Ku Enerisa Ndlala Ya Mahungu

“VAATENA hinkwavo ni vanhu vambe lava endzeke kona a va tirhisa nkarhi wa vona wo hungasa va rungulelana swo karhi kumbe ku yingisa swilo swo karhi leswintshwa,” ku vike mutsari Luka emalembeni ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke. (Mintirho 17:21) Eka lembe-xidzana leri a ra ha ku hundza, hulumendhe ya le Rhoma, loko yi xiya leswaku vanhu va ni torha ra mahungu, yi sungule ku veka Acta Diurna, ku nga mahungu ya siku ni siku etindhawini leti nga erivaleni.

Hi lembe-xidzana ra vunkombo, Machayina a ma humesa phepha-hungu ro sungula ku kandziyisiwa emisaveni, leri a ri vitaniwa Dibao (Pao). Le Yuropa, laha vanhu va kona vo tala a va nga swi tivi ku hlaya, van’wamahungu lava a va ri eku famba-fambeni a va vika timhaka ta nyimpi, timhangu, vugevenga ni timhaka tin’wana. Hi ku famba ka nkarhi, maphepha ni mapulanga lama drowiweke rungula ro tano a ma xavisiwa etimakete ta mani na mani ni le tindhawini tin’wana ta vuxaviselo.

Hi ku famba ka nkarhi, tikhampani ta ku xavisa a ti tirhisa mahungu ya nkoka ku navetisa ebindzwini ra tona. Eku heteleleni, mahungu lawa a ma humelela eka phepha rin’wana leri a ri hangalasiwa.

Ku Sungula Ka Maphepha-hungu

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-17, maphepha-hungu mambirhi ya le Jarimani ma sungule ku kandziyisiwa nkarhi hinkwawo. Relation (ku rungula mahungu), ra le Strasbourg, ri kandziyisiwe ro sungula hi 1605; Avisa Relation oder Zeitung (ri nyikela xitsundzuxo xa mahungu), ra le Wolfenbüttel, ri sungule ku kandziyisiwa hi 1609. Phepha-hungu ro sungula ra le Yuropa a ku ri Einkommende Zeitungen (Mahungu Lama Taka), leri a ri kumeka eLeipzig, le Jarimani hi 1650.

Phepha-hungu ro sungula ra le Leipzig a ri ri ni maphepha ya mune lamatsongo. Eka maphepha lawa a ku tsariwa mahungu yo hambana-hambana lawa a ma nga hleriwi hi ku landzelelana. Tikopi ta phepha-hungu leri a ti nga durhi ngopfu loko u xava ha yin’we-yin’we, kambe xikhokhelo xa lembe a xi teka muholo wa n’hweti hinkwayo wa munhu la holaka kahle. Hambiswiritano, maphepha-hungu a ma ya mahlweni ma laveka ngopfu. Hi 1700, le Jarimani ntsena, a ku ri ni maphepha-hungu ya nkarhi hinkwawo ya 50 ku ya eka 60, naswona a ma hlayiwa hi vanhu va magidi yo hlayanyana.

Eku sunguleni, mahungu a ma tekiwa eka mapapila, eka maphepha-hungu man’wana, eka timininjhere ta tiposo leti kumaka mapapila hi poso kutani ti ma kandziyisa nakambe kumbe eka mahungu-ndlela lawa vatsari va maphepha-hungu a va ma kuma endleleni. Kambe, leswi se a ti andza tifeme ta ku kandziyisa maphepha-hungu, vakandziyisi a va lwela ku antswisa ntikelo ni ku engetela nhlayo ya maphepha-hungu. Va sungule ku thola vahleri va maphepha-hungu lava nga ni vutshila. Nakambe, tanihi leswi vakandziyisi vo tala a va nga ri na yona mali yo veka vateki va mahungu etindhawini to hambana-hambana, leswi a va lava mahungu, ku simekiwe swihlovo swa mahungu leswi a swi hlengeleta ni ku hangalasa mahungu eka vakandziyisi va mahungu lava a va endle mpfumelelano wo ma kuma eka vona.

Michini Leyi Pfuneke Swinene

Bindzu ra maphepha-hungu a ri nga ta humelela loko a ku nga endliwanga michini yo karhi, ngopfu-ngopfu ndlela yo kandziyisa maphepha lawa ma xavisiwaka ngopfu ya Johannes Gutenberg. Michini yin’wana leyi endliweke yi endle leswaku swi olova naswona swi nga ha durhi ku kandziyisa maphepha-hungu. Hi xikombiso, hi va-1860, muchini wo kandziyisa wa rotary wu endle leswaku swi koteka ku kandziyisa ehenhla ka phepha lerikulu ematshan’weni ya ku kandziyisa eka maphepha lama tsemeleriweke. Endzhakunyana ka kwalaho, muchini wa Linotype a wu kandziyisa rungula hi ku kongoma. Kutani, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ku sungule ku tirhisiwa tikhompyuta ku kandziyisa rungula emichinini leyi.

