Vangwa Exikarhi Ka Swigwili Ni Swisiwana

KU NGA khathariseki leswaku va tirhisa swiga swihi ku ma hlamusela, matiko lama hluvukeke ngopfu, lama nga ni tifeme naswona ma yimeke kahle hi tlhelo ra ikhonomi, ma hanya ka byandlani huku yo fa hi mafurha, kasi lama ha hluvukaka, lama nga riki na mali, ma hanya hi rikoko ra xilondza. Swi vonaka onge hiloko ma hanya eka tipulanete timbirhi leti nga faniki.

Phela, hambi ku ri etikweni rin’we, u nga ha yi kuma mintlawa leyimbirhi. Ehleketa hi matiko lama fuweke lama boxiweke exihlokweni lexi hundzeke. Matiko lawa hamambirhi ma ni swigwili ni swisiwana. Hi xikombiso, le United States, kwalomu ka 30 wa tiphesente ta mali leyi nghenaka etikweni yi tekiwa hi vanhu lava endlaka khume ra tiphesente lava nga swigwili. Hi nkarhi lowu fanaka, van’wana lava nga swisiwana va 20 wa tiphesente va boheka ku hanya hi ntlhanu wa tiphesente ntsena. Xiyimo lexi kumbe xin’wana lexi fanaka na xona xi nga ha va kona etikweni leri u tshamaka eka rona, ngopfu-ngopfu loko lava holaka swi nyawula va nga talanga etikweni leri u tshamaka eka rona. Hambi ku ri tihulumendhe leti ti nga ni vanhu vo tala lava fuweke a ti si swi kota ku ri herisa hi ku helela vangwa leri nga kona exikarhi ka van’wankumi ni swisiwana.

Matiko Lama Fuweke Ni Lama Nga eVuswetini A Ma Na Swona Hinkwaswo Leswi Lavekaka

Ku hava matiko lama nga vulaka leswaku ma endla swilo hi ndlela leyi hetisekeke. Ehleketa hi swiyimo swo tika leswi vanhu lava tshamaka ematikweni lama nga ni vusweti va langutaneke na swona. Swa tika swinene ku kuma nkhathalelo wa rihanyo. Loko lava tshamaka ematikweni lama fuweke swinene ya kaye lama boxiweke eka tluka leri va tiba xifuva, va vula leswaku va ni dokodela un’we wa vaaki va 242 ku ya eka 539, kasi ematikweni ya 18 lama nga evuswetini lebyikulu, dokodela un’we u khathalela vanhu va 3 707 ku ya eka 49 118 wa vaaki. Kutani, swa twisiseka leswi vanhu lava tshamaka ematikweni lama fuweke va languteriweke ku hanya malembe ya 73 kumbe ku tlula, kasi lava tlulaka hafu ya lava tshamaka ematikweni lama nga evuswetini va languteriwe ku hanya malembe lama nga fikiki ni le ka 50.

Ematikweni lama nga evuswetini, dyondzo ya kala swinene, leswi hakanyingi swi endlaka leswaku vana va va evuswetini. Ku pfumaleka loku ka dyondzo ku vonaka hi nhlayo ya vanhu lava kotaka ku hlaya ni ku tsala. Hambileswi ematikweni ya nkombo eka ya kaye lama fuweke, vanhu lava tivaka ku hlaya ni ku tsala va endlaka 100 wa tiphesente (laman’wana mambirhi ma ni nhlayo ya 96 na 97 wa tiphesente), ematikweni ya 18 lama nga evuswetini swinene, lava va tivaka ku hlaya ni ku tsala va sukela eka 81 wa tiphesente ku ya eka 16 wa tiphesente, kasi eka khume ra matiko, yi le hansi ka 50 wa tiphesente.

Kasi lava tshamaka ematikweni lama fuweke na vona va langutane ni swiyimo swin’wana swo tika. Loko hala matikweni lama pfumalaka vanhu va sika hi ndlala, lava tshamaka ematikweni lama fuweke va dlayiwa hi ku dya ngopfu. Buku leyi nge Food Fight yi vula leswaku “xiphiqo lexikulu xa swakudya sweswi i ku dya ngopfu, a ka ha ri nsiko.” Naswona magazini wa The Atlantic Monthly wu ri: “Maamerika ya kwalomu ka kaye wa timiliyoni sweswi ma ‘nyuhele ku dlaya,’ leswi vulaka leswaku va tlula mpimo lowu faneleke hi 45 wa tikhilogiramu kumbe ku tlula, naswona mavabyi lama fambisanaka ni ku nyuhela ngopfu ma dlaya vanhu va kwalomu ka 300 000 hi lembe etikweni leri.” Xihloko lexi fanaka xi ringanyeta leswaku “ku nyuhela ngopfu swi nga ha sungula mavabyi lamakulu ku tlula lama vangiwaka hi ndlala ni mavabyi man’wana lama tlulelaka.”a

