Ku Pfumaleka Ka Makaya—Ku Vangiwa Hi Yini?

“EMISAVENI hinkwayo ku ni vanhu lava pfumalaka makaya vo tlula 100 wa timiliyoni,” hi ku vula ka Nhlangano wa Matiko. Loko nhlayo leyi yi pakanisa, swi vula leswaku munhu un’we eka va 60 kumbe ku tlula a nga na yona ndhawu yo tshama leyi faneleke! Hambiswiritano, swa tika ku kumisisa kahle leswaku xiphiqo lexi xi vangiwa hi yini. Ha yini?

Leswi vangaka ku pfumaleka ka makaya swi hambana hi ku ya hi tindhawu. Maendlelo ni tipakani ta lava endlaka nkambisiso wa xiphiqo lexi hi swona swi nga ni nkucetelo eka ndlela leyi va swi hlamuselaka ha yona. Nhlamuselo leyi va yi tirhisaka yi tlhela yi khumba tinhlayo leti va ti hangalasaka. Hikwalaho swa tika kumbe a swi koteki ku kumisisa kahle leswaku i xikulu ku fikela kwihi xiphiqo lexi.

Buku leyi nge Strategies to Combat Homelessness leyi kandziyisiweke hi Ndzawulo leyi Langutanaka ni Timhaka ta ku Tshama ya Nhlangano wa Matiko, yi hlamusela ku pfumala makaya tanihi xiyimo “xo pfumala ndhawu leyinene yo tshama eka yona. Swi nga katsa swiyimo hinkwaswo leswi nga riki swinene, leswi nga amukelekiki” evanhwini leswi vanhu lava pfumalaka makaya va tshamaka eka swona. Van’wana va nga ha tshama eswitarateni kumbe emiakweni ya khale, kasi van’wana va nga ha kuma ndhawu etihositele. Hambiswiritano, van’wana va tshama swa xinkarhana ni vanghana va vona. Nkambisiso wolowo wu tlhela wu ku: “Ku vula leswaku ku ni vanhu lava nga riki na makaya swi vula leswaku ‘ku fanele ku endliwa swo karhi’ ku pfuna vanhu volavo.”

Ku ringanyetiwa leswaku ePoland, ku nga tiko leri nga ni vaaka-tiko va kwalomu ka 40 wa timiliyoni, ku ni vanhu lava pfumalaka makaya va kwalomu ka 300 000. Ku hava munhu loyi a tivaka kahle leswaku i vangani, tanihi leswi ku nga riki na ndhawu leyi va tsariseke eka yona naswona va tshamaka va ri karhi va rhurha. Van’wana va ehleketa leswaku nhlayo leyi kongomeke yi endla kwalomu ka hafu ya miliyoni!

Tanihi leswi ku pfumala makaya swi andzaka, un’wana loyi u n’wi tivaka a nga ha va a pfumala kaya. Xiphiqo xa ku pfumaleka ka makaya xi tlakusa swivutiso swo hlayanyana. Swi tise ku yini leswaku vanhu lava va pfumala ndhawu leyi faneleke yo tshama? Xana va swi kuma njhani swilaveko swa vutomi? I mani loyi a va pfunaka? Xana vumundzuku byi va khomele yini vanhu lava pfumalaka makaya?

Ku Tikuma A Ri Hava Kaya Nkarhi Ni Nkarhi

Sabrinaa i manana la nga yexe la tshamaka eHarlem leyi nga ni vusweti, yi le kusuhi ni Doroba ra New York. U tshike xikolo eka gredi ya vukhume. Sabrina u tshama ni vana vakwe vanharhu eka ndhawu leyi nga hansi ka nkongomiso wa doroba leyi khathalelaka vanhu lava nga riki na makaya. U tshama ekamareni rin’we ni vana vakwe vanharhu va vafana—un’wana u ni tin’hweti ta khume, un’wana u ni malembe manharhu, kasi un’wana u ni khume ra malembe. Doroba ri nyike vanhu vo tano lava pfumalaka makaya ndhawu leyi hlayisekeke yo tshama eka yona.

