A Va Lava Ntshunxeko Wa Vukhongeri—Xana A Va Ri Vakreste Va Ntiyiso?

ERIBUWENI ra le N’walungu wa Amerika ePlymouth, le Massachusetts, ku ni ribye lerikulu ra granayiti leri kovotliweke nomboro ya 1620. Ri vitaniwa Ribye ra Plymouth, ku ehleketiwa leswaku ri le kusuhi ni ndhawu leyi ntlawa wa vanhu va le Yuropa va fikeleke eka yona emalembeni ya kwalomu ka 400 lama hundzeke. Swi nga ha endleka u va tiva tanihi Vahlapfa kumbe Vatatana va le Nghilandhi.

Vanhu vo tala va tiva switori swa Vahlapfa lava nga ni malwandla lava a va rhamba vanhu lava Beburiweke eAmerika eka swakudya leswi nga ndzalo leswi va swi tshoveleke. Kambe Vahlapfa lava a ku ri vamani, naswona a va lava yini eAmerika N’walungu? Leswaku hi kuma tinhlamulo, a hi tlhelele endzhaku emasikwini ya Hosi ya Munghezi Henry wa Vunhungu.

Mpfilumpfilu Wa Vukhongeri eNghilandhi

Kwalomu ka malembe ya 100 Vahlapfa va nga si fika eAmerika, Nghilandhi a ku ri tiko ra Rhoma Khatoliki naswona Hosi Henry wa Vunhungu a a ri ni xithopo lexi fambisanaka ni vupapa lexi nge, Musirheleri wa Ripfumelo. Kambe va tlulane milenge loko Mupapa Clement wa Vunkombo a ale ku herisa vukati bya Henry na Catherine wa le Aragon, ku nga nsati wakwe wa xiteko eka vasati vakwe va tsevu.

Loko Henry a ha ehleketa hi swiphiqo swa ndyangu wakwe, Ndzhundzunuko wa Maprotestente a wu vanga mpfilumpfilu eKerekeni ya Rhoma Khatoliki etindhawini to tala ta le Yuropa. Leswi Henry a a nga swi lavi ku lahlekeriwa hi xikhundlha xa le henhla lexi kereke a yi n’wi nyike xona, a nga va pfumelelanga ku tshama eNghilandhi lava a va tisa Ndzhundzunuko. Kambe endzhakunyana hiloko a cinca miehleketo. Leswi Kereke ya Khatoliki yi aleke ku herisa vukati byakwe, Hosi Henry u ehlekete ku va komba xa ncila wa bulubulu. Hi 1534 u herise vulawuri bya mupapa ehenhla ka Makhatoliki ya le Nghilandhi kutani yena a tiveka nhloko ya Kereke ya Nghilandhi. Ku nga ri kungani u pfale tindlu ta tinghwendza ta Kereke ya Khatoliki a tlhela a xavisa miako ya tona leyikulu. Loko Henry a fa hi 1547, Nghilandhi a ri hundzuka tiko ra Maprotestente.

N’wana wa Henry la vuriwaka Edward wa Vutsevu a nga ringetanga ku okelana makala ni Rhoma. Endzhaku ka ku fa ka Edward hi 1553, Mary, ku nga n’wana wa Henry loyi a n’wi kumeke ni Murhoma Khatoliki la vuriwaka Catherine wa le Aragon, u ve hosi ya xisati kutani a ringeta ku endla leswaku tiko ri titsongahatela vulawuri bya vapapa. U sindzise Maprotestente yo tala ku balekela evuchavela-hwahwa, naswona u endle leswaku vanhu vo tlula 300 va hisiwa emhandzini, leswi endleke leswaku a tikumela vito leri nge Mary N’wangati. Kambe a nga swi kotanga ku herisa ku cinca loku a ku ri kona. Mary u fe hi 1558, naswona loyi a n’wi tlhandlameke tlhelo sesi wakwe hi tatana, Elizabeth wo Sungula, u tiyisekise leswaku mupapa a nga ha vi na nkucetelo eka vukhongeri bya Manghezi.

Kambe, Maprotestente man’wana, a ma vona onge a swi ringananga ku tihambanisa ntsena ni Kereke ya Rhoma—a ma vona onge a ku fanelanga ku sala ni ntshwati wa Vukhatoliki bya Rhoma. A ma lava ku basisa vugandzeri ekerekeni, kutani ma vitaniwe Vapuritan. Vapuritan van’wana a va vona swi nga bohi leswaku ku va ni bixopo naswona a va vona onge vandlha ha rin’we ri fanele ri tivekela milawu ya rona, ri hambana ni kereke ya tiko. A va vitaniwa Vatihambanisi.

