Ku Hlotiwa Nyimpfu Ya Le Nhoveni

Siku rin’wana hi ximumu nimixo hi longe mimepe, tikhamera, swihuku ni majombo yo tsindziyela kutani hi khandziya movha wa hina lowu kotaka ku famba ni le nhoveni, hi nghena ndleleni. A hi kongome eMakhwatini ya le Paphos etintshaveni ta Troodos le xihlaleni xa Cyprus, laha a hi ri ni ntshembo wo vona nyimpfu ya nhova (mouflon) leyi swi nga oloviki ku yi vona. Xana nyimpfu leyi i yini?

XIHARHI lexi i muxaka wo karhi wa tinyimpfu ta le nhoveni leti maxaka ya tona ma kumekaka emugangeni hinkwawo wa tiko ra Mediteraniya. Nyimpfu ya le nhoveni leyi endleke leswaku hi teka riendzo leri hi leyi kumekaka eCyprus naswona ku vuriwa leswaku yi saseke bya mhofu naswona yi thamuka ku fana ni mbuti. Vahlayisi va swiharhi va yi vitana Ovis gmelini ophion, kasi vanhu va le Cyprus va ri i agrinó. Nyimpfu leyi yi kumeka ntsena le tintshaveni.

Hi hume eka pato lerikulu kutani hi sungula ku famba ehansi ka swintshabyana ni ku tsemakanya xinambyana xo saseka. Ku ni miti leyi akiweke ematlhelo ka swintshabyana leswi, naswona ku ni masimu etlhelo ka swinambyana. Kambe ku nga ri kungani ndlela ya kona a yi nga ha fambeki, naswona etindhawini tin’wana a hi famba emaweni. Eku heteleleni hi fike laha a hi ya kona—ku nga ndhawu laha ku tshamaka varindzi va nhova. A hi ri endzeni-ndzeni ka Makhwati ya Paphos lama anameke 60 000 wa tihekitara naswona misinya ya muphayini ni mukedari ku ri vuya-vuyani. Hi xave kofi kutani hi sungula ku bula na Andreas, ku nga murindzi wa makhwati la ambaleke yunifomo ya rihlaza, naswona a a ndhundhuzela ku xonga ka tinyimpfu leti ta le nhoveni.

U vule leswaku nyimpfu leyi i xiharhi lexikulu xa le nhoveni eCyprus. Khale a ti tele exihlaleni lexi. Mimpfampfarhuto yo tala ya Magriki ni Varhoma yi ni nyimpfu leyi ya le nhoveni naswona matimu ya khale ma vula leswaku swifumi a swi rhandza ku hlota nyimpfu leyi eMakhwatini ya le Paphos.

Loko hi ri karhi hi tshinela endhawini leyi biyeriweke, Andreas u ye mahlweni ni ku hi byela matimu ya nyimpfu leyi. Hi xikombiso, u hi byele leswaku swiharhi leswi swi hunguteke ngopfu loko vanhu va sungula ku hlota hi swibamu. Kutani hi 1938 milawu ya le Cyprus yo hlota yi pfuxetiwile leswaku va ta kota ku sirhelela swiharhi leswi. Vahlayisi va makhwati xikan’we ni maphorisa va tirhisane swin’we leswaku va hunguta ku hlotiwa ka swiharhi leswi. Endzhaku ka lembe ku vekiwe nawu lowu a wu vula leswaku vahloti a va ha laveki ekhwatini. Ku cinca loku swin’we ni magoza man’wana lama tekiweke ku sukela hi va-1960, ma endle leswaku tinyimpfu leti ti tlhela ti andza.

Hi Yi Vona Ro Sungula

Hi landzele Andreas hi ya fika endhawini yin’wana leyi biyeriweke kutani hi hlometela hi ri exikarhi ka swikhwatana ni misinya. Hiloko Andreas a kowetela hi voko leswaku hi miyela, loko hi ri karhi hi gonya exigangeni. Hiloko hi vona tinyimpfu tinharhu ta matswele ni swinyimpfana swimbirhi swi ri karhi swi dya byanyi erivaleni. Tinyimpfu leti ti lehe 90 wa tisentimitara, naswona voya bya tona i bya buraweni, ti kwalarilenyana ekhwirini.

