Timhangu Ta Ntumbuluko Ni Ndlela Leyi Vanhu Va Hoxaka Xandla Ha Yona

LOKO movha wu hlayisiwa kahle, wu nga ha va xo famba lexi hlayisekeke. Kambe loko wu tirhisiwa hi ndlela yo biha naswona wu nga hlayisiwi kahle, wu nga ha va ni khombo. Hi ndlela yo karhi, ku nga ha vuriwa leswi fanaka hi pulanete ya hina ku nga Misava.

Hi ku ya hi van’wasayense vo hlayanyana, ku cinca loku vanhu va endleke leswaku ku va kona eka atimosifiya ya misava ni le malwandle ku endle leswaku pulanete ya hina yi va ndhawu leyi nga ni khombo swinene, leswi endleke leswaku ku va ni timhangu ta ntumbuluko to tala naswona to chavisa ngopfu. Xisweswo vumundzuku byi vonaka byi funengetiwe hi papa ra ntima. Mutsari wa maphepha-hungu loyi a a vulavula hi ku cinca ka maxelo eka magazini wa Science, u te: “Pulanete leyi hi hanyaka eka yona yi langutane ni xiyimo xin’wana lexi nga lawulekiki lexi hi nga tiviki leswaku xi ta helela kwihi.”

Hi fanele hi twisisanyana xiyimo xa ntumbuluko leswaku hi ta twisisa ndlela leyi ha yona swilo leswi vanhu va swi endlaka, swi nga ha endlaka ha yona leswaku ku va ni timhangu ta ntumbuluko to tala naswona leti nga ni khombo swinene. Hi xikombiso, i yini lexi endlaka leswaku ku va ni swidzedze swa matimba swo kota hurricane?

Tipulanete Ti Hundzisa Ku Hisa

Fambiselo ra maxelo ya misava ri fanisiwa ni muchini lowu cincaka ni ku hundzisa matimba ya dyambu. Leswi tindhawu ta Tropiki ti hisiwaka ngopfu hi dyambu, maxelo lama vaka kona yo hambana-hambana ma endla leswaku moya wu hunga.a Ku rhendzeleka ka misava ka siku ni siku ku endla leswaku ku va ni moya wo tala lowu hungaka, moya lowo tsakama lowu endlaka leswaku ku va ni mimoya leyi baka xindzule-ndzule, leyi fambelaka ehansi. Mimoya yoleyo yi nga ha endla bubutsa lerikulu.

Loko wo xiya mimoya leyi humaka etindhawini leti hisaka, u ta lemuka leswaku yi tala ku ka yi nga yi eka ekhweyita—en’walungwini kumbe edzongeni—yi ya etindhawini leti titimelakanyana. Hi ndlela leyi, mimoya leya matimba yi tlhela yi tirha ku timulanyana ku hisa. Kambe loko mati lama nga ehenhla ka lwandle—lawa ku nga wona ma ‘lawulaka’ mahiselo—ma fikelela ku hisa ka 27°C, swa olova leswaku swidzedze swi hundzuka swihuhuri leswikulu.

Mimoya ya matimba leyi dlayeke vanhu vo tala ematin’wini ya United States hi leyi hlaseleke doroba leri nga exihlaleni xa Galveston, le Texas, hi September 8, 1900. Magandlati lawa a ma fambisiwa hi moya ma dlaye vanhu lava nga exikarhi ka 6 000 na 8 000 edorobeni rero swin’we ni van’wana va kwalomu ka 4 000 etindhawini leti nga ekusuhi ni kwalaho, ma tlhela ma mbundzumuxa tiyindlu ta 3 600. Entiyisweni, ku hava muako ni wun’we lowu nga onhakangiki le Galveston.

Hilaha swi boxiweke hakona exihlokweni lexi hundzeke, ku ve ni mimoya ya matimba emalembeni ya sweswinyana. Van’wasayense va le ku kambisiseni loko leswi swi fambisana ni ku kufumela ka misava, loku swi nga ha endlekaka leswaku ku endla leswaku mimoya yi va ni matimba swinene. Kambe, ku cinca ka maxelo ku nga ha va xikombiso xin’wana xa ku kufumela ka misava. Swi nga ha endleka se ha byi vona vuyelo byin’wana lebyi nga ni khombo swinene.

