Swiponci—Swi Languteka Swi Nga Ri Nchumu Kambe Swa Hlamarisa

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

XANA u nga swi rhandza ku hlamba hi masalela ya xiharhi xo karhi? Sweswo swi nga twala swi nga nyoxi hakunene. Hambiswiritano, xiponci lexi humaka eka swilo leswi hanyaka lexi ku hlambiwaka hi xona kahle-kahle i misiha leyi feke ya xivumbiwa xo karhi.

National Geographic News yi ri: “Swiponci swi le ka xiyimo xa le hansi naswona hi swona swa khale swinene eka nxaxamelo wa mintlawa ya swivumbiwa.” Leswi swi endle leswaku van’wana va ehleketa leswaku xiponci xa khale hi xona kokwa wa hundzuluko wa swiharhi ni vanhu. Rungula rin’wana leri haxiweke eka thelevhixini ri dzunise xiponci ri vula leswaku hi xona “Evha eka swiharhi”—“kokwana loyi vutomi byi sunguleke eka yena.”

Vativi va sayense va dyondze yini hi swiponci? Xana swo va swivumbiwa leswi tolovelekeke kumbe swi vumbiwe hi ndlela leyi hlamarisaka?

A Swi Na Mbilu Kumbe Byongo Kambe Sweswo A Swi Kavanyeti Nchumu

Swiponci swi nga ha languteka ku fana ni swimilana, kambe Aristotle na Mukhalabye Pliny va swi hlamusele kahle leswaku i swiharhi. Vativi va ringanyeta leswaku ku ni kwalomu ka 15 000 wa tinxaka ta swiponci leswi kumekaka eka mativa ni malwandle-nkulu emisaveni hinkwayo naswona swi ni swiyimo ni mihlovo yo hambana-hambana. Swiponci leswi swi nga fana ni tintiho leto leha ni ku lala, mukorotwana, mete lowu andlariweke, swiluva swo saseka, hambi ku ri bodlhela ro xonga leri hatimaka—loko hi lava ku vula swi nga ri swingani ntsena. Swin’wana i switsongo ni le ka ndzoho ya rhayisi, kasi swin’wana swi lehe ku tlula ni munhu. Vativi va sayense va kholwa leswaku swiponci swin’wana swi ni madzana ya malembe swi ri kona.

Encyclopædia Britannica yi ri: “Swiponci swi hambanile ni swiharhi swin’wana hi xivumbeko, ndlela leyi swi hanyaka ha yona ni ndlela leyi swi kulaka ha yona.” Njhani? Swiponci a swi na swona swirho swa miri swa le ndzeni ku fana ni swiharhi swin’wana. Leswi swi nga riki na mbilu, byongo kumbe fambiselo ra misiha, xana swi hanya njhani? Ku ni tisele letitsongo leti kumekaka endzeni ka swona leti endlaka leswaku swiponci swi kota ku hanya. Ku ni tisele to hlawuleka leti tswongaka swakudya, ti fambisa swiaka-miri emirini hinkwawo kumbe ku susa thyaka. Kasi tisele tin’wana ti endla swiyenge swin’wana swa miri kumbe swa nhlonge. Tisele tin’wana ta swi kota ku tihundzula ti va tisele ta muxaka wun’wana loko swi fanerile.

Swiponci swi hlawulekile hi tindlela to tala. Hambi wo sefa xiponci hi xisefo, tisele ta xona ta swi kota ku hlangana nakambe ti va xiharhi lexo sungula. Loko wo sila swiponci swimbirhi, tisele ta swona ta swi kota ku tihambanisa ti tlhelela eka xiponci lexi ha yin’we yi humaka eka xona. National Geographic News yi ri: “A xi kona xiharhi xin’wana lexi kotaka ku tipfuxa hi ndlela leyi.”

Swiponci swi kota ku tswalana hi ndlela leyi hlamarisaka. Swiponci swin’wana swi kota ku humesa mbewu leyi “hahaka” yi ya kula eka tindhawu tin’wana leswaku swi andza. Timbewu leti ti kota ku haha kutani ti ya phatsama laha ti nga ta sungula ku kula ti va xiponci lexintshwa. Swiponci swin’wana swi tswala hi ku endla rimbewu, naswona ha xin’we xa swi kota ku tiendla xa wanuna kumbe xa wansati hi ku ya hi xilaveko xa kona. Kasi swiponci swin’wana swi tshikela matandza. Paul Morris la nga mutsari u hlamale a ku: “Loko hi langutisisa hambi ku ri swivumbeko swa vutomi leswi nga nyawuriki, hi kuma leswaku swi rharhanganile swinene.”

