Nguva Ya Ntsako Ya Hosi Ya Xisati Elizabeth Wo Sungula—Xana A Yi Ri Ntsheketo Kumbe A Yi Ri Ya Xiviri?

HOSI ya xisati Elizabeth a a dume ngopfu enkarhini wakwe. Vatsari va tibuku, vatlhokovetseri, vatsari va mintlangu ya tidrama ni vaendli va tifilimi va manguva lawa, va hambete va vulavula hi ndlela leyi a a dume ha yona. Emalembeni ya sweswinyana ku kandziyisiwe tibuku to tala leti vulavulaka ha yena naswona vanhu va kombiwe swifaniso swa yena etimuziyamu. Eka nkambisiso lowu endliweke ematikweni yo tala, ku kumiwe leswaku u tekiwa tanihi un’wana wa vaaka-tiko va khume va nkoka swinene va le Great Britain.

Ha yini hosi leyi ya xisati, leyi hi nkarhi wa yona a yi vitaniwa Nhwana na Elizabeth Lonene, yi rhandziwe hi vanhu vo tala swonghasi? Xana nkarhi lowu a nga fuma ha wona a wu ri nguva ya ntsako hakunene?

U Kume Tiko Ri Ri Ni Swiphiqo Swo Tala

Loko Elizabeth Tudor a velekiwa hi 1533, tata wakwe la nga hosi, Henry wa Vunhungu, u hlundzuke ngopfu hikwalaho ko hela matimba hileswi a a n’wi lava swinene n’wana wa jaha loyi a a ta va mudyandzhaka. Mana wakwe, Anne Boleyn, nsati wa vumbirhi wa Henry, u tsandzeke ku kuma n’wana wa jaha. Henry u lerise leswaku Anne Boleyn a tsemiwa nhloko hikwalaho ka swihehlo leswi vanhu vo tala va ehleketaka leswaku a swi lo lukiwa. Hi nkarhi wolowo Elizabeth a ri ni malembe mambirhi ntsena.

Hi nkarhi wolowo Henry a a herise vuxaka lebyi a a ri na byona na mupapa wa le Rhoma naswona a a tiveke ku va mukongomisi lonkulu wa Kereke ya Nghilandhi. Endzhaku ka rifu ra Henry hi 1547, vatsundzuxi va timhaka ta vukhongeri va n’wana wakwe wa jaha Edward wa Vutsevu, va ringete ku endla leswaku vaaka-tiko hinkwavo va le Nghilandhi va va Maprotestente. Edward u fe endzhaku ko fuma malembe ya tsevu ntsena, naswona tiko hinkwaro ri tlhele ri va ehansi ka kereke ya Rhoma Khatoliki hi nkarhi wa ku fuma ka Mary wo Sungula, makwavo wa Elizabeth hi tatana, loku nga tlhaveriwangiki hi dyambu naswona a ku tele madzolonga.a Hi nkarhi lowu Elizabeth a sunguleke ku fuma ha wona hi 1558 a ri ni malembe ya 25, u kume tiko ra Nghilandhi ri avane hi le xikarhi hi tlhelo ra vukhongeri naswona a ri saleriwe hi mali yitsongo. A ri lahlekeriwe hi tindhawu hinkwato leti a ri ti lawula eFurwa naswona tiko ra Spain a ri ri xungeta swinene.