Ku Tlakuka Ka Mati eLwandle Ni Ku Tsemeleriwa Ka Mirhi

Hi ku ya hi muhleri wa magazini wa Science, “mati ya le lwandle ma tlakuke hi 10 ku ya eka 20 wa tisentimitara eka lembe-xidzana leri hundzeke, kambe swi vonaka onge ma ha ta tlakuka swinene.” Xana leswi swi nga va swi fambisana njhani ni ku kufumela ka misava? Valavisisi va kombetela eka swilo swimbirhi leswi nga ha hoxaka xandla. Xin’wana xa swona ku nga ha va ku ri ku n’oka ka ayisi ya le lwandle kutani ku engeteleka mati elwandle. Nchumu wun’wana lowu nga ha vangaka ku engeteleka ka mati i ku hisa, loko ku hisa elwandle, mati ma engeteleka.

Swihlala leswitsongo swa Pacific ya Tuvalu swi nga ha endleka swi langutana ni vuyelo bya ku engeteleka ka mati elwandle. Magazini wa Smithsonian wu vula leswaku rungula leri kumiweke exihlaleni xa Funafuti ri kombisa leswaku mati ma tlakuke hi “xiringaniso xa 5,6 wa timilimitara lembe ni lembe eka khume ra malembe lama hundzeke.”

Ematikweni yo tala ya misava, ku engeteleka ka vanhu emadorobeni swi endla leswaku madoroba ma ndlandlamukela etindhawini leti nga ekusuhi na wona, ku engeteleka mikhukhu naswona mbango wu onhiwa ngopfu. Swilo leswi swi tala ku endla leswaku timhangu ta ntumbuluko ti va ni khombo ngopfu. Hi leswi swikombiso swin’wana.

Haiti i xihlala lexi nga ni vanhu vo tala naswona a ku tsemeleriwa ngopfu mirhi eka xona. Xiviko xa mahungu xa sweswinyana xi ringanyete leswaku hambileswi xiyimo xa le Haiti xa ikhonomi, xa tipolitiki ni xa tiko xi biheke ngopfu, kambe a xi kona lexi xungetaka tiko rero ku tlula ku tsemeleriwa ka mirhi. Nxungeto lowu wu vonake kahle leswaku wu ni khombo ngopfu hi 2004 loko timpfula letikulu ti endle leswaku misava yi mbundzumuka, leswi dlayeke vanhu vo tala ngopfu.

Magazini wa le Asiya wa Time wu kombetele eka “ku kufumela ka misava, madamu, ku tsemeleriwa ka mirhi ni ku tshetsha leswi fambisanaka ni ku hisa masimu” tanihi swilo leswi hoxaka xandla swinene eka timhangu ta ntumbuluko leti hlaseleke Asiya Dzonga. Kasi swin’wana swo biha, ku tsemeleriwa ka mirhi ku nga nyanyisa dyandza hi ku endla leswaku misava yi oma hi ku hatlisa. Emalembeni ya sweswinyana, dyandza ra le Indonesia ni le Brazil ri endle leswaku ku va ni mindzilo leyi nga si tshamaka yi va kona enhoveni leyi hi ntolovelo a yi tshama yi tsakama lerova a yi nga ta tshwa. Kambe, maxelo yo biha a hi wona ntsena ma vangaka timhangu ta ntumbuluko. Matiko yo tala ma langutana ni timhangu leti sukelaka le hansi-hansi ka misava.

Loko Misava Yi Ninginika

Xiphemu lexi nga ehenhla xa misava xi endliwa hi swiphemu swa mimpimo yo hambana-hambana leswi swi fambaka hi ndlela leyi hlelekeke. Entiyisweni, xiphemu lexi nga ehenhla xa misava xi tshama xi ri eku fambeni lerova ku nga va ni ku tsekatseka ko tala ngopfu lembe ni lembe. Kambe, ku tsekatseka ko tala ka misava a ku twali ni ku twala.

