Ku Kurisa Vana Lava Lavaka Nkhathalelo Wo Hlawuleka

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EFINLAND

Markus loyi a nga ni malembe ya 20 (eximatsini) a nga swi koti ku dya, ku nwa kumbe ku tihlambisa loko a nga pfuniwi. A byi phahi kahle naswona u lava ku khathaleriwa vusiku hinkwabyo. Tanihi leswi a talaka ku tivavisa, u lava nkhathalelo wo hlawuleka nkarhi ni nkarhi. Kambe vatswari va Markus va n’wi rhandza swinene. Va rhandza tindlela ta yena to rhula, leti kombisaka rirhandzu. Va tinyungubyisa hi n’wana wa vona hambileswi a lamaleke.

VANDLA ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku vaaki va misava lava fikaka eka tiphesente tinharhu va ni mavabyi yo karhi ya mianakanyo. Mavabyi lawa ya mianakanyo ma nga ha vangiwa hi swiphiqo swa xitekela, ku vaviseka ko karhi loko n’wana a velekiwa, mavabyi yo karhi ebyongweni loko n’wana a ha ri ntsongo, ku nga kumi swakudya hi mfanelo ku katsa ni ku tirhisa swidzidzirisi, xihoko kumbe ku va endhawini leyi nga ni chefu. Hambiswiritano, hi minkarhi yo tala a swi tiveki leswaku mavabyi lawa ma vangiwa hi yini. Xana swi njhani ku va mutswari wa n’wana loyi a lavaka nkhathalelo wo hlawuleka? Xana vatswari volavo va nga khutaziwa njhani?

Loko Vatswari Va Byeriwa Mahungu Yo Biha

Xiyimo xi sungula ku tika loko vatswari va twa leswaku n’wana wa vona a nga hanyanga kahle emiehleketweni. Sirkka u ri: “Loko mina ni nuna wa mina hi twa leswaku n’wana wa hina u khomiwe hi vuvabyi bya Down Syndrome, hi twe onge hi weriwe hi yindlu yi hi khubumeta.” Anne, ku nga mana wa Markus, u ri: “Loko ndzi byeriwe leswaku miehleketo yakwe a yi nge tirhi kahle, a ndzi tivutisa leswaku van’wana va ta n’wi teka njhani. Kambe endzhaku ka nkarhi ndzi rivele hi sweswo kutani ndzi sungula ku anakanya hi swilaveko swa yena ni leswi ndzi nga n’wi pfunaka ha swona.” Irmgard na yena u endle leswi fanaka. U ri: “Loko madokodela ma hi byela hi xiyimo lexi nga tsakisiki xa n’wana wa hina Eunike, lexi a ndzi ri eku xi ehleketeni, a ku ri ndlela leyi a ndzi ta xi pfuna ha yona xinhwanyetana xa mina.” Loko va twe mahungu yo fana ni lawa, i yini lexi vatswari vo fana na Sirkka, Anne na Irmgard va xi endleke?

Ndzawulo ya Rungula ya Tiko ra United States Mayelana ni Vana Lava Lamaleke yi nyikele xitsundzuxo lexi: “Xin’wana xa swilo swo sungula leswi u faneleke u swi endla i ku kuma rungula—rungula mayelana ni vugono kumbe vuvabyi lebyi khomeke n’wana wa wena, mpfuno lowu kumekaka ni leswi wena u nga swi endlaka ku n’wi pfuna leswaku a kula ku fikela laha swi kotekaka kona.” Ku tirhisa rungula leri swi nga endla leswaku u va ni xikongomelo ni ku kuma ndlela yo khathalela n’wana wa wena. Swi fana niloko munhu a langutise mepe wa riendzo ra yena ku vona leswaku u fambe mpfhuka wo tanihi kwihi ni tindhawu ta nkoka leti a hundzeke eka tona.

Ku Ni Ntshembo

Hambileswi ku nga ntlhontlho ku khathalela vana lava nga hanyangiki kahle emiehleketweni, kambe ntshembo wu kona. Njhani?

Xo sungula, vatswari va nga ha titwa va chavelelekile hi ku tiva leswaku vana vo tala vo tano a va le ku xanisekeni. Dok. Robert Isaacson u tsale leswi ebukwini ya yena leyi nge, The Retarded Child: “Vo tala va vona va swi kota ku tsaka, ku tsakela ku va ni van’wana, vuyimbeleri, mintlango yo karhi, swakudya ni vanghana.” Hambileswi va nga swi koteki ku endla leswi ni leswiya ku fana ni vana van’wana, minkarhi yo tala va tshama va tsakile ku fana ni vana van’wana.