Loko Elizabeth a sungula ku fuma, u hlawule vatsundzuxi vo tala lava tlhariheke, lava van’wana va vona va tirheke na yena kwalomu ka malembe ya 44 lawa a ma heteke a ri hosi. Xiphiqo xo sungula lexi a xi tameleke hi vutswatsi a ku ri xa vukhongeri. Hilaha Muziyamu ya Swikepe swa Tiko yi vulaka hakona, u hlawule “ku tshika kereke ya Khatoliki kutani a aka Kereke ya Nghilandhi leyi a yi nga tirhisi tidyondzo ta kereke ya Khatoliki kumbe ta kereke ya Protestente.” Ematshan’weni yo va murhangeri wa yona, u ve ndhuna-nkulu ya yona leswaku a nga hlundzukisi lava a va nga ta swi tsakela leswaku wansati a va mukongomisi wa kereke. Kutani palamendhe yi veke nawu wa leswaku ku tirhisiwa tidyondzo ni mikhuva ya Kereke ya Nghilandhi ntsena, hambileswi kereke yoleyo yi hambeteke yi tirhisa mikhuva yin’wana ya kereke ya Khatoliki. Handle ko kanakana, nawu lowu lowu nga “seketeriki kereke ni yin’we” wu hlundzukise Makhatoliki yo tala kumbe Maprotestente lama hisekaka swinene, lama vuriwaka Mapuritani.

Elizabeth a a ha ri na xiphiqo xin’wana lexi a xi nga n’wi dyisi byi rhelela. A a ta swi kotisa ku yini ku endla leswaku tiko ri n’wi seketela ni ku n’wi xixima tanihi leswi a ra ha hlakarhela eka makhombo lama vangiweke hi mfumo wa Mary wo Sungula? U hlawule ku tirhisa timfanelo takwe ta xisati. N’wamatimu Christopher Haigh u ri: “Loko Elizabeth a ri exitshan’weni xa vuhosi, a a ri Hosi ya Xisati leyi nga Nhwana; loko a ri eKerekeni a a ri manana, loko a ri ni vanhu vakwe lava xiximekaka a a ri hahani, loko a ri ni vatsundzuxi vakwe a a ri wansati la phikelelaka loko a lava swilo naswona eka vanhu va xiyimo xa le henhla a a ri wansati wo xonga.” U kote ku koka rinoko ra vanhu vakwe hi ku tshamela ku va tiyisekisa leswaku wa va rhandza. Kutani sweswo swi endle leswaku na vona va n’wi rhandza.

Palamendhe a yi lava leswaku Elizabeth a tekiwa kutani a veleka mudyandzhaka wa Muprotestente. Ku te tihosi to hambana-hambana leti a ti lava ku n’wi teka. Elizabeth a a ta endla onge wa ti rhandza kutani a nonokisa timhaka to vulavula hi malunghiselelo ya mucato lerova minkarhi yin’wana swi teka tin’hweti hambi ku ri malembe a nga si ti byela leswaku a nga ti rhandzi, hambileswi wolowo a wu ri nkarhi lowunene wo tekana na tona naswona a swi ta vuyerisa tiko rakwe hi tlhelo ra tipolitiki.

Loko Elizabeth a ri karhi a lwela ku simeka fambiselo ra vukhongeri leri nga “khomiki vapfumeri hi voko ra nsimbi,” vanhu va sungule ku endla xikungu xa ku n’wi dlaya. Loyi a a lunghekele ku n’wi hlasela a ku ri muzala wakwe wa Mukhatoliki, Mary Stuart, loyi Makhatoliki ya le Yuropa a ma n’wi teka a ri mudyandzhaka la fanelekaka wa Mary wo Sungula. Elizabeth u ve ekhombyeni lerikulu ro hlaseriwa hi Mary ni vanghana vakwe hi 1568 loko Mary a tshikisiwe hi nkani ku va hosi ya le Scotland kutani a balekela eNghilandhi. Hambileswi a a nga pfumeleriwi ku huma endlwini, hi ku hatlisa ku sungule ku vulavuriwa ha yena leswaku u kucetela marhengu ya Makhatoliki yo lava ku susa Elizabeth, hosi ya xisati ya Muprotestente evuhosini hi nkani, kambe Elizabeth a nga pfumelanga nikatsongo ku dlaya hosi-kulobye ya xisati. Hi 1570, Mupapa Pius wa Vuntlhanu u humese xileriso xa leswaku Elizabeth a nga ha ri xirho xa kereke ya Khatoliki naswona u lerise leswaku vaaka-tiko lava nga n’wi xiximiki va nga voniwi nandzu. Mupapa la n’wi tlhandlameke, Gregory wa vu-13, u kale a vula leswaku a ku nge vi xidyoho loko tiko ra Nghilandhi ri ngo hlaseriwa kutani Elizabeth a susiwa evuhosini hi nkani. Timhaka ti tike ngopfu loko ku tshuburiwe rhengu ra Anthony Babington ro lava ku dlaya Elizabeth nileswaku Mary u hoxe xandla eka rona. Eku heteleleni Elizabeth u boheke ku teka xiboho malunghana na Mary hileswi palamendhe yi n’wi kombeleke, lerova u kale a pfumela leswaku Mary a dlayiwa hi 1587. Makhatoliki ya le Yuropa ma khunguvanyeke swinene ngopfu-ngopfu Philip wa Vumbirhi wa le Spain.

