemu swin’wana swa miri. Loko yo hatla yi voniwa, i swinene ngopfu hikuva hambileswi yi tshungulekaka khensa, leyi yi nga sunguriki hi swirhumbana, yi nga ha dlaya munhu loko yo ka yi nga tshunguriwi.

Swirhumbana leswa ntima leswi vangaka kwalomu ka 5 wa tiphesente ta khensa ya nhlonge, na swona swi sungula ehandle ka nhlonge. Xin’wana xa swilo leswi vangaka swirhumbana leswi swa nkhensa ku vonaka ku ri ku tshamela ku hisiwa ngopfu hi dyambu kumbe ku va edyambyini minkarhi yin’wana, ku fana ni vanhu lava tirhaka endzeni ka miako loko va ri emasikwini yo wisa. Kwalomu ka 50 wa tiphesente ta swirhumbana leswa ntima swi vonaka ehenhlanyana ka milenge kumbe ehansi ka yona.

Khensa ya muxaka lowu yi ni khombo swinene, hikuva loko yo ka yi nga tshunguriwi ya ha ku sungula, yi nga ha hlasela nhlonge ehandle ni le ndzeni, laha ku kumekaka misiha ya ngati ni matana ya ngati. Ku sukela kwalaho yi sungula ku andza. Dok. Larry Nathanson, la nga mutivi wa marhumba u ri: “Lexi hlamarisaka hi swirhumbana leswi hi leswi swi tshungulekaka hi ku olova loko swi voniwe hi ku hatlisa. Hi hala tlhelo, loko se swi hangalake ni miri, hi xitalo a swa ha tshunguleki hi murhi hambi ku ri hi ku hisiwa.” Entiyisweni, ko va tiphesente timbirhi kumbe tinharhu ta vavabyi lava nga ni khensa ya muxaka lowu lava hetaka malembe ya ntlhanu va ha hanya. (Vona bokisi leri nga eka tluka 7 malunghana ni swikombiso swo sungula leswi lemukisaka hi khensa leyi.)

I vamani lava nga ekhombyeni ro hlaseriwa hi khensa ya nhlonge? Ku tlhandlekela eka vanhu lava hisiweke ngopfu hi dyambu ni lava va tikumeke va ri edyambyini nkarhi ni nkarhi, van’wana hi lava va nga ni nhlonge leyo basa, misisi ni matihlo layo tshwukanyana, swivati ni mivala ya buraweni, swin’we ni lava ku tshameke ku va ni loyi a khomiweke hi vuvabyi lebyi endyangwini wa ka vona. Khensa ya nhlonge a yi tali ku hlasela lava nga ni nhlonge ya ntima. Xana leswi swi vula leswaku loko u ri wa ntimanyana, a wu le khombyeni ro khomiwa hi khensa ya nhlonge? Doo, hikuva hambileswi nhlonge ya ntima yi ku sirhelelaka eka nyawuso wa UV, nhlonge ya vaviseka loko u ri karhi u hisiwa hi dyambu, naswona loko yi tshamela ku tshwa, u va ekhombyeni ro khomiwa hi khensa ya nhlonge.

Ku Tshungula Khensa Ya Nhlonge

Hi ku ya hi xibundzwana xa kona, laha xi kumekaka kona ni vukulu bya xona, ni matshungulelo ya nkarhi lowu hundzeke, ku ni tindlela to hlayanyana to xi tshungula: ku tsema, ku khwaya, ku hisa hi neleta ya gezi, ku dlaya tisele ta kona hi ku gwitsirisa laha xi nga kona ni ku tirhisa nyawuso. Ntlhontlho lowukulu i ku susa tisele hinkwato leti nga ni khensa. Vuhandzuri lebyi vuriwaka bya Mohs, ku nga ku tsemiwa ka tisele ta khensa hi ku tirhisa microscope, byi tirha eku heriseni ka tisele ta khensa ta basal ni ta squamous cell carcinomas (ku tshunguriwa vanhu lava endla 95 ku ya eka 99 wa tiphesente), kasi a byi ti vavisi tinyama leti nga riki na khensa naswona a byi swi kombisi ngopfu swivati. Hambiswiritano, ku nga ha laveka leswaku tinyama ti pfuxeleriwa.

Vandla ra Vadyuhari ra le United States ri ri: “Tikhensa hinkwato ta nhlonge ti nga tshunguleka loko to voniwa ni ku tshunguriwa hi dokodela ti nga si andza.” Hikwalaho, i swa nkoka leswaku ti voniwa ka ha ri ni nkarhi. Kambe, yi nga siveriwa njhani khensa ya nhlonge?