Swikhwatana leswi ti swi dyaka swi tele hi nkarhi lowu wa lembe, naswona a ti ri karhi ti dya lerova a ti nga ri na mhaka na hina. Hambiswiritano, swinyimpfana swi tshike ku tlula-tlula kutani swi tshetsheleka-tshetsheleka onge a swi lava ku tshinela laha a hi ri kona. A hi tsakile! Kambe mpfumawulonyana wa ku ntlokola ka yin’wana ya tikhamera ta hina wu swi chavisile, kutani hi ku tsopeta ka tihlo, ntlhambi hinkwawo wu nghene emakhwatini.

Leswi hi swi voneke swi hi tsakise ngopfu, hiloko hi kunguhata ku nghena ekhwatini hi lavana ni tinyimpfu leti. Andreas u ringanyete leswaku hi nghena nimpundzu swinene loko swiharhi leswi swi famba-famba emakumu ka khwati swi lava swakudya. Leswi a hi pulane ku dzima matende vusiku byebyo, ndhawu leyinene leyi a hi ta dzima matende eka yona a ku ri entshaveni leyi a yi vandzamane ni nkova wolowo. Hi byeriwe leswaku tinyimpfu leti ti tala ku gonya tintshava hi tin’hweti leti kufumelaka kambe hi xixika, loko tinhlonhlori ta tintshava ti funengetiwe hi gamboko, tinyimpfu leti ti famba ti lava swakudya laha ku voyameke, hambi ku ri ku huma enhoveni.

Tinyimpfu leti ti mitha hi xixikana. Hi xixika tinyimpfu leti ti tala ku famba-famba hi mintlawa ya kwalomu ka 10 ku ya eka 20. Loko ti sungula ku beka hi va April na May, mitlhambi leyi ya hambana yi endla mintlhambi leyitsongo, ku fana ni lowu hi wu voneke laha a ku biyeriwe kona. Hi nkarhi lowu leta matsune ti ti dyela byanyi ti ri toxe.

Khuna eNhoveni!

Hi siku leri landzeleke nimixo, hi tlhele hi gonya xintshabyana hi movha, kutani hi paka enhoveni, hi nghena hi milenge ekhwatini dyambu ri nga si hisa ngopfu. A ka ha lo tititi, naswona a ku ri ni nkunghwa lowu a wu hunga eswihlahleni. Loko ha ha yimile hi valanga ku saseka ka ndhawu yoleyo hiloko hi yi vona—a ku ri nyimpfu ya matsune yo saseka leyi a yi tikomba yi ri ni matimba, naswona se a yi sungurile ku dzuvula dzovo ra xixika. Kasi nkolo wa yona a wu ri ni voya byo dzwihala. Hiloko yi yimisa nhloko yi languta hi mahlo ya yona lama a ma siviwe hi tinxiyi leto dzwihala kutani yi nun’hweta moya ku twa risema ra hina. Timhondzo ta yona leto bumbula, leti soholokeke ti fanele ti lehe kwalomu ka 40 wa tisentimitara! Khuna leri a ri ri rikulu eka tinyimpfu leta nkati leti hi ti voneke matolo, naswona ri fanele ri tika kwalomu ka 35 wa tikhilogiramu.

Hi yime hi ku whii, hi nga lavi na ku khohlola. Hambiswiritano, swi vonaka onge xiharhi lexi xa vuxiya-xiya xi ri twile risema ra hina hikuva xi yise nhloko ehenhla ni le hansi kutani xi sungula ku baleka. Leswi hi swi voneke ni ku swi dyondza hi masiku mambirhi swi hi tsakisile hakunene. Hi tlhele hi tlangela Mutumbuluxi la nga te: “Xiharhi xin’wana ni xin’wana xa le khwatini i xa mina, swiharhi leswi nga ehenhla ka tintshava ta 1 000.”—Pisalema 50:10.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Nyimpfu ya le nhoveni ya le Cyprus (endzhaku) ni ya le Yuropa

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 25]

Ehenhla exineneni: Oxford Scientific/photolibrary/Niall Benvie; European Mouflon: Oxford Scientific/photolibrary