Rhengu Ra Philip Wa Mukhatoliki

Philip, loyi hi nkarhi wolowo a ri mufumi wa matimba wa le Yuropa, u ringete ku sirhelela kereke ya Khatoliki eNghilandhi hi ku kombela Elizabeth leswaku a va nsati wakwe loko a va hosi ya xisati, kambe a nga pfumelanga. Ku ringana malembe yo tala vatluti va swikepe swa le Nghilandhi a va hlasela swikepe ni mahlaluko ya tiko ra Spain ni ku lwa ni tikoloni ta rona. Nchumu lowu hlundzukiseke Philip ku tlula mpimo hileswi Elizabeth a seketeleke tiko ra Netherlands leswaku ri lwela ku kuma ntshunxeko emfun’weni wa Spain. Ku dlayiwa ka Mary hi swona leswi susumeteleke Philip ku teka goza. Leswi mupapa a n’wi kombeleke ku endla tano, u kunguhate ku tirhisa swikepe swa nyimpi swa Spain swo tlula 130, leswi a swi ta ya eNetherlands swi ya teka vuthu lerikulu ra masocha lama lwaka ma ri karhi ma famba hi milenge kutani swi tsemakanya Mugerho wa Nghilandhi leswaku swi ya hlasela tiko rero. Loko swikepe sweswo swa nyimpi swi nga si suka eSpain, tinhlori ta Manghezi ti twe hi ta rhengu rero. Kutani Elizabeth u rhumele Nkul. Francis Drake ni swikepe swa 30 ehlalukweni ra Cádiz ra le Spain, laha swi fikeke swi hlasela swikepe swo tala swa xiyimo xa le henhla, leswi endleke leswaku rhengu ra vona ro ya hlasela ri teka lembe hinkwaro.

Loko swikepe swa nyimpi swa Spain swi hetelele swi suka ehlalukweni hi 1588, vuthu ra le matini ra Manghezi se a ri lunghekele nyimpi. Hambileswi swikepe swa nyimpi swa le Spain a swi ri eku hlaseriweni, a swi onhakanga ngopfu lerova swi kote ku tsemakanya Mugerho wa Nghilandhi ivi swi fika swi yima ehlalukweni ra Calais ra le Furwa. Hi vusiku lebyi landzeleke, Manghezi ma rhumele swikepe leswi bulukisiwaka swa nhungu.b Leswi vuthu ra le Spain a ri khomiwe hi rhumbyana, swikepe swa rona swa nyimpi swi sungule ku hangalaka naswona endzhaku ko lwa nyimpi leyi hisaka, mheho leyi humaka edzonga-vupela-dyambu yi swi hunge swi ya ekule ni le Nghilandhi ni le matlhelo ya le n’walungwini wa tiko ra Scotland. Swidzedze leswi vaka kona eScotland ni le ribuweni ra le vupela-dyambu bya tiko ra Ireland swi tshovelele hafu ya swikepe swa le Spain, kasi leswi saleke swi onhakile naswona swi tlhelele eSpain swi famba hi ku nonoka.