Ku vuriwa leswaku kwalomu ka 90 wa tiphesente ta ku tsekatseka ka misava ku vangiwa hi xihoxo lexi vaka kona eka swiphemu leswi swa misava. Hambileswi ku nga taliki ku humelela naswona minkarhi yin’wana ku nga ni khombo ngopfu, ku va ku ri swiphemu sweswo hi swoxe leswi tsekatsekaka. Hi ku ya hi swiringanyeto, ku tsekatseka ka misava loku veke ni khombo ku tlula hinkwako ematin’wini hi loku ku hlaseleke swifundzha swinharhu swa Chayina hi 1556. Swi nga ha endleka ku dlaye vanhu va kwalomu ka 830 000!

Ku tsekatseka ka misava ku nga ha va ni makhombo man’wana lama nga ta landzela. Hi xikombiso, hi November 1, 1755, ku tsekatseka ka misava ku mbundzumuxe doroba ra Lisbon, ePortugal, laha a ku tshama vanhu va 275 000. Kambe khombo rero a ri helelanga kwalaho. Ku tsekatseka koloko ku vange mindzilo ni magandlati ya tsunami lama ku ehleketiwaka leswaku a ma tlakuke hi 15 wa timitara, lama a ma tsutsuma hi rivilo ra ndlati le Lwandle ra Atlantic. Vanhu lava feke edorobeni rero a va ri ehenhla ka 60 000.

Nakambe, vanhu va hoxe xandla eka ku fa koloko ka vanhu vo tala. Xivangelo xin’wana i ku tala ka vanhu etindhawini leti nga ni khombo swinene. Andrew Robinson la nga mutsari u ri: “Kwalomu ka hafu ya madoroba ya misava ma le tindhawini leti nga le khombyeni ro hlaseriwa hi ku tsekatseka ka misava.” Xivangelo xin’wana i miako, swilo leswi tirhisiweke ku aka ni ku tiya ka muako wolowo. Xivulwa lexi nge, “Ku tsekatseka ka misava a ku dlayi munhu; vanhu va dlayiwa hi miako” xi vurisile minkarhi yo tala. Kambe, swisiwana a swi na swona swilo leswi swi nga akaka ha swona leswaku swi nga hahluki loko ku va ni ku tsekatseka ka misava!

Tivholkheno—Vaaki Ni Vambundzumuxi

Smithsonian Institute ya le United States yi ri: “Ku ta va ku buluke tivholkheno ta kwalomu ka 20 loko u heta ku hlaya marito lawa.” Hi ntolovelo, dyondzo ya ku akeka ka swiphemu swa misava yi kombisa leswaku ku tsekatseka ka misava ni tivholkheno swi ta endleka endhawini leyi fanaka—eka xiphemu lexi pandzekeke; ngopfu-ngopfu elwandle, exiphen’wini xa le henhla xa misava; laha ndzhope wo hisa wu manyukutaka wu huma hakona eswimbhovaneni swa le hansi ka misava ni le tindhawini leti hojomeleke kwale hansi ka misava, xiphemu xin’wana xi fikaka xi hlangana ni xin’wana.

Vholkheno leyi vaka kona loko ku hlangana swiphemu leswi i nxungeto lowukulu, yi nga ha vanga ku buluka ko tala naswona yi nga ha endleka ekusuhi ni laha ku tshamaka vanhu kona. Pacific Rim, leyi thyiweke vito leri nge Xirhendzevutana xa Ndzilo, yi vanga tivholkheno to tala ngopfu. Ti nga ri tingani ti kumeka le henhla ka misava. Swihlala swa Hawaii, xa Azores ni xa Galápagos ni Swihlala swa Society, hinkwaswo swi vonaka onge swi ve kona loko ku hlangana swiphemu swo hisa ngopfu swa vholkheno.