Xa vumbirhi, vatswari va nga tinyungubyisa hi leswi vana va vona va kotaka ku swi fikelela loko va tikarhata swinene. Xin’wana ni xin’wana lexintshwa lexi va xi dyondzaka swi kombisa nhluvuko lowukulu, kutani swi tsakisa n’wana ni vatswari va kona. Hi xikombiso, Bryan u ni vuvabyi lebyi vuriwaka tuberous sclerosis, lebyi n’wi vangelaka matshumba emirini, vuvabyi bya ku titivala naswona u lamarile. Hambileswi a tlhariheke, a nga swi koti ku vulavula naswona a nga swi koti ku lawula mavoko yakwe. Hambiswiritano, hakatsongo-tsongo u dyondze ku tinwisa hi nghilazi leyi nga talangiki ngopfu a nga ticheli. Ku kota ku tirhisa miehleketo ni mavoko ya yena swi endla leswaku Bryan a kota ku tinwisa nchumu lowu a wu rhandzaka ngopfu ku nga masi.

Vatswari va Bryan va languta vuswikoti lebyi byakwe tanihi hi ndlela yo karhi yo hlula vuvabyi bya yena. Mana wakwe Laurie, u ri: “Nwana wa hina hi n’wi fanisa ni nsinya wo tiya lowu nga enhoveni. Hambileswi nsinya lowu wu kulaka hi ku nonoka loko wu pimanisiwa ni yin’wana, kambe wu humesa timhandzi ta nkoka swinene. Hilaha ku fanaka, vana lava lamaleke va kula hi ku nonoka. Kambe eka vatswari va vona va fana ni swinsinyana swo tiya leswi nga swa nkoka.”

Xa vunharhu, vatswari vo tala va tsaka hikwalaho ka rirhandzu leri vana lava va nga na rona. Irmgard u ri: “Eunike u rhandza ku hatla a etlela naswona loko a ya eku etleleni u rhanga hi ku tswontswa va ndyangu hinkwavo. Loko o ya etlela hi nga si vuya, u hi tsalela xipapilana a kombela ndzivalelo leswaku u hlulekile ku hi yimela. U tlhela a vula leswaku wa hi rhandza naswona u ta tsaka ngopfu ku hi vona nimixo.”

Markus a nga swi koti ku vulavula kambe u dyondze marito yo hlayanyana hi ririmi ra mavoko leswaku a ta kota ku byela vatswari va yena leswaku wa va rhandza. Vatswari va Tia, n’wana la lamaleke, va boxa ndlela leyi va titwaka ha yona hi ndlela leyi: “U endle leswaku hi rhandzana, hi tsakelana, hi angarhana ni ku tswotswana.” Swi le rivaleni leswaku vana vo tano va lava leswaku vatswari va vona va va kombisa rirhandzu ra xiviri—hi marito ni hi swiendlo.

Xa vumune, vatswari lava nga Vakreste va titwa va enerisekile swinene loko vana va vona va kota ku phofula ntshembo wa vona eka Xikwembu. Xikombiso xa kahle i xa Juha. Exilahlweni xa tata wakwe, u hlamarise lava a va ri kona loko a kombela ku khongela. Exikhongelweni xa yena xo koma, Juha u phofule ntshembo wa yena wa leswaku tata wakwe u le mianakanyweni ya Xikwembu ni leswaku ku nga ri khale xi ta n’wi pfuxa. U tlhele a kombela Xikwembu leswaku xi pfuna swirho swa ndyangu, a swi vitana hi mavito ya swona.

Ripfumelo ra Eunike eka Xikwembu hilaha ku fanaka ri endla leswaku vatswari va yena va tsaka. Ku ni swin’wana leswi Eunike a nga swi twisisiki leswi a dyondzisiwaka swona. Hi xikombiso, u tiva vanhu vo tala va le Bibeleni, kambe a nga swi koti ku tsundzuka leswaku rungula leri ri fambanisana na mani eka vanhu lava. Hambiswiritano, u twisisa leswaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi ta susa swiphiqo hinkwaswo ku nga ri khale. Eunike u swi langutele hi mahlo-ngati ku hanya emisaveni leyintshwa leyi Xikwembu xi yi tshembisaka, laha a nga ta va ni miehleketo leyi heleleke.

