Ndlela Leyi Phepha-hungu Ri Nga Ku Pfunaka Ha Yona
“Munhu loyi a nga hlayiki phepha-hungu i xiphukuphuku; kasi loyi a kholwaka leswi a swi hlayaka ntsena hileswi swi nga eka phepha-hungu, i xiphukuphuku lexikulu.”—August von Schlözer, n’wamatimu wa le Jarimani tlhelo mutsari wa maphepha-hungu wa le ku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18.
ENKAMBISISWENI wun’wana, vanhu va magidi yo hlayanyana va le Britain ni le Furwa va vutisiwile leswaku va yi tshemba ku fikela kwihi minhlangano ya 13 leyi nga kona. Leyi va nga yi tshembeki ku tlula hinkwayo, a ku ri leya maphepha-hungu, a yi tluriwa ni hi van’watipolitiki ni va mabindzu lavakulu. Le United States, vahlayi vo tala va ha vula leswaku va ma tshemba maphepha-hungu ya vona. Kambe nkambisiso lowu endliweke hi Pew Research Center wu kombisa leswaku nhlayo ya vanhu lava tshembaka maphepha-hungu yi hungutekile.
Hakanyingi va tiyimelela loko va soriwa, ngopfu-ngopfu loko leswi va soriwaka ha swona swi khumba tiko leri phepha-hungu ra kona ri kandziyisiwaka eka rona. Kutani ku humelela yini endzhaku ka sweswo? Hakanyingi a va vuli ntiyiso. Hilaha Arthur Ponsonby, murhangeri wa Munghezi wa lembe-xidzana ra vu-20 a tshameke a vula hakona: “Loko ku vuriwa leswaku ku ta lwiwa, Ntiyiso hi wona wu hlaseriwaka ku sungula.”
Hambiloko ku nga si endliwa makungu ya nyimpi, i vutlhari ku ma kambisisa kahle mahungu. Xivuriso xa Bibele xi ri: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.” (Swivuriso 14:15) Loko u tirhisa vuxiyaxiya lebyi faneleke, maphepha-hungu ma nga ha ku pfuna ku kuma mahungu lawa u ma lavaka.
Mahungu I Ya Nkoka
Maphepha-hungu i ya nkoka namuntlha hikuva ma hi pfuna ku tiva leswi endlekaka emisaveni. Naswona i swa nkoka leswaku hi swi tiva. Ha yini? Hikuva swilo swo tala leswi endlekaka namuntlha swi profetiwe hi muprofeta lonkulu ku tlula hinkwavo lava tshameke va hanya, Yesu Kreste. Loko a vutisiwa hi ta ku hela ka fambiselo leri ra swilo, u vule leswaku eminkarhini ya makumu ku ta va ni tinyimpi, ku ta andza vuhomboloki, ku ta pfumaleka swakudya, ku ta va ni mintungu, ku tsekatseka ka misava ni swiendlakalo swin’wana swo tano.—Matewu 24:3-14; Luka 21:7-11.
Bibele yi tlhela yi ku: “Emasikwini yo hetelela ku ta fika minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona.” Vuprofeta lebyi byi engetela hi ku vula leswaku “emasikwini [lawa] yo hetelela,” vanhu va ta va “lava tirhandzaka, varhandzi va mali,” naswona “lava nga yingisiki vatswari.” Va ta va “lava nga riki na xinakulobye xa ntumbuluko” naswona va ta va “lava nga tikhomiki, lava nga ni tihanyi, lava nga rhandziki vunene, vaxengi, lava omeke tinhloko, lava tikukumuxaka hi ku tinyungubyisa, lava rhandzaka mintsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu.”—2 Timotiya 3:1-5.
A swi kanakanisi leswaku wa byi vona vuprofeta lebyi bya Bibele byi hetiseka endhawini ya ka n’wina. Naswona leswi endlekaka emisaveni hinkwayo—hilaha swi vikiwaka hakona eka maphepha-hungu—swo kombisa ntsena leswaku vuprofeta bya Bibele bya pakanisa. Xana leswi swi vula leswaku hi fanele hi tshemba hinkwaswo leswi tsariweke eka maphepha-hungu? Doo, hambi ku ri lava tinyiketeleke ebindzwini ra maphepha-hungu va vula leswaku hi fanele hi va ni vuxiyaxiya.
