Xana U Fanele U Vilela Hileswi U Hetaka Nkarhi Wo Leha U Ri eDyambyini?

“Tanihi leswi ozoni yi yaka yi hlakala naswona vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va hetaka nkarhi wo leha va ri edyambyini va ri eku tihungaseni, swi endla leswaku va va ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi lama vangiwaka hi miseve ya dyambu leyi vuriwaka UV, ku nga nchumu lowu yaka wu va xiphiqo eka rihanyo ra vanhu.”—DOK. LEE JONG-WOOK, KHALE KA MUKONGOMISI-NKULU WA VANDLA RA RIHANYO RA MISAVA HINKWAYO.

WANUNA la vuriwaka Martin wa nhlonge yo basa loyi a humaka eN’walungwini wa Yuropa, u khomiwe hi vurhongo loko a ha tshame endzhutini wa xambhulele eribuweni ra lwandle ra le Italy. Loko a pfuka u kume leswaku ndzhuti wu fambile laha a a etlele kona nileswaku milenge yakwe a yi nga ha ri yo basa kambe a yi lo juu, yi tlhela yi vava. Martin wa hlamusela: “Ndzi boheke ku ya exibedlhele leswaku ndzi ya kuma vutshunguri bya xihatla. Milenge ya mina a yi tiyile yi tlhela yi pfimba onge i tisoseji timbirhi. Eka masiku mambirhi kumbe manharhu lama landzeleke ndzi twe ku vava swinene. A ndzi nga swi koti ku yima kumbe ku khondla milenge. Nhlonge ya mina a yi pfimbe ngopfu lerova ndzi sungule ku chava leswaku yi ta tshuka yi buluka.”

Vanhu vo tala va pfumela leswaku i vanhu va nhlonge yo basa ntsena lava fanaka na Martin lava faneleke ku chava miseve ya dyambu. Hambileswi nhlonge ya vanhu va ntima yi va sirhelelaka eka dyambu, na vona va nga ha khomiwa hi vuvabyi bya nkhensa ya nhlonge. Naswona nkhensa ya vona a yi vonaki hi xihatla ku fikela loko yi voniwa loko se timhaka ti bihile. Makhombo man’wana lama fambisanaka ni ku hisiwa ngopfu hi dyambu ma katsa ku va munhu a sungula ku nga ha voni kahle ni ku onha fambiselo ra nsawutiso, ku nga swiphiqo leswi nga ta vonaka endzhaku ka malembe yo karhi.

Entiyisweni, miseve ya dyambu yi va ehenhla loko u ya u tshinela eka ikhweyita. Hikwalaho lava va tshamaka etindhawini leti Hisaka swinene kumbe leti kufumelaka leti nga le kusuhi na tona, ni lava famba-fambaka etindhawini to tano va fanele va tisirhelela. Xivangelo xin’wana hi leswi ku vuriwaka leswaku ozoni leyi sirhelelaka dyambu leswaku ri nga hi hisi ngopfu yi ya yi hlakala. A hi kambisiseni makhombo man’wana lama nga humelelaka loko hi tshama edyambyini nkarhi wo leha.

Dyambu Ri Nga Ku Onha Matihlo

Vanhu lava ringanaka 15 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo a va ha voni hikwalaho ka vuvabyi bya papa ra le matihlweni, ku nga byona xivangelo-nkulu lexi endlaka leswaku vanhu va fa matihlo. Papa ra le matihlweni ri sungula ku huma loko phrotheyini leyi kumekaka eka lens ya matihlo yi hunguteka naswona yi hlengeleta muvala lowu endlaka leswaku lens yi nga ha voni kahle. Vuvabyi lebyi a byi humeleli hi nkarhi wolowo kambe byi nga ha humelela endzhaku ka malembe yo tala munhu a hete nkarhi a ri edyambyini. Entiyisweni ku ringanyetiwa leswaku 20 wa tiphesente ta vuvabyi bya papa ra le matihlweni byi vangiwa hi ku va munhu a heta nkarhi wo leha a ri edyambyini.

Lexi twisaka ku vava hi leswaku vuvabyi bya papa ra matihlo byi andze ngopfu etindhawini leti nga le kusuhi na ikhweyita ku katsa ni le matikweni lama ha hluvukaka, laha vanhu vo tala va hanyaka hi rikoko ra xilondza. Hikwalaho vanhu va timiliyoni lava tshamaka laha Afrika, eAsia, Amerika Xikarhi ni le Amerika Dzonga va fe mahlo hikwalaho ka leswi va nga riki na mali yo endla vuhandzuri va susa papa ra le matihlweni.