Entiyisweni, tivholkheno ti pfune nkarhi wo leha ematin’wini ya misava. Hi ku ya hi Web-site ya le yunivhesiti, kwalomu ka “90 wa tiphesente wa madamu hinkwawo ma endliwe hi vholkheno.” Kambe i yini lexi endlaka leswaku ku buluka kun’wana ka vholkheno ku va ni khombo lerikulu?

Ku buluka ku sungula loko ndzhope wa vholkheno wu tlakuka. Tivholkheno tin’wana ti humesa ndzhope hakatsongo-tsongo, lowu wu nga taliki ku huma hi ku hatlisa lerova wu kuma vanhu va nga wu rindzelanga. Kambe tin’wana ti huma hi matimba lamakulu yo tlula bomo ya nyutliya! Leswi endlaka leswaku vholkheno yi buluka hi matimba swi titshege hi leswaku yi vangiwe hi yini ni mpimo wa tigasi ni mati lama virisiweke ngopfu lama n’okiseke swiaki swa yona. Loko ndzhope lowu wu ri kusuhi ni ku humela handle, wu endla gasi yo tala leyi yi pfanganaka na wona. Loko se swi hlangane kahle, swi buluka ku fana ni xikotela xa khodirinki ya khokha-khola loko u xi pfula.

Nkateko wa kona, hakanyingi tivholkheno ti rhanga hi ku humesa swilemukiso ti nga si buluka. Swi ve tano hi Ntshava ya Pelée le xihlaleni xa Kharibiya xa Martinique hi 1902. Kambe, nhlawulo a wu ri ekusuhi le kusuhi na St. Pierre naswona van’watipolitiki a va khutaza vanhu leswaku va nga fambi hambileswi nkuma, vuvabyi ni ku chava a ku funengete tiko. Entiyisweni, se a ku hundze masiku yo hlayanyana switolo swin’wana swi pfariwile!

May 8 a ku ri siku ro tlangela ku tlhandluka ka Yesu naswona vanhu vo tala a va ye ekerekeni ya Khatoliki va ya khongelela ku ponisiwa eka vholkheno. Hi siku rero, loko ku lava ku ba awara ya nhungu nimixo, Ntshava ya Pelée yi bulukile, yi humesa nkuma, malahla ni swilo leswi fanaka ni manghilazi lama tshweke, leswi hisiweke hi ndzilo lowu a wu hisa bya xitiko—ku suka eka 200 ku ya eka 500°C. Mapapa wolawo yo dzwihala ma rhelerile ku suka entshaveni, ma funengeta doroba, kutani ma dlaya vanhu va kwalomu ka 30 000, ma n’okisa bele ya kereke ni ku hisa swikepe ehlalukweni. Ku ve ku buluka loku dlayeke vanhu vo tala swinene eka lembe-xidzana ra vu-20. Kambe, a ku nga ta va ku dlaye vanhu vo tala swonghasi loko vanhu a va lo yingisa swilemukiso.

Xana Timhangu Ta Ntumbuluko Ti Ta Engeteleka?

Eka World Disasters Report 2004, International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies yi vula leswaku eka khume ra malembe lama hundzeke, makhombo ya misava ni lama fambisanaka ni maxelo ma engeteleke hi tiphesente leti tlulaka 60. Xiviko lexi kandziyisiweke ku nga si endleka mhangu ya tsunami hi December 26 eLwandle ra Indian xi ri: “Leswi swi kombisa leswi nga ta humelela nkarhi wo leha.” Entiyisweni, loko nhlayo ya vanhu lava tshamaka etindhawini leti nga ni khombo swinene yi engeteleka naswona makhwati ma ya emahlweni ma hunguteka, vumundzuku byi vonaka byi dzwiharile.

Tlhandlakambirhi, matiko yo tala lama hluvukeke ma ya emahlweni ma humesa tigasi leti vangaka ku kufumela ka misava. Hi ku ya hi mutsari wa magazini wa Science, loko tigasi leti ti nga hungutiwi hi ku hatlisa, “swi fana ni ku ala ku tola murhi exilondzweni: Swi tiyisekisa leswaku ku fanele ku hakeriwa mali yo tala enkarhini lowu taka.” Loko xi kombetela eka mali yoleyo yi nga ta laveka, xiviko xo hunguta timhangu xa le Canada xi te: “Ku cinca ka maxelo i xiphiqo lexikulu ku tlula hinkwaswo leswi matiko ya misava ma tshameke ma langutana na swona.”