Hi nkarhi lowu fanaka, mahungu ma sungule ku famba hi ku hatlisa loko thelegrafu yi sungula ku tirhisiwa ngopfu hi va-1840, michini yo thayipa hi va-1870 ni tinqingho hi nkarhi lowu fanaka. Sweswinyana, vunyingi bya vanhu lava hanyaka va tswariwa ku tirhisiwa tikhompyuta, ti-email ni michini ya fax eka bindzu ra maphepha-hungu. Vaviki va mahungu va fika hi ku hatlisa laha ku humeleleke mhaka leyi va tsakelaka ku tsala ha yona—va fika hi switimela, hi mimovha ni swihaha-mpfhuka. Naswona swo famba leswi hatlisaka swi heleketa maphepha-hungu hi ku hatlisa.

I Yini Lexi Tsariwaka Eka Phepha-hungu?

Ku kuma mahungu yo tala swi olova ngopfu emisaveni ya hina leyi u kotaka ku yi rhendzela hi ku hatlisa. Vahleri va phepha-hungu ra Frankfurter Allgemeine Zeitung va ri: “Mhaka leyi tikaka sweswi i ku hlawula mahungu lawa u lavaka ku ma tsala tanihi leswi ku nga ni mahungu yo tala swinene.” Vahlengeleti va mahungu va rhumela mahungu ya kwalomu ka 2 000 siku ni siku eka maphepha-hungu ya le Jarimani. Vaviki, vatsari, vahlayi va mahungu ni swihlovo swin’wana swa mahungu swi fumba vahleri hi mahungu yo tala ngopfu.

Mahungu yo tala ngopfu ku va ku ri switiviso—mhaka leyi faneleke yi tivisiwa ni swiviko swa swiendlakalo swo karhi leswi nga ta va kona, ku fana ni tikhonsati, mintlango ni tinhlengeletano. Vahleri va fanele va tiva vanhu lava xavaka maphepha-hungu ya vona leswaku va ta tsala timhaka leti tsakeriwaka hi vanhu va kwalaho, leti nga ha katsaka vuyelo bya ntshovelo, siku ro tlangela xiendlakalo xo karhi ni swinkhubyana.

Swiyenge swa mintlango, swiyenge swa switori, tiphophayi ta tipolitiki ni mavonelo ya vahleri va maphepha-hungu a swi sali eka maphepha-hungu. Switori leswi vulavulaka hi timhaka to karhi, swiviko swa le matikweni mambe ni mimbulavurisano leyi va veke na yona ni vanhu lava dumeke ni vatshila hi timhaka to karhi yi nga ha tamela rungula ra nkoka naswona yi tsakisa.

Maphepha-hungu Ma Langutane Ni Swiphiqo

Phepha-hungu ra Die Zeit ra 2002 ri te: “Bindzu ra maphepha-hungu ra le Jarimani ri langutane ni xiphiqo lexikulu xa timali ku tlula hambi ku ri rini.” Naswona Vandla ra le Switzerland ra Mahungu ri vike leswaku hi 2004 ri xavise maphepha-hungu ma nga ri mangani loko ri pimanisa ni malembe ya khume lama hundzeke. Xana vanhu a va ha ma lavi maphepha-hungu?

Phela, ikhonomi ya misava yi ye hansi, kutani yi hungute vunavetisi lebyi ngheniseke mali yo tala eka mabindzu yo tala ya maphepha-hungu. Exikarhi ka 2000 na 2004, Wall Street Journal ya le United States yi lahlekeriwe hi 43 wa tiphesente ta mali leyi a yi yi kuma hi vunavetisi. Xana vunavetisi byi ta vuya loko ikhonomi yi pfuka? Vunavetisi byo tala bya tindlu, bya mintirho ni mimovha se byi kumeka eka Internet. Namuntlha maphepha-hungu ma phikizana ni rungula leri kumekaka eka tikhompyuta—eka swiya-ni-moya, thelevhixini ni Internet.