I ntiyiso leswaku vanhu lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke va hanya kahle kambe hi nkarhi lowu fanaka, va nga ha khathala ngopfu hi swilo leswi va nga na swona ku ri ni ku hlayisa vunghana ni van’wana, leswi nga ta endla leswaku va khathala ngopfu hi ku va ni swilo kasi va nga khathali ngopfu hi vutomi. Va nga ha tala ku teka munhu a ri wa nkoka hi ku ya hi ntirho wakwe, mali leyi a yi holaka kumbe swilo swakwe ematshan’weni ya ku ya hi vutivi, vutlhari, vuswikoti ni timfanelo takwe letinene.

Loko yi kandziyisa leswaku ku hanya vutomi byo olova hi swona leswi tisaka ntsako, nhloko-mhaka ya xihloko lexi a xi ri eka magazini wa vhiki ni vhiki wa le Jarimani wa Focus yi vutisile: “Ku Vuriwa Yini Hi Ku Hanya Hi Leswitsongo?” Xihloko lexi xi te: “Vanhu vo tala lava tshamaka ematikweni ya le Vupela-dyambu a va kumi ntsako lowu tlulaka lowu a va ri na wona eka makume ya malembe lama hundzeke, hambileswi se va fuweke ngopfu. . . . Un’wana ni un’wana la vekeke mbilu yakwe hinkwayo eka rifuwo u le khombyeni ra ku lahlekeriwa hi ntsako.”

Ku Va Ni Langutelo Lerinene

Phela, swi le rivaleni leswaku matiko lama fuweke ni lama sweleke, hambileswi ma nga ni swo karhi leswinene, ma tlhela ma va ni swin’wana leswi nga riki swinene. U nga ha kuma leswaku matiko lama sweleke a ma na swona swilo swa xiyimo xa le henhla kasi lama fuweke ma rharhangane ngopfu. A swi ta pfuna ngopfu loko matiko lama sweleke a mo dyondza eka lama fuweke ni lama fuweke a mo dyondza eka lama sweleke! Xana sweswo swi nga endleka hakunene?

Hi ku ya hi langutelo ra munhu, u nga ha vona onge pakani leyi, hambileswi yi nga yinene, munhu a nge swi koti ku yi fikelela nikatsongo. Naswona matimu ma pfumelelana na wena eka langutelo rero. Nilokoswiritano, ntlhantlho wu kona. Swi nga ha endleka a wu wu tekelanga enhlokweni ntlhantlho wa xiphiqo lexi. Hi wihi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Ku nyuhela ngopfu swi nga ha sungula mavabyi lamakulu ku tlula lama vangiwaka hi ndlala ni mavabyi man’wana lama tlulelaka”—The Atlantic Monthly

[Grafu leyi nga eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Matiko Ya Kaye Belgium 75,1 100

Lama Fuweke Ku Canada 76,4 96,6

Tlula Hinkwawo Denmark 74,9 100

eMisaveni Iceland 78,4 100

Japani 78,4 100

Luxembourg 74,9 100

Norway 76,5 100

Switzerland 77,7 100

United States 74,4 95,5

Matiko Ya 18 Lama Benin 50,4 37,5

Sweleke Ku Tlula Burkina Faso 43 23

Hinkwawo eMisaveni Burundi 42,5 48,1

Chad 47 53,6

Congo, Rep. of 49 80,7

Etiyopiya 47,3 38,7

Guinea-Bissau 45,1 36,8

Madagascar 53,8 80,2

Malawi 37,6 60,3

Mali 44,7 40,3

Mozambhiki 38,9 43,8

Niger 42,3 15,7

Nigeria 50,9 64,1

Rwanda 45,3 67

Sierra Leone 40,3 36,3

Tanzania 43,3 75,2

Yemen 59,2 46,4

Zambia 35,3 78

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: 2005 Buku ya Lembe ya Britannica.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

© Mark Henley/Panos Pictures