Twisisa Mintlhontlho
Munhu un’wana ni un’wana wa swi endla swihoxo, hambi ku ri vatshila lavo tshembeka ni lava nga ni ntokoto. Ariel Hart loko a tsala eka Columbia Journalism Review, u te: “Eka malembe manharhu lawa ndzi ma heteke ndzi kambela timhaka, a ndzi si kuma mhaka leyi nga riki na xihoxo, ku nga khathariseki leswaku yi ni matluka ya ntlhanu kumbe tindzimana timbirhi.” U nyikele swikombiso swo kota laha u “kumaka ku tsariwe lembe leri hoxeke; rungula leri hundzeriweke hi nkarhi; matsalelo lama hoxeke; mhaka leyi hangalasiweke ngopfu leyi ngo va mavarivari, kambe yi hoxile.”
Vatsari va maphepha-hungu va tikuma va boheka ku tirhisana ni swihlovo swa mahungu leswi nga tshembekiki. Minkarhi yin’wana, ku tsariwa rungula leri hoxeke eka maphepha-hungu. Hi 1999 muhembi un’wana u rungule xitori lexi nga mavunwa malunghana ni “ku akiwa ka phaka leyi langutekaka ku fana ni masirha,” a endla mhaka leyi yi vonaka onge i ntiyiso hi ku tiendla muvulavuleri wa khampani ya kona kasi a ku na khampani yo tano, a tlhela a tsala ni tinomboro ta riqingho leti vanhu va nga belaka tinqingho eka tona. Vandla leri Hlengeletaka mahungu ri tsandzekile ku swi vona leswaku mhaka leyi a hi ntiyiso, leswi endleke leswaku maphepha-hungu yo tala ya siku ni siku ya le United States ma vika mhaka leyi. Ku vuriwa leswaku switori swa mavunwa leswi vanhu va swi kholweke hi leswi “swi nga ni swifaniso leswi tsemaka nhlana kambe swi vonakaka onge i ntiyiso.”
Hambi ku ri vatsari va maphepha-hungu lava nga ni swikongomelo leswinene va ni ku ba etlhelo minkarhi yin’wana. Mutsari wa le Poland wa hlamusela: “Vatsari va maphepha-hungu va tala ku tsala hi ku hatlisa. Eka maphepha-hungu ko va xisiya-mani. Phepha-hungu rin’wana ni rin’wana ri lava ku va rona ro rhanga ku hangalasa mhaka leyi. Hikwalaho ka sweswo, vo tala va hina, hambileswi hi swi lavaka, kambe a hi swi koti ku tsala xihloko lexi hi xi kambisiseke kahle.”
Ntshikilelo Wo Tsala Leswi Lavekaka
Freedom of the Press 2003—A Global Survey of Media Independence yi vule leswaku matiko ya 115 eka laya 193 a ma na ntshunxeko kumbe ma ni ntshunxeko wutsongo. Hambiswiritano, mahungu ma nga ha cheriwa ni munyu hambi ku ri ematikweni lama nga ni ntshunxeko wo vika mahungu.
Minkarhi yin’wana, vatsari van’wana va maphepha-hungu a va katsiwi eka lava va nyikiwaka mahungu, kasi lavan’wana lava va fambisanaka ni vonelo ra vona va pfumeleriwa ku bula ni van’watipolitiki hi ku kongoma ni ku famba na vona loko va endzela kun’wana. Mali leyi kumekaka eka vanavetisi yi nga ha hoxa xandla eka ndlela leyi mahungu ma vikiwaka ha yona. Muviki wa maphepha-hungu wa le Poland u te: “Munavetisi a nga ha xungeta hi ku vula leswaku a nge he navetisi eka phepha-hungu rero loko ro tshuka ri vule swin’wana leswi nga riki swinene ha yena.” Naswona loyi a hlayaka a tlhela a endla ndzulamiso eka leswi tsariwaka eka phepha-hungu rin’wana ra le Japani u lemukise a ku: “Tsundzuka leswaku swa tika ku vika mhaka hi ndlela leyi u lavaka ha yona.”
Kutani u nga ha vutisa: ‘Xisweswo, loko vatsari va maphepha-hungu va langutane ni swiphiqo swo tano loko swi ta emhakeni yo tsala mahungu, xana muhlayi a nga swi tivisa ku yini leswaku hi swihi leswi a faneleke a swi kholwa?’
Ku Laveka Langutelo Lerinene
Swi le rivaleni leswaku ku laveka ku twisisa. Kokwa wa hina Yobo u vutise a ku: “Xana ndleve hi yoxe a yi ma ringeti marito hilaha malaka ma nantswaka swakudya hakona?” (Yobo 12:11) Muhlayi u fanele a swi kambisisa hi vukheta leswi tsariweke ku vona loko swi ri ntiyiso. Hi ndlela yo fanekisela, u tirhisa vutlhari ku ringa ni ku hlawula leswi nga ntiyiso. Mudyondzisiwa wa lembe-xidzana ro sungula wa Yesu Kreste u bumabumele lava yingiseke muapostola Pawulo kambe va kambisiseke leswaku u swi teka kwihi leswi a swi vuleke ku vona loko swi ri ntiyiso leswi a a swi dyondzisa.—Mintirho 17:11; 1 Vatesalonika 5:21.