“Nguva Ya Ntsako” Yi Sungula

Hi nkarhi lowu Elizabeth a sunguleke ha wona ku fuma, tiko ra Nghilandhi a ri nga ri na tikoloni. Kambe tiko ra Spain a ri ri karhi ri tikumela rifuwo ro tala leri humaka ematikweni yo tala lawa ri ma hluleke ya le Amerika N’walungu, Amerika Xikarhi ni le Amerika Dzonga. Tiko ra Nghilandhi na rona a ri lava ku tikumela rifuwo hi ku va ni tikoloni. Kutani vavalangi lava rhandzaka ku sungula swilo leswintshwa va tlute swikepe swa vona va ya emalwandle man’wana va tilavela ndhuma, rifuwo ni ku sungula magondzo ya swikepe swa van’wamabindzu leswi yaka eChayina ni le matikweni man’wana ya le vuxeni bya Asia. Nkul. Francis Drake hi yena mufambisi wa xikepe wo sungula la tluteke xikepe xakwe emisaveni hinkwayo, a phanga swikepe swa le Spain leswi rhwalaka rifuwo loko a ri karhi a tluta eribuweni ra le vupela-dyambu bya Amerika Dzonga na Amerika N’walungu. Leswaku Nkul. Walter Raleigh a sivela vulawuri lebyikulu lebyi tiko ra Spain a ri ri na byona eAmerika N’walungu ni le Amerika Dzonga, u seketele matshalatshala yo kuma koloni ematikweni lama nga eRibuweni ra le Vuxeni bya Amerika N’walungu. Ndhawu leyi a yi kumeke kwalaho u yi thye vito ra Virginia leswaku a fundzha Hosi ya Xisati leyi nga Nhwana ya le Nghilandhi. Hambileswi matshalatshala ya rona yo sungula ya ku kuma tikoloni ma nga humelelangiki, ma ri susumetele ku tlhela ri ringeta enkarhini lowu taka. Loko Nghilandhi yi hlule vuthu ra Spain leri a ku vuriwa leswaku a ri hluriwi, ri sungule ku swi tshemba ngopfu swikepe swa rona swa nyimpi naswona Elizabeth u seketele tsima lerintshwa ra ku endla mabindzu hi swikepe ematikweni ya le dzonga-vuxa bya Asia. Tiko ra Nghilandhi se a ri endle malunghiselelo yo simeka Mfumo wa Britain lowu a wu ta hetelela wu fume misava hinkwayo.c

ENghilandhi, vanhu va khutaziwe ku dyondza. Ku pfuriwa ka swikolo leswintshwa swi endle leswaku swichudeni swo tala swi kota ku hlaya ni ku tsala. Leswi vanhu a va ri ni torha ra ku hlaya tibuku naswona a ku ri ni tindlela leti hluvukeke to gandlisa tibuku, ku endliwe tibuku to tala leti endleke leswaku vanhu va va lava dyondzekeke. Wolowo hi wona nkarhi lowu William Shakespeare ni vatsari van’wana lava dumeke va mintlangu ya drama va hanyeke ha wona. Vanhu va khitikanele etindlwini ta mintlangu leti a ta ha ku pfuriwa leswaku va ta hlalela tidrama leti tsariweke hi vatsari volavo. Vatlhokovetseri va tsale swipato swo hlawuleka leswi khumbaka timbilu naswona tiqambhi ti qambhe tinsimu letintshwa. Vampfampfarhuti lava nga ni vutshila va pfampfarhute swifaniso leswitsongo swinene swo xonga swa hosi ya xisati ni vanhu va xiyimo xa le henhla lava tshamaka exigodlhweni xakwe. Vuhundzuluxeri bya Tibibele letintshwa a byi tele etikerekeni ni le makaya. Kambe nguva ya ntsako a yi tlhaveriwanga hi dyambu.