Hi hala tlhelo, vanhu va ma lava hi mahlo-ngati mahungu. Axel Zerdick, profesa wa mahungu u vule leswi eka phepha-hungu ra le Frankfurt, eJarimani: “Xiphiqo lexi a hi xikulu ngopfu, hilaha swi nga endlekaka vatsari vo tala va maphepha-hungu va ehleketa hakona.” Muhleri-nkulu wa phepha-hungu ra siku ni siku ra le Jarimani u boxe vonelo leri fanaka, a ku: “[Phepha-hungu] ra laha ndhawini leyi ra ha xaviwa ngopfu.”

Hambiloko ku ri ntiyiso leswaku ku hava vuhaxi lebyi tlulaka ndlela leyi phepha-hungu ri vekaka timhaka hi vuenti ha yona ni matimba lawa ri nga na wona yo pfuxa njhekanjhekisano, xivutiso xa ha sala: Xana u nga yi tshemba ndlela leyi ri vekaka mahungu ha yona? Xana u nga vuyeriwa njhani hi ndlela leyikulu eka maphepha-hungu lawa u ma hlayaka?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

KU TEKA MAHUNGU—I NTIRHO WO TIKA

Munhu a nga ha vona onge a hi ku nandziha ka swona ku va muteki wa mahungu. Muteki un’wana wa mahungu wa le Furwa la nga ni nkarhi wo leha a endla ntirho lowu u te: “Loko vito ra wena ri tsariwa eka phepha-hungu ku kombisa leswaku hi wena u tsaleke mahungu ya kona, swi nga ha endla leswaku u tinyungubyisa.” Kambe, ku tsala mahungu swi nga ha ku kayakayisa—mhaka leyi u lavaka ku yi tsala yi nga ha tsariwa ku sungula hi van’wana, u nga ha kombela ku bula ni van’wana leswaku u ta tsala mhaka ya kona kambe va ala, u nga ha rindza tiawara to tala u rindzele xiendlakalo xo karhi kambe u kuma leswaku u lo rindza n’weti.

Mutsari wa maphepha-hungu un’wana wa le Poland u vule ntlhontlho wun’wana. U te: “A hi swi tivi leswaku hi ta wu kuma rini nkarhi wo wisa kumbe nkarhi wa ku tirha. Minkarhi yin’wana ku hava lexi hi nga xi endlaka hi nga voniwi hi munhu, naswona ndlela leyi hi tirhaka ngopfu ha yona, a hi vi na nkarhi lowu ringaneke wo va ni mindyangu ya hina.” Naswona khale ka mutsari wa maphepha-hungu le khale ka Soviet Union u kombetele eka swin’wana leswi va kayakayisaka ngopfu, “Ndzi kulule ndzi n’watseka, kambe mhaka ya kona a yi kandziyisiwanga.”

Mutsari wa ta mintlango eka phepha-hungu lerikulu ku tlula hinkwawo eNetherlands u paluxe leswi: “Minkarhi yo tala ndzi byeriwa leswaku a ndzi na vuxiyaxiya. Vahlayi van’wana va hlundzuka kumbe va pfilunganyeka, naswona minkarhi yin’wana vanhu va va ni ximbilwambilwana eka mintlango, vanhu va tshame va xungeta ku ndzi dlaya.” Kutani, i yini lexi khutazaka vatsari va maphepha-hungu leswaku va ya emahlweni?

Phela van’wana va khutaziwa hi muholo—kambe ku nga ri hinkwavo. Mutsari wa maphepha-hungu la tirhelaka phepha-hungu ra le Furwa u vulavule hi ndlela leyi a swi rhandzaka ha yona ku tsala. Mutsari wa maphepha-hungu wa le Mexico u te, “U tsalela vanhu mhaka leyi va faneleke va yi tiva.” Naswona eJapani, muhleri-nkulu wa phepha-hungu leri khomeke xiyimo xa vumbirhi hi vukulu u te: “Ndza tsaka loko ndzi vona leswaku ndzi pfune vanhu niloko swilo swi endliwa hi nawu.”

Phela, maphepha-hungu a mo hlanganisiwa hi vatsari va maphepha-hungu ntsena. Hi ku ya hi mpimo ni xivumbeko xa khampani leyi kandziyisaka, ku nga ha va ni vahleri, vahlayi lava xopa-xopaka, lava kambisisaka loko mhaka yi ri ntiyiso, lava vekaka mahungu lama tsariweke ni van’wana lava tirhaka hi matimba, kambe mavito ya vona ma nga tsariwiki eka maphepha-hungu, lava pfunaka leswaku u kuma phepha-hungu.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]

Phepha-hungu ra khale ni ra sweswi ra le Jarimani

[Xihlovo Xa Kona]

Khale ka phepha-hungu ra le Jarimani: Bibliothek für Kunst - und Antiquitäten-Sammler, Vol. 21, Flugblatt und Zeitung, 1922