Kambe, enkarhini lowu, matiko ya misava a ma pfumelelani leswaku swiendlo swa vanhu swi hoxa xandla eka ku kufumela ka misava, naswona a ma pfumelelani leswaku ma nga langutana njhani na kona. Xiyimo lexi xi hi tsundzuxa ntiyiso lowu nga eBibeleni lowu nge: “Munhu . . . a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.” (Yeremiya 10:23) Ina, hilaha hi nga ta swi vona hakona exihlokweni lexi landzelaka, ntshembo wu kona. Entiyisweni, makhombo lama nga kona sweswi ku katsa ni swiyimo swo tika leswi vanhu va langutaneke na swona, swi engetela eka vumbhoni bya leswaku ntlhantlho wu kwala nyongeni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

LOKO KU MILA MAVELE NI SWIN’WANA ENSIN’WINI

HI 1943 n’wamapurasi wa le Mexico la byalaka swifaki u vone swin’wana leswi nga riki mavele swi mila ensin’wini yakwe. Loko a ri emasin’wini, u vone mimbhovo ehansi. Hi siku leri tlhandlamaka, mimbhovo yoleyo a yi hundzuke vholkheno leyitsongo. Hi vhiki leri tlhandlamaka, matshuka ya vholkheno leyi a ma lehe 150 wa timitara naswona endzhaku ka lembe, a ma fika eka 360 wa timitara. Eku heteleleni, matshuka lawa a ma ri eka 2 775 wa timitara loko ku pimanisiwa ni vuandlalo bya lwandle, ma lehe ku fika eka 430 wa timitara. Vholkheno yoleyo leyi vuriwaka Paricutín, yi lo na swi pfuketana yo nyamalala, yi nga ha buluki hi lembe ra 1952 naswona a yi si tshama yi vonaka ku fikela sweswi.

[Xihlovo Xa Kona]

U. S. Geological Survey/Photo by R. E. Wilcox

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

LOKO XIKWEMBU XI PONISA MATIKO EKHOMBYENI

NDLALA i khombo rin’wana ra ntumbuluko. Yin’wana ya tindlala leti rhekhodiweke hi leyi endlekeke aEgipta wa khale enkarhini wa Yosefa n’wana wa Yakobe kumbe Israyele. Ndlala ya kona yi hete malembe ya nkombo naswona yi hlasele Egipta, Kanana ni matiko man’wana. Kambe a yi dlayanga munhu hikuva Yehovha u vulavule hi ndlala leyi ka ha sele malembe ya nkombo. U tlhele a vula leswaku loko ndlala yi nga si fika, ku ta va ni malembe ya ndzalo aEgipta. Ehansi ka nkongomiso wa Yosefa la chavaka Xikwembu, loyi hi ku pfuniwa hi xona, a endliweke holobye-nkulu ni muphakeri wa swakudya, Vaegipta va hlengelete mavele yo tala ngopfu lerova va hetelele “va tshika ku ma hlaya.” Xisweswo, Egipta a ri kotanga ku tiwundla ntsena kambe ri wundle ni “vanhu va misava hinkwayo,” ku katsa ni ndyangu wa ka va Yosefa.—Genesa 41:49, 57; 47:11, 12.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

HAITI 2004 Vafana va rhwale mati eswitarateni leswi hlaseriweke hi timpfula letikulu. Ku tsemeleriwa ka mirhi ku hoxe xandla eka ku hirimuka ka misava

[Swihlovo Swa Kona]

Background: Sophia Pris/EPA/Sipa Press; inset: Carl Juste/Miami Herald/Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Matiko yo tala ma ya emahlweni ma humesa tigasi leti thyakisaka moya

[Xihlovo Xa Kona]

© Mark Henley/Panos Pictures