Sabrina u suke ekaya eka malembe ya khume lama hundzeke. Ku sukela kwalaho a a tshama ni xigangu xakwe, a tshama ni vanghana ni maxaka, kutani a rhurhela emiakweni ya doroba loko a vona leswaku swi bihile. Sabrina u ri: “A ndzi tala ku heleriwa hi ntirho, hakanyingi a ndzi luka vanhu misisi leswaku ndzi ta kuma mali kambe minkarhi yo tala a ndzi pfuniwa ngopfu hi mfumo.”

Hilaha swi hlamuseriweke hakona eka magazini wa Parents, Sabrina u sungule ku va ni xiphiqo loko a kuma ntirho wa kahle wo basisa ehotela. Loko a tirha kwalaho, a a hola mali yo tala leyi a yi endla leswaku a nga swi koti ku hola mudende kambe a yi ri yitsongo leswaku a nga hlanganisa swilaveko swa yena, ku katsa ndhawu yo tshama, swakudya, swiambalo, vutleketli ni ku khathalela vana. Xisweswo a swi n’wi tikela ku hakela rhente kutani n’wini wa ndhawu u ringete ku n’wi hlongola. Eku heteleleni, Sabrina u tshike ntirho kutani a ya tshama endhawini ya lava pfumalaka tiyindlu swa xinkarhana kukondza a kuma kamara laha sweswi a tshamaka kona.

Sabrina u ri: “Vana va mina a va khome ku tika. Lonkulu se u nghene eka swikolo swinharhu. A a fanele a ri eka gredi ya vuntlhanu kambe u salele ndzhaku hi lembe . . . A hi boheka ku tshama hi ri karhi hi rhurha.” Sabrina u yimele tiyindlu ta mfumo leti nyikiwaka vanhu lava sweleke.

Eka vanhu lava nga riki na vuyo, Sabrina a nga ha languteka a antswa. Hambiswiritano, a hi vanhu hinkwavo lava pfumalaka makaya lava tsakelaka ku tshama etindhawini ta lava nga riki na makaya. Hi ku ya hi Komiti yo Pfuna Vanhu ya le Poland, van’wana “va chava ku xupuriwa ni milawu leyi vekiwaka kwalaho” kutani a va lavi ku ya kwalaho. Hi xikombiso, lava tshamaka etihositele ta lava pfumalaka makaya va fanele va tirha naswona a va fanelanga va nwa ni ku tirhisa swidzidzirisi. A hi vanhu hinkwavo lava tiyimiseleke ku landzela milawu leyi. Hikwalaho, vanhu lava pfumalaka makaya va nga ha kumeka va etlele eswitichini swa switimela, eswitepisini ni le hansi ka switepisi, swin’we ni le mabencini ya le tiphakini, ehansi ka mabuloho ni le tifemeni, swi ya hileswaku i nguva yihi ya lembe. Swiyimo swo fana ni leswi swa humelela emisaveni hinkwayo.

Buku yin’wana ehansi ka xihloko lexi vulavulaka hi ku pfumala makaya yi xaxamete swivangelo swo tala leswi endlaka leswaku vanhu va pfumala makaya ePoland. Swi katsa ku heleriwa hi ntirho, swikweleti ni swiphiqo swa ndyangu. A ku na tiyindlu leti eneleke ta vadyuhari, lava lamaleke ni vanhu lava nga ni HIV. Vanhu vo tala lava pfumalaka makaya va ni swiphiqo swa miehleketo ni swa rihanyo kumbe swa ku godzomberiwa, ngopfu-ngopfu hi byala. Vavasati vo tala lava pfumalaka makaya va siye kumbe va balekele vavanuna va vona, va hlongoriwe emakaya ya vona kumbe va tshame va hanya tanihi tinghwavava. Swi tikomba onge munhu un’wana ni un’wana la nga riki na kaya, u va a ri ni swivangelo swo karhi leswi nga tsakisiki.