Ti Dyondzise Mikhuva Ya Ku Tisirhelela eDyambyini

I swa nkoka leswaku munhu a ti dyondzisa ku tisirhelela edyambyini ku sukela evutsongwanini. Hi ku ya hi Vandla ra Khensa ya Nhlonge, ‘vanhu [vo tala] va hisiwa ngopfu hi dyambu loko va nga si fika eka malembe ya 18. Ku hisiwa hi dyambu kan’we lerova u kondza u va ni swirhumbana loko wa ha ri ntsongo swi nga ku hoxa ekhombyeni lerikulu ro hlaseriwa hi khensa ya nhlonge loko se u kurile.’ Leswi swi vangiwa hi leswi khensa ya nhlonge yi nga tekaka malembe ya 20 kumbe ku tlula ya ha akela. (Vona bokisi leri nga eka tluka 8 malunghana ni swiringanyeto leswi pfunaka swo tisirhelela edyambyini.)

Australia hi rona ri nga ni vanhu vo tala lava nga ni khensa ya nhlonge—ngopfu-ngopfu leyi vuriwaka melanoma.b Leswi swi vangiwa hi leswi tiko leri ri nga ni vahlapfa vo tala va nhlonge yo basa lava humaka eN’walungwini wa Yuropa, vo tala va vona va tshama eribuweni laha ku nga ni dyambu. Loko ku kambisisiwa vahlapfa lava, ku kumeke leswaku lava va fikeke eAustralia va ha ri vatsongo hi vona va nga ekhombyeni lerikulu ro khomiwa hi melanoma, leswi kombisaka kahle xilaveko xo lemukisa vanhu hi khombo ra ku va edyambyini loko va ha ri vatsongo. Hulumendhe ya le Australia yi sungule tsima lerikulu ro dyondzisa vanhu hi makhombo ya dyambu, hi ku vula leswaku u fanele u ambala xikipa ni xihuku, naswona u tola murhi wo tisirhelela edyambyini. Ku cinca koloko ku hungute nhlayo ya vantshwa lava khomiwaka hi khensa ya nhlonge etikweni rero.

Loko swi ta emhakeni ya mirhi ya ku tisirhelela edyambyini, swi kahle ku tirhisa mirhi leyi sirhelelaka munhu eka nyawuso wa UVA na UVB. Leswi i swa nkoka niloko ku ri ni mapapa hikuva 85 wa tiphesente ta UV ta swi kota ku hundza endzeni ka mapapa. Miseve ya dyambu yi nga ha tlhava ni le ndzeni ka mati. Vativi van’wana va bumabumela murhi wo tisirhelela edyambyini lowu nga ni nhlayo ya 15 wa (sun protection factor [SPF]). Leswaku u vona leswaku wu ta ku sirhelela nkarhi wo tanihi kwihi, andzisa nkarhi lowu hi ntolovelo u wu hetaka u ri edyambyini hi 15. Murhi wo tisirhelela edyambyini wu fanele wu toriwa nakambe endzhaku ka tiawara tin’wana ni tin’wana timbirhi, kambe leswi a swi vuli swona leswaku wu ta ku sirhelela nkarhi wo leha ngopfu.

Tlhandlakambirhi, The Skin Cancer Answer yi lemukisa leswaku a wu fanelanga u ehleketa leswaku se u sirheleleke hi ku helela ntsena hileswi u tirhisaka murhi wo sirhelela nhlonge. Ku hava murhi lowu ku sirhelelaka hi ku helela edyambyini kumbe lowu sivelaka khensa ya nhlonge. Entiyisweni, ku tirhisa murhi wo sirhelela nhlonge swi nga ha ku hoxa ekhombyeni ro khomiwa hi khensa ya nhlonge—loko swi vula leswaku u rhandza ku tshama edyambyini loko u wu tirhisile. Buku leyi yi ri: “Ku hava lexi antswaka ku tlula ku balekela dyambu. Ku ambala ni ku tshama endzeni ka muako loko dyambu ri hisa ngopfu hi swona swi tekiwaka tanihi tlhari leri ‘tirhaka’ ro lwa ni khensa ya nhlonge.”