Ku Hela Ka Nguva Ya Ntsako

Malembe yo hetelela ya ku fuma ka Elizabeth a ma tele swiphiqo. Leswi vatsundzuxi vakwe vo tshembeka va rhangeke va fa, u hlawule vanhu va nga ri vangani lava a va nyikeke swikhundla sweswo, kutani sweswo swi pfuxe nkwetlembetano ehubyeni naswona van’wana va kale va ringeta ku pfukela mfumo wakwe kambe makungu ya vona a ma humelelanga. Mfumo wakwe wu tlhele wu avana hi le xikarhi hi tlhelo ra vukhongeri. Makhatoliki ma ale ku hlanganyela eminkhubyeni ya Maprotestente kutani ma xanisiwa swinene. Loko ku fuma kakwe ku hela, se a ku dlayiwe vaprista ni swirho swa kereke swa kwalomu ka 200. Mapuritani na wona ma pfaleriwe ekhotsweni ma tlhela ma dlayiwa. Hi xitshuketa vanhu va le Ireland va sungule ku pfukela mfumo wa Nghilandhi naswona nyimpi exikarhi ka wona ni tiko ra Spain yi ye emahlweni. Leswi va nga kumangiki ntshovelo lowunene malembe ya mune hi ku landzelelana, swi endle leswaku nhlayo ya vanhu lava nga tirhiki ni ya lava nga riki na makaya yi tlakuka, naswona vanhu va sungule ku pfuxa mpfilumpfilu hikwalaho ka ku tlakuka ka minxavo ya swakudya. Leswi vanhu vo tala lava a va n’wi rhandza swinene Elizabeth se a va file, tiko ra Nghilandhi a ri nga ha yi rhandzi Hosi ya rona ya Xisati leyi nga Nhwana.

Hakatsongo-tsongo Elizabeth u sungule ku nga ha swi tsakeli ku hanya naswona hosi yoleyo ya xisati yo hetelela endyangwini wa Tudor yi fe hi March 24, 1603. Tiko ri tsemeke nhlana loko ri twa mahungu wolawo, kambe nimadyambu ri tlangele ku hlawuriwa ka hosi leyintshwa hi ku tshivela ndzilo ehandle ni ku endla minkhuvo eswitarateni. Eku heteleleni va ve ni hosi, ku nga James wa Vutsevu wa le tikweni ra Scotland, la nga n’wana wa jaha wa Mary Stuart wa Muprotestente. Eku fumeni kakwe tanihi James wo Sungula wa le Nghilandhi, u endle leswi Elizabeth a tsandzekeke ku swi endla, ku nga ku hlanganisa mimfumo yimbirhi leswaku yi lawuriwa hi hosi yin’we. Hambiswiritano, ntshembo lowu vanhu a va ri na wona eku sunguleni wa leswaku swilo swi ta famba kahle wu hatle wu cinca, kutani va sungula ku hela matimba naswona tiko ri sungule ku tsundzuka minkarhi ya Hosi ya Xisati Elizabeth.

Xana A Ku Ri Nguva Ya Ntsako Hakunene?

Van’wamatimu va khale va ndhundhuzele Elizabeth. Malembe ma nga ri mangani endzhaku ka loko Elizabeth a file, William Camden u vule leswaku mfumo wakwe a wu ri nguva ya ntsako leyi eka yona hosi ya xisati yi khutazeke vanhu va yona leswaku va hluvuka va tikumela ndhuma. Ku hava munhu loyi a kaneteke mhaka yoleyo ku ringana malembe ya madzana. Elizabeth u tlhele a duma swinene eku heleni ka va-1800 loko ku vuriwe leswaku hi yena la endleke leswaku ku simekiwa Mfumo wa Britain, lowu hi nkarhi wolowo a wu fuma xiphemu lexi endlaka n’we-xa-mune xa misava.