Lava Sindzisiwaka Hi Swiyimo

Stanisława Golinowska, mutivi etimhakeni ta ikhonomi ya tiko u ri: “Laha [Poland] ku hava munhu la pfumalaka kaya hi ku va a swi rhandza. . . . Ematshan’weni ya sweswo, swi vangiwe hi ku va munhu swi nga n’wi fambelanga kahle evuton’wini, kutani a nga swi tsakeli ku hanya.” Vanhu lava pfumalaka makaya ku tala ku va vanhu lava tsandzekeke ku langutana ni swiphiqo swa vona hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana. Hi xikombiso, van’wana va huma ekhotsweni va kuma leswaku swifamona swi onhe makaya ya vona. Van’wana va hlongoriwe laha a va tshama kona. Vo tala va hahlukele hi tiyindlu hikwalaho ka timhangu ta ntumbuluko.b

Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku kwalomu ka hafu ya vanhu lava pfumalaka makaya ePoland a va ri ni mindyangu naswona a va tshama ni vanghana va vona va vukati, hambileswi a ku tshama ku ri ni swiphiqo endyangwini. Vo tala va vona va hlongoriwile emakaya kumbe va boheke ku famba hikwalaho ka maxangu lamakulu. Ko va 14 wa tiphesente ntsena lava hlawuleke ku tifambela.

Endzhaku ko heta nkarhi wo karhi va tshama endhawini ya vanhu lava pfumalaka makaya, van’wana va tlhela va hlakarhela kutani va tikumela ndhawu ya vona yo tshama. Eka van’wana, xiyimo lexi a xi cinceki. Van’wana va pfumala makaya hileswi va vabyaka emiehleketweni kumbe emirini, va tirhisaka swidzidzirisi, va nga laviki ku tirha, va nga malolo, va nga dyondzangiki kumbe ku va ku hlangane swivangelo swo hambana-hambana. Le United States, kwalomu ka 30 wa tiphesente ta vanhu lava pfumalaka makaya va tshamela ku nghena ni ku huma endhawini ya vanhu lava nga riki na makaya lerova nhlengeletano yin’wana leyi nga endliki mpindzulo yi swi vitana “endlelo ra vanhu lava nga riki na makaya”—ku nga endlelo leri katsaka miako ya vutumbelo, swibedlhele ni makhotso. Ku vuriwa leswaku lava tirhisaka endlelo leri va tirhisa 90 wa tiphesente ta mali ya tiko leyi vekeriweke ku langutana ni xiphiqo xa lava nga riki na makaya.

Xana Lava Pfumalaka Makaya Va Pfuniwa?

Miako yin’wana ya vutumbelo yi pfuna vanhu leswaku va tshika vutomi byo tshama eswitarateni. Vanhu lava pfumalaka makaya va nga ha pfuniwa leswaku va kuma mpfuno eka mfumo, mpfuno wa timali eka tikhampani tin’wana leti pfunaka vanhu hi tlhelo ra nawu, ku va pfuna leswaku va kota ku tihlanganisa ni mindyangu ya vona kumbe va dyondzela ntirho wo karhi. Tindhawu to pfuna vantshwa le London ti va dyondzisa hi madyelo lamanene, ku sweka, ku hanya hi ndlela leyi hlayisaka rihanyo ra vona ni ku va pfuna ku kuma ntirho. Xikongomelo xa lava va nyikelaka switsundzuxo i ku pfuna vanhu leswaku va tixixima, va tiyimisela ni ku va pfuna leswaku va kuma makaya ya vona va tlhela va ma hlayisa. Malunghiselelo yo tano ma tlangeriwa swinene.