Dyambu Ri Nga Vavisa Nhlonge

Munhu un’we eka vanharhu lava nga ni vuvabyi bya nkhensa emisaveni hinkwayo u ni nkhensa ya nhlonge. Lembe na lembe ku ni swiviko swa kwalomu ka 130 000 swa vuvabyi bya swirhumbana swa nkhensa leswi vangaka swinene vuvabyi bya nkhensa ya nhlonge. Naswona ku ni swiviko swa kwalomu ka timiliyoni timbirhi ku ya eka tinharhu swa vuvabyi byin’wana bya nkhensa ya nhlonge byo tanihi basal cell carcinomas na squamous cell carcinomas lebya ha ku tumbulukaka. Ku ringanyetiwa leswaku vanhu va kwalomu ka 66 000 va fa lembe ni lembe hikwalaho ka nkhensa ya nhlonge.a

Xana dyambu ri yi onha hi ndlela yihi nhlonge ya wena? Ndlela leyi tolovelekeke ngopfu i ku va munhu a heta nkarhi wo leha edyambyini naswona u hatla a khomiwa hi nkhensa ya nhlonge. Loko yi khome munhu yi nga n’wi hlasela masiku yo hlayanyana naswona yi nga ha endla leswaku a va ni mafidzula ni ku guvuka.

Loko u hisiwa hi dyambu, miseve ya rona leyi vuriwaka UV yi dlaya tisele ta le handle ta nhlonge naswona yi onha endzeni ka nhlonge. Ku cinca kun’wana ni kun’wana loku nga ha vaka kona enhlongeni ya munhu hikwalaho ko hisiwa hi dyambu, i xikombiso xa leswaku se nhlonge yi vavisekile. U nga ha khomiwa hi vuvabyi bya nkhensa loko ku onhaka tigene ta DNA leti lawulaka ku kula ni ku avana ka tisele ta nhlonge. Miseve ya dyambu yi cinca muvala wa nhlonge naswona yi endla leswaku yi nga ha tsanyuki hi ku olova. Leswi swi endla leswaku munhu a khwanyana nhlonge a ha ri ntsongo ni ku va ni mafela-ngati.

Dyambu Ri Nga Onha Fambiselo Ra Nsawutiso

Minkambisiso yi kombise leswaku loko nhlonge yi tswonga miseve yo tala ya dyambu matirhelo ya swirho swin’wana swa munhu swa fambiselo ra nsawutiso swa kavanyeteka. Leswi swi nga ha hunguta vuswikoti bya miri byo tisirhelela eka mavabyi yo karhi. Hambiloko wo tshama nkarhi wutsongo edyambyini sweswo swi endla leswaku u va ekhombyeni ro ngheniwa hi switsongwatsongwana, mfurhe kumbe mavabyi man’wana lama tlulelaka hi ku olova. Vanhu vo tala va xiye leswaku ku va edyambyini swi endla leswaku va huma swilondza leswi vangiwaka hi mukhuhlwana. Xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xi vula leswaku muxaka wun’wana wa miseve ya dyambu lowu tiviwaka tanihi UVB, “swi tikomba onge wu tirha ku hunguta matirhelo ya fambiselo ra nsawutiso, loko swi ta emhakeni ya swilondza leswi vangiwaka hi mukhuhlwana wu endla leswaku switsongwatsongwana leswi vangaka swilondza sweswo swi nga ha lawuleki, ku nga leswi nga endlaka leswaku swilondza sweswo swi nyanya.”

Hikwalaho, miseve ya dyambu yi nga ha va ni khombo hi tindlela timbirhi eka vuvabyi bya nkhensa. Yo sungula yi endla leswaku DNA yi nga ha tirhi kahle yi tlhela yi hunguta matimba ya ntumbuluko ya ndlela leyi fambiselo ra nsawutiso ri tirhaka ha yona.

Hi vutlhari hi fanele hi tisirhelela leswaku hi nga hisiwi hi dyambu nkarhi wo leha. Rihanyo ra hina ni vutomi bya hina swi nga ha va ekhombyeni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

NDLELA LEYI U NGA TISIRHELELAKA HA YONA

◼ Papalata ku tshama edyambyini hi 10:00 nimixo na hi 4:00 nindzhenga, laha miseve ya dyambu yi vaka yi vavula.

◼ Ringeta ku tshama endzhutini.

◼ Ambala swiambalo leswi nga ta ku sirhelela mavoko ni milenge.

◼ Ambala xigqoko xo anama lexi nga ta ku sirhelela matihlo, tindleve, xikandza ni le ndzhaku ka nhamu.

◼ Ambala magilazi ya dyambu lama sirhelelaka matihlo ku katsa ni le tlhelo ka wona, lama nga ta endla leswaku matihlo ya wena ma nga onhaki.

◼ Tola mirhi ya ku tisirhelela edyambyini endzhaku ka tiawara tin’wana ni tin’wana timbirhi.

◼ Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku ku papalatiwa miseve ya dyambu, mibedo leyi nga ni rivoni leri tirhisaka miseve ya dyambu ni ku endzela switolo leswi xavisaka swilo swo tano leswi vanhu va swi tirhiselaka ku cinca nhlonge ya vona yi va ya buraweni, leswi tirhisaka miseve ya dyambu leyi vuriwaka UV, leswi nga onhaka nhlonge.

◼ Sirhelela tincece ni vana lavatsongo lava nga ni nhlonge yo olova.

◼ U nga tshuki u etlela edyambyini.

◼ Loko u huma muvala wo karhi, swicoti-coti exikandzeni leswi u vilelaka ha swona, vonana ni dokodela wa wena.