Hilaha ku fanaka, muhlayi wa phepha-hungu a nga ha tivutisa swivutiso swo kota leswi: U tiva yini hi mutsari wa mhaka leyi? Xana u rhandza yini? Xana leswi a swi tsaleke swi nga kambisisiwa? I mani la nga tsakelaka ku soholota ntiyiso? Hi vutlhari, muhlayi a nga ha kambela swihlovo swo hambana-hambana ku vona loko mhaka leyi yi ri ntiyiso. A nga ha bula ni van’wana hi leswi a swi hlayaka. Xivuriso xa Bibele xi ri: “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha.”—Swivuriso 13:20.
Hi nkarhi lowu fanaka, u nga languteli ku hetiseka. Hilaha hi swi voneke hakona, ku ni swivangelo swo hambana-hambana leswi nga sivelaka maphepha-hungu ku vula hinkwaswo leswi ma lavaka ku swi vula. Nilokoswiritano, ma nga ha endla leswaku u tshama u ri karhi u tiva leswi humelelaka emisaveni. I swa nkoka ku tiva leswi humelelaka, hikuva Yesu, loko a vulavula hi minkarhi leyi hi hanyaka eka yona, u te: “Tshamani mi hitekile.” (Marka 13:33) Phepha-hungu ra wena ri nga ku pfuna ku endla tano, hambiloko u swi tiva leswaku kun’wana ri nga ha hambukanyana.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
LOKO PHEPHA-HUNGU RI VA NI XIHLAWUHLAWU
Swihoxo leswi vaka kona loko ku runguriwa mhaka swi tala ku vangiwa hi ku tsutsumela ku vika mhaka kumbe ku kuma rungula leri hoxeke. Kambe, mhaka leyi tsariweke hi xikongomelo lexinene yi nga hangalaka yi haxa vunwa. Hi hala tlhelo, minkarhi yin’wana ku tsariwa mavunwa hi vomu, hilaha swi veke hakona hi nkarhi wa Manazi eJarimani loko ku hembiwa hi vanhu va tinxaka ni vukhongeri byin’wana.
Ehleketa hi vuyelo lebyi veke kona loko van’wana va hemberiwe mavunwa hi nkarhi wa huvo ya timfanelo ta vanhu le Moscow, eRhaxiya. Phepha-hungu ra le Toronto, eCanada, ra The Globe and Mail ri vikile: “Loko vanhwanyana vanharhu va tidlele eMoscow, vatsari va mahungu va le Rhaxiya va vhele va ringanyeta leswaku vanhwanyana lava a va ri swirho leswi hisekelaka etlhelo swa Timbhoni ta Yehovha.”
Mahungu wolawo ma hangalasiwe hi February 9, 1999, ku nga siku leri huvo ya muganga yi pfuxeteke ha rona ku tenga nandzu wo yirisa Timbhoni ta Yehovha edorobeni ra Moscow. Geoffrey York wa The Globe and Mail wa Xiyenge xa Maphepha-hungu eMoscow u vikile: “Hi ku famba ka nkarhi maphorisa ma pfumerile leswaku vanhwanyana volavo vanharhu a va nga hlangani helo ni vukhongeri lebyi. Kambe hi nkarhi wolowo, xitichi xa thelevhixini ya le Moscow ana se a xi sungule nhlaselo lowuntshwa eka vukhongeri lebyi, xi vula leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti tirhisana na Adolf Hitler eJarimani hi nkarhi wa Manazi—hambileswi ku nga ni vumbhoni bya matimu bya leswaku magidi ya swirho swa vukhongeri lebyi ma dlayiwile etikampeni ta Manazi.”
Hikwalaho ka sweswo, emiehleketweni ya vanhu vo tala lava xisiweke kumbexana ni lava se a va chuhile, Timbhoni ta Yehovha a ti ri ntlawa wa vanhu lava tidlayaka kumbe lava tirhisaneke ni Manazi!
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Yesu Kreste u profete hi swo tala swa leswi hi swi vonaka swi vikiwa eka maphepha-hungu
[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]
Swiviko swa maphepha-hungu swi tiyisekisa vuprofeta bya Bibele
[Xihlovo Xa Kona]
FAO photo/B. Imevbore
[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]
Va bumabumeriwile lava va kambisiseke leswaku tidyondzo ta muapostola Pawulo ti huma kwihi, ku nga nchumu wa vutlhari loko hi hlaya swiviko leswi nga tolovelekangiki swa mahungu