Van’wamatimu van’wana va manguva lawa va teka mfumo wa Elizabeth tanihi lowu nga faneriwiki hi ku bumabumeriwa. Buku ya The Oxford Illustrated History of Britain yi ri: “Ndhuma leyi Elizabeth a yi kumeke endzhaku ka loko a file a yi ri yikulu swinene ku tlula swilo leswi kahle-kahle a swi endleke. Swi le rivaleni leswaku vuxisi byakwe, . . . malembe yo tala lawa a ma hanyeke, ku va mfumo wakwe wu kotlane ni nkarhi wa Shakespeare ni leswi a veke ni nkateko wo hlula swikepe swa nyimpi swa le Spain, swi hi pfale mahlo kutani hi n’wi ndhundhuzela ivi hi yi ba hi makatla mhaka ya leswaku u pfumelele tiko ra Nghilandhi leswaku ri va leri nga lawulekiki.” Haigh la tshahiweke eku sunguleni, u hlamusela leswaku ha yini van’wamatimu van’wana va tsale swilo leswi va swi tsaleke. U te: “Hi 1603, Elizabeth u tikombe a ri mukhegula la nga xihunguki loko vanhu va ri karhi va langutele ku va ni hosi ya le ndyangwini wa ka Stuart. Hi 1630 loko tihosi ta le ndyangwini wa ka Stuart ti khomise vanhu tingana, vanhu va sungule ku ehleketa leswaku Elizabeth a a ri hosi ya xisati leyinene ku ti tlula.”

A swi kanakanisi leswaku Elizabeth a a ri wansati wo hlamarisa exikarhi ka vavanuna lava nga tihosi. A a tlharihile ni ku tiyimisela, a a kota ku tirhisana kahle ni vanhu hileswi a a pfuniwa hi vaholobye vakwe, lava a va n’wi tsalela leswi a a ta swi vula loko a vulavula emahlweni ka vanhu, a va n’wi pfuna loko a ya evanhwini, va n’wi hlawulela swiambalo ni swifaniso leswi a swi ta gandlisiwa leswaku swi n’wi endlela vito lerinene ni ku kombisa nguva yakwe leyi dumeke ya ntsako.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

“Ndhuma leyi Elizabeth a yi kumeke endzhaku ka loko a file a yi ri yikulu swinene ku tlula swilo leswi kahle-kahle a swi endleke”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

JOHN DEE NI MFUMO WA BRITAIN

Elizabeth u vule leswaku John Dee (1527-1608/9) a ku ri mutivi wakwe wa filosofi. A a ri mutivi wa tinhlayo, wa mbango, wa tipulanete la xiximekaka naswona a a byi rhandza swinene vungoma bya swilo swa le mpfhukeni. U tsundzuxe hosi leyi ya xisati hi siku leri a vekiweke ha rona evuhosini naswona u endle swilo swakwe swa vutshila exigodlhweni xakwe. Leswi vanhu a va vula leswaku hi yena la hangalaseke xiga lexi nge “Mfumo wa Britain,” u khutaze Elizabeth leswaku a titeka a ri mufumi wa xisati wa mfumo wa nkarhi lowu taka lowu a wu ta simekiwa hi ku lawula malwandle ni ku kuma tikoloni letintshwa. Hikwalaho, u dyondzise vavalangi ku tluta swikepe, ngopfu-ngopfu loko va ri karhi va lava tindlela to ya evuxeni bya Asia va suka hi le N’walungu-vuxa ni le N’walungu-vupela-dyambu, naswona u seketele makungu yo kuma tikoloni etiko-nkulu ra Amerika N’walungu.

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20, 21]

A. Swikepe leswi bulukisiwaka swa le Nghilandhi leswi rhumeriweke eswikepeni swa nyimpi swa Spain B. Nkul. Francis Drake C. Hosi ya Xisati  Elizabeth D. Yindlu ya Mintlangu ya Globe E. William Shakespeare

[Swihlovo Swa Kona]

A: From the book The History of Protestantism (Vol. III); B: ORONOZ; C: From the book Heroes of the Reformation; D: From the book The Comprehensive History of England (Vol. II); E: Encyclopædia Britannica/​11th Edition (1911)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

© The Bridgeman Art Library International