Hambiswiritano, tindhawu ta vutumbelo a hi nkarhi hinkwawo ti nyikaka vanhu lava pfumalaka makaya mpfuno lowu va wu lavaka ngopfu. Jacek, munhu la pfumalaka kaya wa le Warsaw, u hlamusela leswaku vutomi bya le tindhawini ta vutumbelo a byi va pfuni vanhu lava tshamaka kwalaho leswaku va swi kota ku langutana ni swiphiqo leswi nga kona emisaveni. U vona onge vanhu lava tshamaka kwalaho, loko va hlanganile va bula swin’we, swi endla leswaku va va ni “mianakanyo yin’we yo biha.” U ri: “Ku tshama etindhawini leti swi endla leswaku hi nga swi koti ku vona ndlela leyi vanhu van’wana va hanyaka ha yona hala handle naswona hi hundzuka vana, a ha ha swi koti ku tihandzela.” Hi ku vona ka yena, vanhu vo tala lava tshamaka kwalaho “miehleketo ya vona a yi tirhi kahle.”

Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa le Poland, nchumu lowu va dyisaka mbitsi vanhu lava pfumalaka makaya i xivundza. Leswi va nga ni xiphiqo xa timali naswona va tekeriwaka ehansi etikweni, va tala ku titeka va ri swikangalafula. Van’wana va hetelela va tinyiketele ebyaleni. Jacek u ri: “Leswi hi nga riki na ntshembo wa leswaku xiyimo xi ta cinca, vo tala va hina a ha ha kholwi leswaku hi nga endla swin’wana leswaku hi antswisa xiyimo xa hina.” Va ni tingana hi ndlela leyi va langutekaka ha yona, hikwalaho ka vusiwana bya vona ni leswi va nga pfuniki nchumu ni hikwalaho ka leswi va pfumalaka makaya.

Francis Jegede, loyi a tirhanaka ni timhaka ta vaaki u ri: “Hambi hi vulavula hi vanhu lava tshamaka eswitarateni eBombay [Mumbai] na Calcutta kumbe lava langutekaka va lo jivinini lava etlelaka eswitarateni swa le London kumbe Vana va le Switarateni va le Brazil, xiyimo xa vanhu lava pfumalaka makaya i xikulu ngopfu naswona a swi tsakisi ku anakanya ha xona, a ha ha vuli loko se u xi vona hi ku kongoma.” Wa engetela: “Ku nga khathariseki xivangelo kumbe swivangelo swa xiphiqo lexi, xivutiso lexi munhu a tshamelaka ku tivutisa xona i xa leswaku, ha yini misava leyi nga ni rifuwo ni vutlhari ni vatshila va thekinoloji, yi nga swi koti ku lulamisa xiphiqo xa ku pfumaleka ka makaya?”

Swi le rivaleni leswaku vanhu hinkwavo lava pfumalaka makaya va lava mpfuno—ku nga ri ntsena hi tlhelo ra nyama kambe mpfuno lowu nga ta va chavelela ni ku va khutaza. Mpfuno wo tano wu nga endla leswaku vanhu va kota ku langutana ni swiphiqo swo tala leswi endlaka leswaku va pfumala makaya. Kambe va nga wu kuma kwihi mpfuno wo tano vanhu lava nga riki na makaya? Naswona, xana wu kona ntshembo wa leswaku xiphiqo xa ku pfumaleka ka makaya xi ta kala xi hela?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vuyelo Bya Vusweti Lebyikulu

Vanhu va madzana ya magidi va tshama eswitarateni swa doroba ra Indiya. Swiringanyeto swa nkarhi lowu hundzeke swi vula leswaku ku ni vanhu va 250 000 lava tshamaka eswitarateni swa Mumbai ntsena. Laha va tshamaka kona ku nga ha va ndhawu leyi nga lo fuleriwa hi mabokisi ntsena ni le miakweni leyi nga kusuhi. Ha yini va nga tshami etindlwini to chipa leti nga kusuhi ni doroba ku ri ni ku tshama laha? Hikuva va ni swibindzwana, va xavisa swilo eswitarateni, va koka ti-rick kumbe va rhwalela swilo leswi cukumetiweke ekusuhi ni doroba. Buku leyi nge Strategies to Combat Homelessness yi ri: “Ku hava lexi va nga xi endlaka. Vusiwana byi endla leswaku va nga swi koti ku hakela rhente hikuva mali leyi va nga na yona va fanele va xava swakudya ha yona.”