Vapuritan lava a va kokela etlhelo va vonake kahle hi nkarhi wa ku fuma ka Elizabeth. Maambalelo lama nga xiximekiki ya vafundhisi van’wana a ma nyangatsa hosi leyi ya xisati, kutani hi 1564, yi lerise Bixopo-nkulu wa Canterbury leswaku a veka nawu wa maambalelo lowu a va fanele va wu landzela. Vapuritan va arile ku yingisa nawu lowu hi ku lemuka leswaku maambalelo lawaya ya vaprista va Khatoliki ma ta vuya. Ku ve ni minkwetlembetano yo tala hi mhaka ya swikhundla swa khale swa vabixopo ni vabixopo-nkulu. Elizabeth a nga va hlongolanga vabixopo volavo kambe u va sindzise leswaku va kombisa ku tshembeka eka yena tanihi nhloko ya kereke.

Ku Suka Eka Vutihambanisi Ku Ya Eka Vuhlapfa

James wo Sungula u tlhandlame Elizabeth hi 1603, naswona u sindzise Vatihambanisi leswaku va endla leswi a swi lavaka. Hi 1608, vandlha ra Vatihambanisi ra le dorobeni ra Scrooby ri balekele eHolland hikwalaho ka leswi a ku ri ni ntshunxeko etikweni rero. Kambe hi ku famba ka nkarhi, ku pfumelela ka Madachi vukhongeri byin’wana ni byin’wana swin’we ni mahanyelo yo biha swi endle leswaku Vatihambanisi va nga ha ntshunxeki ku va eHolland, ku fana ni leswi a a va ri xiswona eNghilandhi. Va endle xiboho xa ku suka eYuropa va ya tshama eAmerika N’walungu. Ku tiyimisela ka ntlawa lowu wa Vatihambanisi ku famba va ya tshama ekule ni tiko ra rikwavo hikwalaho ka ripfumelo ra vona hi swona leswi hi ku famba ka nkarhi swi endleke leswaku va va vitana Vahlapfa.

Vahlapfa, lava eka vona a ku ri ni Vatihambanisi vo tala, va kume mpfumelelo wa ku tshama eka koloni ya Britain leyi vitaniwaka Virginia ni ku suka va ya eAmerika N’walungu hi September 1620 hi xikepe lexi vitaniwaka Mayflower. Kwalomu ka 100 wa vanhu lavakulu ni vana va hete tin’hweti timbirhi va ri karhi va himeteriwa hi Lwandle ra Atlantic N’walungu va nga si fika eCape Cod, ku nga mpfhuka wo leha swinene en’walungu wa Virginia. Kwalaho va tsale Ntwanano wa Mayflower, ku nga tsalwa leri a ri boxa ku navela ka vona ko va ni muganga wa vona ni ku hanya hi milawu ya wona. Va fike va tshama ePlymouth, hi December 21, 1620.

Ku Sungula Vutomi eTikweni Lerintshwa

Vahlapfa lava va fike eAmerika N’walungu va nga lunghekelanga vuxika. Ku nga si hela tin’hweti ti nga ri tingani, hafu ya vanhu eka ntlawa wolowo va file. Kambe, va te hefu, loko ku fika ximun’wana. Lava poneke va ake tiyindlu ta kahle naswona va dyondze eka Maamerika ya Kwalaho ndlela yo byala timbewu ta kwalaho. Hi xixikana xa 1621, a swi va fambela kahle Vahlapfa volavo lerova va vekele etlhelo nkarhi wo nkhensa Xikwembu hi ku va katekisa ka xona. Ku sukela hi nkarhi wolowo ku ve ni holideyi yo Nkhensa leyi sweswi yi tlangeriwaka eUnited States ni le tindhawini tin’wana. Ku fike valuveri vo tala, lerova ku nga si hela malembe ya 15, nhlayo ya vaaki va le Plymouth a yi ri ehenhla ka 2 000.

Hi nkarhi lowu fanaka, le Nghilandhi, Vapuritan van’wana na vona va fikelele xiboho lexi fanaka ni xa Vatihambanisi, xa leswaku “Tiko ra Xitshembiso” ra vona ri le ndzhandzheni wa Atlantic. Hi 1630, ntlawa wa vona wu fike laha Plymouth a yi helela kona kutani wu simeka muti wa Massachusetts Bay Colony. Hi 1640, valuveri va kwalomu ka 20 000 va Manghezi a va tshama eNghilandhi Lontshwa. Endzhaku ka loko Massachusetts Bay Colony yi sungule ku lawula Plymouth hi 1691, Vahlapfa lava va Vatihambanisi a va nga ha tihambanisanga ngopfu. Boston yi ve ntsindza wa vukhongeri emugangeni lowu, tanihi leswi Vapuritan volavo a va lawula vukhongeri bya le Nghilandhi Lontshwa. Xana a va gandzela njhani?