Va Khutaze Ku Tiendlela Swilo

Vana lava a va tshami va ri vana—va kula va va vanhu lava kuleke lava nga hanyangiki kahle emianakanyweni. Hikwalaho, vatswari va fanele ku pfuna vana lava leswaku va kota ku tiendlela swilo swo karhi. Anne, mana wa Markus, u ri: “A swi hi olovela ku endlela Markus swilo hinkwaswo hi ku hatlisa. Kambe hi endle matshalatshala yo n’wi pfuna leswaku a kota ku tiendlela swilo swo karhi.” Mana wa Eunike wa engetela: “Eunike u ni timfanelo to tala letinene, kambe minkarhi yin’wana u tiomisa nhloko. Leswaku a endla swo karhi leswi a nga laviki ku swi endla, hi boheka ku n’wi kombela leswaku u fanele a swi endla leswaku na hina hi ta tsaka. Hambiloko a pfumerile ku endla xintirhwana xo karhi, hi fanele ku n’wi landzelela ni ku n’wi khutaza kukondza a heta.”

Laurie, mana wa Bryan, u hambeta a lava tindlela to endla leswaku vutomi bya Bryan byi va lebyi enerisaka. Laurie ni nuna wakwe va hete malembe manharhu va ri karhi va dyondzisa Bryan ku thayipa hi khompyuta. Sweswi Bryan u kota ku rhumela ti e-mail eka vanghana ni vandyangu naswona leswi swa n’wi tsakisa. Hambiswiritano, loko a thayipa swi lava leswaku un’wana a seketela hlakala ra voko ra yena. Vatswari va yena va karhi va n’wi pfuna leswaku a tolovela kutani a ta seketeriwa exikokolweni ntsena. Va swi tiva leswaku loko o kota ku thayipa a sekeriwe exikokolweni ntsena, u ta va a yi lwile hakunene.

Hambiswiritano, vatswari a va fanelanga ku langutela swo tala kumbe ku sindzisa vana va vona leswaku va endla swo karhi. N’wana un’wana ni un’wana u ni vuswikoti bya yena. Buku leyi nge, The Special Child yi ringanyeta leswi: “Endlelo ra kahle i ku ringeta ku ringanisela emhakeni yo khutaza n’wana leswaku a tiendlela swilo ni ku n’wi pfuna leswaku a nga heli mbilu.”

Xihlovo Lexikulu Xa Mpfuno

Vatswari lava nga ni vana lava lamaleke va fanele va lehisa mbilu ni ku tiyisela. Tanihi leswi swiphiqo swi ngo ta hi ku landzelelana, minkarhi yin’wana vatswari va va ni gome. Ku karhala na kona ku va endla va hela mongo. Va nga ha rila, naswona minkarhi yin’wana va titshandza. Xana va nga endla yini?

Vatswari va nga kombela mpfuno eka Xikwembu, “Mutwi wa xikhongelo.” (Pisalema 65:2) Xi ta va nyika xivindzi, ntshembo ni matimba leswaku va kota ku tiyisela. (1 Tikronika 29:12; Pisalema 27:14) Xa hi chavelela naswona xi lava leswaku hi ‘tsaka hi ntshembo’ lowu Bibele yi hi nyikaka wona. (Varhoma 12:12; 15:4, 5; 2 Vakorinto 1:3, 4) Vatswari lava chavaka Xikwembu va fanele va tiyiseka leswaku enkarhini lowu taka, loko ‘lava nga voniki va vona, lava nga twiki va twa, lava khutaka va famba ni lava nga vulavuriki va huwelela hi ku tsaka,’ ni n’wana wa vona la rhandzekaka u ta tiphina hi ku va la hanyeke kahle emiehleketweni ni le mirini.—Esaya 35:5, 6; Pisalema 103:2, 3.

LESWI VATSWARI VA NGA SWI ENDLAKA

◼ Dyondza swo tala mayelana ni ku lamala ka n’wana wa wena.

◼ Ringeta ku va ni langutelo lerinene.

◼ Pfuna n’wana wa wena ku endla leswi a nga kotaka ku tiendlela swona.

◼ Kombela xivindzi, ntshembo ni matimba eka Xikwembu.

LESWI VAN’WANA VA NGA SWI ENDLAKA

◼ Vulavula hi ndlela yo xiximeka ni leyi faneleke malembe ya n’wana yoloye.

◼ Vulavula ni vatswari mayelana ni n’wana wa vona u tlhela u va bumabumela.

◼ Anakanyela ni ku twisisa ndlela leyi vatswari va titwaka ha yona.