Ku vuriwa yini hi ku yi cinca u ri endlwini, u tirhisa mavoni ni mibedo yo cincanyana nhlonge? Ku tirhisa timinete ta 20 ntsena u ri etindhawini teto swi tekiwa swi fana ni ku heta kwalomu ka tiawara ta mune u ri edyambyini. Ku cincanyana nhlonge u ri endlwini a swi tekiwa swi nga ri na khombo hikuva swi tirhisa nyawuso wa UVA, lowu swi vonakaka wu nga hisi nhlonge. Kambe The Skin Cancer Answer yi ri: “Sweswi swa tiveka leswaku UV-A yi dzika ngopfu enhlongeni ku tlula UV-B, yi nga ha vanga khensa ya nhlonge naswona yi nga ha kavanyeta fambiselo ra nsawutiso.” Vulavisisi byin’wana lebyi boxiweke hi The Miami Herald byi kume leswaku vavasati lava endzeleke tindhawu to cincanyana nhlonge kan’we hi n’hweti kumbe ku tlula “va ve ekhombyeni ro khomiwa hi melanoma hi 55 wa tiphesente.”

Hikwalaho, i swa nkoka leswaku hi va ni vuxiyaxiya lebyikulu malunghana ni ku va edyambyini. Tsundzuka, u nga ha hisiwa hi dyambu namuntlha, kutani u khomiwa hi khensa ya nhlonge endzhaku ka malembe ya 20 kumbe ku tlula. Xana van’wana va lwe njhani ni khensa ya nhlonge, naswona i yini lexi va pfuneke leswaku va langutana na yona?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

SWIKOMBISO LESWIKULU SWA SWIRHUMBANA LESWI NGA NI KHENSA

1. SWIRHUMBANA LESWI NGA FANIKI. Hi xitalo swirhumbana leswi rhangaka swi huma enhlongeni loko munhu a ha ku khomiwa hi vuvabyi lebyi a swi fani. Swirhumbana leswi tolovelekeke i swa xirhendzevutana naswona swa fana.

2. A SWI RINGANI. Loko vuvabyi lebyi bya ha sungula swirhumbana swa kona swi tala ku ka swi nga ringani naswona swi ri ni minkenyo. Swirhumbana leswi tolovelekeke a swi na magegetsu.

3. SWI NI MIHLOVO YO HAMBANA-HAMBANA. Muhlovo wa buraweni, wa ntimanyana kumbe wa ntima hakanyingi hi yona yi kombisaka leswaku munhu u hlaseriwa hi vuvabyi lebyi. Loko swi ya emahlweni, ku nga ha vonaka muhlovo wo tshwuka, wo basa ni wa wasi. Swirhumbana leswi tolovelekeke hakanyingi i swa buraweni.

4. VUKULU. I swikulu eka swirhumbana leswi tolovelekeke, leswa khensa swi tala ku tlula eka timilimitara ta tsevu.

[Swihlovo Swa Kona]

Xihlovo: Vandla ra Khensa ya Nhlonge

Skin samples: Images courtesy of the Skin Cancer Foundation, New York, NY, www.skincancer.org

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Tindlela To Sirhelela Nhlonge Ya Wena

1. U nga tshami nkarhi wo leha edyambyini, ngopfu-ngopfu exikarhi ka 10:00 nimixo na 4:00 nimadyambu, hi wona nkarhi wolowo dyambu ri nga ni khombo ngopfu.

2. Nyanga nhlonge ya wena ku sukela enhlokweni ku ya exikunwanini endzhaku ka tin’hweti tin’wana ni tin’wana tinharhu.

3. Loko u ri ehandle, tirhisa mafurha yo sirhelela edyambyini lama nga ni SPF leyi nga 15 kumbe ku tlula. Ma mbyindle kunene ka ha sele 30 wa timinete u nga si ya edyambyini naswona u tshamela ku ma phindha-phindha endzhaku ka tiawara tin’wana ni tin’wana timbirhi. (Mafurha yo sirhelela edyambyini a ma fanelanga ma totiwa vana lava nga ehansi ka tin’hweti ta tsevu hi vukhale.)

4. Dyondzisa vana va wena ku tisirhelela edyambyini va ha ri vatsongo, hikuva loko va hisiwa hi dyambu va ha ri vatsongo, hi swona swi talaka ku vanga khensa ya nhlonge loko se va kurile.

5. Ambala swiambalo leswi sirhelelaka swo kota maburuku yo leha, tihembe ta mavoko yo leha, swihuku leswikulu ni tinghilazi leti nga ni xisirhelelo xa UV.