Swirhendzevutana Swo Hlamarisa Swa Le Afrika

Erivaleni leri hlanganisaka 2 000 wa tikhilomitara etlhelo ra le vupela-dyambu ra Makwandzasi ya le Namibia edzonga-vupela-dyambu bya Afrika, esaveni ku ni swirhendzevutana leswi anameke timitara timbirhi ku ya eka khume. Xirhendzevutana ha xin’we xi rhendzeriwe hi byanyi byo leha. Eka vaendzi van’wana, swirhendzevutana leswi swi languteka ku fana ni swirhendzevutana leswi endliwaka hi vuvabyi bya mpondzo kumbe mimbhovo leyi endliwaka hi mathonsi lamakulu ya mati. Endhawini yoleyo ku ni switori swa leswaku swirhendzevutana sweswo swi ni masalamusi. Tinxaka tin’wana ti kholwa leswaku xirhendzevutana xin’wana ni xin’wana xi rhendzele sirha ra Murhwa la dlayiweke eka yin’wana ya tinyimpi to tala exikarhi ka Varhwa ni lava a va endla ndhawu yoleyo koloni ya vona hi malembe-xidzana lama hundzeke.

I khale ni van’wasayense va lava ku tiva leswaku swirhendzevutana leswi swi vangiwa hi yini. Hi 1978, valavisisi a va ehleketa leswaku swirhendzevutana leswi swi ta hundza, kutani va belele tinsimbi exikarhi ka swirhendzevutana swin’wana. Endzhaku ka malembe ya 22, swirhendzevutana leswi a swi si famba. Ku ni mavonelo yo tala malunghana nileswaku swirhendzevutana leswi swi sungule njhani, hi ku ya hi phepha-hungu ra le London leri vuriwaka The Daily Telegraph, van’wana va ehleketa leswaku swi nga ha va swi vangiwe hi “muhlwa, chefu leyi humaka eka swimila leswi nga ni chefu swa kwalaho, thyaka ra timinerali ta miseve ya matimba ni ritshuri leri nga ni switsongwatsongwana leri vangiwaka hi tiyimbhu.” Profesa wa ntivo-swimila Gretel van Rooyen wa Yunivhesiti ya Pretoria, laha Afrika Dzonga, u rhangele valavisisi lava a va kambisisa swirhendzevutana leswi. U vike a ku: “Hi kambele vonelo rin’wana ni rin’wana, naswona hinkwawo ka wona ma be etlhelo.”

Kumbexana nchumu wa nkoka hi lowu, valavisisi va kume leswaku byanyi bya vuna loko byi byariwa eka misava leyi tekiweke endzeni ka swirhendzevutana leswi. Kambe byi kula kahle loko byi byariwa eka misava leyi tekiweke etlhelo ka swirhendzevutana leswi, leswi kombaka leswaku misava leyi a yi fani. Hambileswi nkambisiso lowu va wu endleke eka misava ya kwalaho wu nga va pfunangiki, Van Rooyen u tshemba leswaku nkambisiso lowu va nga ta wu endla hi ku tirhisa muchini wa spectrometer, wu ta va nyika rungula leri engetelekeke. U ehleketa leswaku swi nga ha endleka ku ri ni chefu eka misava leyi nga endzeni ka swirhendzevutana sweswo. Van Rooyen u vula leswi eka New Scientist: “Hambiloko ho kuma chefu yoleyo, ku ta va xiphiqo xin’wana ku kuma leswaku yi fike njhani kwalaho.” Ku fikela sweswi, swirhendzevutana sweswo swa ha ri rin’wana ra masingita lama hlamarisaka ngopfu eka masingita yo tala ya misava.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 27]

Courtesy of Austin Stevens