◼ Endla mintirho yo karhi ni vatswari ni mindyangu leyi nga ni vana lava lamaleke.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Tindlela Leti Van’wana Va Nga Pfunaka Ha Tona

Ku fana ni vahlaleri lava hlamalaka loko va vona ndlela leyi switsutsumi swi tiyiselaka ha yona, na wena u nga hlamala loko wo vona ndlela leyi vatswari lava nga ni vana lava lamaleke va va khathalela siku ni siku, vusiku ni nhlikanhi. Vahlaleri lava nga endleleni leyi ku tsutsumiwaka eka yona hi ntolovelo va nyika switsutsumi mabodlhela ya mati leswaku ma va pfuna ku tiyisela. Xana na wena u nga va pfuna vatswari eka ntirho wa vona wo kurisa vana lava lamaleke?

Ndlela yin’wana leyi u nga pfunaka ha yona i ku vulavula ni n’wana wa vona. U nga ha titwa u nga ntshunxekanga eku sunguleni hikuva n’wana a nga swi lavi ku vulavula ngopfu na wena kumbe a nga ku hlamuli hi ku helela. Hambiswiritano, tsundzuka leswaku vana vo tano va swi tsakela ku twa leswi vuriwaka hi van’wana naswona va nga ha anakanyisisa hi leswi u swi vulaka. Minkarhi yin’wana va fela endzeni, naswona va nga ha tsandzeka ku kombisa ndlela leyi va titwaka ha yona.a

Dokodela wa misiha, Annikki Koistinen u ringanyeta ndlela yo olova leyi u nga bulaka na vona ha yona, u ri: “U nga ha sungula hi ku bula hi ndyangu wa ka vona kumbe leswi va tsakelaka ku swi endla va ri ndyangu. Vulavula na vona hi ku ya hi malembe ya vona, u nga vulavuli na vona onge u vulavula ni xihlangi. Vulavula hi mhaka yin’we u heta naswona u endla swivulwa swo koma. Va nyike nkarhi wo ehleketa hi leswi u swi vulaka.”

Tlhela u bula ni vatswari va kona. U ta kota ku va twela vusiwana loko u ya u vona ndlela leyi swi va tikelaka ha yona ku khathalela vana va vona. Hi xikombiso, Anne, mana wa Markus, u navela ku tiva n’wana wakwe la rhandzekaka ku antswa. U twa ku vava hileswi n’wana wakwe a nga swi koteki ku vulavula na yena a n’wi hlamusela leswi nga embilwini ya yena. U tlhela a karhateka hileswaku swi nga ha endleka a rhanga a fa n’wana wa yena a nga si fa, a n’wi siya a nga ri na manana.

Ku nga khathariseki leswi vatswari va swi endlaka ku khathalela vana va vona lava nga ni vuvabyi bya miehleketo, va tshamela ku titwa onge va nga va endlela swo tala. Laurie, mana wa Bryan u tshamela ku tisola hi xihoxo xin’wana ni xin’wana lexi a xi endlaka loko a ri karhi a khathalela n’wana wa yena. U tlhela a tivona nandzu hi leswi a nga kotiki ku va ni nkarhi lowu ringaneke ni vana va yena lavan’wana. Ku va kombisa rirhandzu ni ku va xixima ka wena vatswari vo tano swi ta va endla va titwa va ri ni xindzhuti ni ku va chavelela, vona ni vana va vona. Emhakeni leyi, Irmgard u ri: “Ndza tsaka loko vanhu va vulavula hi n’wana wa mina. Ndzi rhandza vanhu lava rhandzaka ku va na mina eku tsakeni ni loko swi vava evuton’wini bya mina na Eunike.”

Ku ni tindlela to tala leti u nga pfunaka ha tona. Kumbexana u nga rhamba vatswari lava ni vana va vona ekaya ra wena kumbe u va kombela ku va ni ndyangu wa wena loko mi endla swo karhi. U nga ha heta tiawara ti nga ri tingani ni n’wana yoloye leswaku vatswari va ta kota ku wisa.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku kombisa nkhathalelo wa xiviri swi tiyisa vana ni vatswari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Ku fana na Eunike, vana lava nga hanyangiki kahle emiehleketweni va hambeta va lava ku rhandziwa loko va ri karhi va kula

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Laurie u pfune n’wana wa yena, Bryan ku dyondza ku thayipa leswi endleke leswaku a kota ku tithayipela leswi a swi lavaka