Vavanuna, vavasati ni vana va kwalomu ka 2 300 va tshama ePark Station, eJoni, laha Afrika Dzonga. Va etlela eswitichini swa xitimela, va endla mibedo hi minkumba ya khale kumbe va etlela emikhukhwini ya mabokisi. Vo tala a va tirhi naswona a va na ntshembo wo kuma ntirho. Vo tala va le ka xiyimo lexi fanaka edorobeni hinkwaro. A va na mati, swihambukelo ni gezi. Eka swiyimo swo tano, mavabyi ma andza hi ku hatlisa.

Lexi endlaka leswaku mintlawa leyimbirhi ya vanhu ni van’wana vo fana na vona va pfumala makaya—i vusweti lebyikulu.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Leswi Vanhu Va Manguva Lawa Va Tsandzekaka Ku Swi Endla

Buku leyi nge Strategies to Combat Homelessness, leyi kandziyisiweke hi Ndzawulo leyi Langutanaka ni Timhaka ta ku Tshama ya Nhlangano wa Matiko, yi hlamusela swihoxo swo hlayanyana leswi endliweke hi tiko, hi van’watipolitiki ni va ikhonomi loko swi ta emhakeni yo nyika vanhu hinkwavo tiyindlu. Yi katse swilo leswi landzelaka:

● “Nchumu wa nkoka emhakeni ya ku pfumaleka ka makaya hileswi tihulumendhe ti tsandzekaka ku pfuna vanhu hi ku helela leswaku va kuma tiyindlu leti faneleke.”

● “Milawu leyi nga fanelangiki ni mahlelelo lama nga riki manene swi nga . . . vanga hasahasa loko vanhu vo tala lava nga swela va nyikiwa tiyindlu.”

● “Ku pfumaleka ka makaya i xikombiso xa leswaku mali leyi humesiweke hi hulumendhe ya tindlu a yi tirhisiwi hi ndlela leyi faneleke.”

● “Xiphiqo xa ku pfumaleka ka makaya xi vangiwa hi milawu leyi honisiweke kumbe ku nga voniwi ka vuyelo byo biha lebyi nga ta vangiwa hi ku cinca ka ikhonomi, ku kayivela ka tiyindlu leti nga durhiki, ku engeteleka ka ku tirhisiwa ka swidzidzirisi ni swiphiqo swin’wana swa vutomi ni swa miehleketo eka . . . vanhu lava ku nga hava lexi va nga xi endlaka.”

● “Ndlela leyi vanhu lava nga riki na nchumu va leteriwaka ha yona yi fanele yi cinciwa swinene. Vanhu lava nga riki na makaya, ngopfu-ngopfu vana lava tshamaka eswitarateni, va fanele va tekiwa tanihi vanhu lava nga pfunaka van’wana loko vo leteriwa kahle ku nga ri vanhu lava nga ndzhwalo eka van’wana.”

[Xifaniso]

Wansati u kombela swakudya ni vana vakwe vambirhi va vanhwanyana eMexico

[Xihlovo Xa Kona]

© Mark Henley/ Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Khale ka xitichi xa switimela xi cinciwe xi va hositele ya vanhu lava pfumalaka makaya ePitori, laha Afrika Dzonga

[Xihlovo Xa Kona]

© Dieter Telemans/Panos Pictures

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 4]

Eximatsini: © Gerd Ludwig/Visum/Panos Pictures; endzeni: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; exineneni: © Mark Henley/Panos Pictures