Vugandzeri Bya Vapuritan

Vapuritan lava a va ri eTikweni Lerintshwa va sungule ku aka tiyindlu ta mapulanga to hlanganela eka tona leti a va hlangana eka tona hi Tisonto nimixo. Endzeni ka tindlu leti, munhu a a swi kota ku tiyisela loko ri xe kahle, kambe hi xixika, hambi ku ri Vapuritan lava nga ni ripfumelo lerikulu a va tikuma va ri endzingweni swinene. Tiyindlu leti a va hlangana eka tona a ti nga ri na yona michini yo kufumeta miako, kutani swirho swo tshembeka swa vandlha a swi sungula ku rhurhumela hi ku twa xirhami, ku nga ri kungani swi oma hi xirhami. Lava a va chumayela hakanyingi a va ambala swimandla-mandla leswaku va sirhelela mavoko ya vona ma nga omi hi xirhami tanihi leswi a va koweta-koweta ha wona loko va ri karhi va vulavula.

Vapuritan a va sekela ripfumelo ra vona eka tidyondzo ta Muprotestente wa Ndzhundzunuko wa Mufurwa la vitaniwaka John Calvin. A ma pfumela eka dyondzo ya ku kunguhateriwa naswona a ma kholwa leswaku Xikwembu xi kunguhatile leswaku i vamani lava xi faneleke xi va ponisa nileswaku i vamani lava xi nga ta va hoxa endzilweni lowu nga heriki. Ku nga khathariseki leswaku vanhu volavo a va endla yini, a va nga ta cinca ndlela leyi Xikwembu xi va tekaka ha yona. Munhu a a nga ta swi tiva leswaku loko a fa u ta hanya vutomi byo nandziha etilweni kumbe u ta hisiwa hilaha ku nga heriki etiheleni.

Hi ku famba ka nkarhi, vafundhisi va Vapuritan va sungule ku dyondzisa mhaka ya ku hundzuka. Va lemukise vanhu leswaku hambileswi Xikwembu xi nga ni musa, kambe lava va honisaka milawu ya xona va ya etiheleni hi ku kongoma. Vadyondzisi volavo a va dyondzisa hi ndzilo wa tihele, a va chavisetela vanhu ngopfu, ku endlela leswaku vanhu lava va yingisa milawu. Muchumayeri wa lembe-xidzana ra vu-18 la vuriwaka Jonathan Edwards, u tshame a vulavula hi nhloko-mhaka leyi nge, “Vadyohi eMavokweni Ya Xikwembu Lexi Kariheke.” Ndlela leyi a a hlamusela ha yona a yi chavisa lerova vafundhisi van’wana a va fanele va khongotela vandlha leri a ri hlaseriwe hi gome hikwalaho ka dyondzo ya kona.

Vachumayeri lava a va huma etindhawini leti nga ehandle ka Massachusetts lava a va chumayela kwalaho a va va ekhombyeni. Valawuri va n’wi hlongole kanharhu Mary Dyer, loyi a a ri muchumayeri wa kereke ya Ma-quaker; kambe a a tlhela a vuya, a chumayela mavonelo yakwe. Va n’wi sungile eBoston hi June 1, 1660. Swi vonaka onge Phillip Ratcliffe a a rivele ndlela leyi varhangeri va Vapuritan a va va khoma ha yona lava jamelaneke na vona. Hikwalaho ka mavulavulelo ya yena ya ku sola hulumendhe ni ku sola kereke ya Salem, va n’wi bile kutani va n’wi hakerisa ndziho. Kutani leswaku a nga rivali, va n’wi tseme tindleve, kutani va n’wi tshika a famba. Leswi Vapuritan vo tenga a va nga amukeli vanhu van’wana, sweswo swi endle leswaku vanhu va huma eMassachusetts naswona va hangalaka ni tindhawu tin’wana.

Ku Tikurisa Swi Vanga Madzolonga

Leswi a va titeka va “hlawuriwe” hi Xikwembu, Vapuritan vo tala a va teka vanhu va kwalaho tanihi vanhu va xiyimo xa le hansi lava tshamaka endhawini yoleyo swi nga fanelanga. Langutelo leri ri vange rivengo, leswi endleke leswaku vanhu van’wana va kwalaho va sungula ku va hlasela. Kutani varhangeri va Vapuritan va olovise nawu lowu khumbaka Savata, xisweswo va pfumelela vanhu ku famba ni swibamu loko va ya ekerekeni. Kutani hi 1675, timhaka ti sungule ku nyanya.

Hi ku lemuka leswaku vanhu va lahlekeriwa hi ndhawu ya vona, Metacomet, loyi nakambe a a tiviwa tanihi Hosi Philip, ya Maindiya ya le Amerika eWampanoag, u sungule ku hlasela tindhawu ta Vapuritan, a hisa tiyindlu ni ku dlayetela vahlapfa va kwalaho. Vapuritan va rihiserile, naswona ku hele tin’hweti ku ri karhi ku lwiwa. Hi August 1676, Vapuritan va khome Philip eXihlaleni xa Rhode. Va n’wi tseme nhloko kutani va n’wi gavelela a va swiphemu swa mune. Sweswo swi herise Nyimpi ya Hosi Philip ni ku endla leswaku vaaka-tiko vo sungula va le Nghilandhi Lontshwa va kuma ntshunxeko.

Hi lembe-xidzana ra vu-18, Vapuritan va kombise ku hiseka ka vona hi ndlela leyintshwa. Vafundhisi van’wana va le Massachusetts a va nga wu lavi mfumo wa Manghezi naswona va hoxe xandla eku pfurheteleni ka moya wa ntshunxeko. A va pfanganisa tipolitiki ni vukhongeri loko va ri karhi va vulavula hi ndzhundzunuko.

Hakanyingi Vapuritan a va ri vanhu va migingiriko, lava nga ni xivindzi naswona va tinyiketeleke eka vukhongeri bya vona. Vanhu va ha vulavula hi “moya wa Vupuritan” ni “ku tshembeka ka Vapuritan.” Kambe ku tshembeka hi koxe a ku endli leswaku munhu a va wo tenga kumbe tidyondzo takwe ti va to tenga. Ku hlanganisa tipolitiki ni vukhongeri i nchumu lowu Yesu Kreste a a nga wu lavi. (Yohane 6:15; 18:36) Naswona tihanyi a ti fambisani ni ntiyiso lowu wa risima: “Loyi a nga riki na rirhandzu a nga tivi Xikwembu, hikuva Xikwembu i rirhandzu.”—1 Yohane 4:8.

Xana vukhongeri bya wena byi dyondzisa dyondzo ya ndzilo wa tihele, ku kunguhateriwa kumbe tidyondzo tin’wana leti nga riki kona eBibeleni? Xana varhangeri va vukhongeri bya wena va hlanganyela eka matsima ya tipolitiki? Ku dyondza Bibele hi mbilu hinkwayo, tanihi leswi yi nga Rito ra Xikwembu, swi ta ku pfuna ku kuma “muxaka wa vugandzeri lebyi baseke ni lebyi nga nyamangiki,” lebyi tengeke ni lebyi amukelekaka eka Xikwembu.—Yakobo 1:27.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

VAPURITAN NI TIHELE

Vapuritan a va kanetana ni Rito ra Xikwembu hi ku dyondzisa dyondzo ya ndzilo wa tihele. Bibele yi dyondzisa leswaku vafi a va tivi nchumu, a va twi ku vava kumbe ku va ni ntsako. (Eklesiasta 9:5, 10) Tlhandlakambirhi, a swi si tshama swi ‘ta embilwini’ ya Xikwembu xa ntiyiso ku xanisa vanhu hi ndzilo. (Yeremiya 19:5; 1 Yohane 4:8) Xi khongotela vanhu leswaku va cinca vutomi bya vona, naswona xi va khoma hi musa lava dyohaka. (Ezekiyele 33:11) Ku hambana ni ntiyiso lowu wa Matsalwa, vadyondzisi va Vapuritan hakanyingi a va endla onge Xikwembu xi ni tihanyi naswona xi rhandza ku rihisela. Va tlhele va kandziyisa langutelo ra tihanyi leri a ri katsa ku tirhisa matimba ku pfala milomu ya lava nga pfumelelaniki na vona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Vahlapfa va fika eAmerika N’walungu hi 1620

[Xihlovo Xa Kona]

Harper’s Encyclopædia of United States History

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Va tlangela holideyi yo sungula yo Nkhensa hi 1621

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Yindlu leyi Vapuritan a va hlangana eka yona, eMassachusetts

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

John Calvin

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Jonathan Edwards

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Mpatswa wa Vapuritan lowu hlomeke wu ya ekerekeni

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 11]

Library of Congress, Prints & Photographs Division

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 12]

Ehenhla eximatsini: Snark/Art Resource, NY; ehenhla exineneni: Harper’s Encyclopædia of United States History; John Calvin: Portrait in Paul Henry’s Life of Calvin, ku suka ebukwini leyi nge The History of Protestantism (Vol. II); Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Swifaniso: North Wind Picture Archives