Swi Tswonga Thyaka eLwandle

Mutivi wa swiharhi Allen Collins u vula leswaku swiponci swi ni “ndlela ya swona yo dya leyi hambaneke swinene ni ya swiharhi swin’wana.” Eka xikhumba xa swona xa le handle ku ni swimbhovana leswi nghenelelaka endzeni ka xiponci hi mihocho leyi fambaka ni miri wa xiponci hinkwawo. Endzeni ka mihocho leyi ku ni timiliyoni ta tisele leti kotaka ku famba-famba endzeni ka xiponci leti vitaniwaka ti-choanocyte. Sele yin’wana ni yin’wana yi ni nchumu lowu langutekaka ku fana ni ximoko lexi yaka emahlweni ni le ndzhaku. Mutsari Ben Harder u ri: “Ku fana ni vatlutisi va xikepe xa Varhoma, [tisele leti] ti kota ku pompa mati leswaku ma fika eka tisele tin’wana ta xiponci leti kotaka ku khoma ni ku tswonga swakudya leswi kumekaka ematini wolawo.” Xiponci xi kota ku pompa mati lama phindhekeke ka khume eka lawa xi nga na wona emirini wa xona hi awara, kutani xi hlunga swiaka-miri, tikhemikhali leti nga ni chefu ni kwalomu ka 90 wa tiphesente ta swiborisi leswi kumekaka ematini. Xiponci xi nga ha lawula ndlela leyi xi pompaka mati ha yona kumbe xi ma tlherisela endzhaku leswaku xi ta kota ku fambisana ni ku cinca-cinca ka rivilo ra mati kumbe ku susa swilavi leswi nga le ndzeni ka xona. Dok. John Hooper u ri: “Swiponci swi . . . ni vuswikoti lebyikulu byo tswonga thyaka elwandle.”

Leswi ku tshamaka ku nghena mati ni swakudya endzeni ka xiponci, swi endla leswaku xiponci xi va kaya lerinene ra timundle, minkokotso ni swihadyana swin’wana. Xiponci xin’wana xi kumeke xi ri ni swihadyana swo ringana 17 128 endzeni ka xona. Tibakteriya to hlayanyana, mimfurhe ni nkuxu, swa pfunana ni swiponci. Tibakteriya ti nga ha endla kwalomu ka 50 wa tiphesente ta ntiko wa xiponci loko xi tsakama.

Vativi va sayense va kume leswaku swiponci ni swihadyana leswi hanyisanaka na swona swi nga va xihlovo xa mirhi leyintshwa yo hlawuleka leyi nga pfunaka swinene. Van’wana va tshemba leswaku mirhi yoleyo yi nga pfuna eku lwisaneni ni mavabyi yo kota AIDS, khensa, malariya ni mavabyi man’wana. Loko a vulavula hi swiaki swo tano swa swiponci, muendli wa ndzavisiso Shirley Pomponi u ri: “Ntumbuluko wu hi nyika timolekhuli to hlamarisa swinene ku tlula leti hi nga ti kumaka hi tikhompyuta ta hina.”

Kristala Yo Saseka

Ku hambana ni swiponci leswi hi hlambaka ha swona swo olova, swiponci swo tala swa khwaxa kumbe swi tsindziyerile. Swiponci leswi swi ni tikristala letitsongo swinene ta timiliyoni leti vitaniwaka ti-spicule. Loko ti-spicule ti nyangiwa eka microscope, a ku hlamuseleki ku saseka ni mixaka-xaka ya tona. Loko to hlanganisiwa hi tindlela to hambana, ti-spicule ti nga swi kota ku endla xipalapala xo rharhangana, swiambalo swo tisirhelela ha swona hambi ku ri tikhebulu leti nga lehaka kwalomu ka timitara tinharhu ni ku bumbula sentimitara yin’we. Xiponci xin’wana lexi dyaka nyama xi tirhisa rikoka ro fana ni leri ku phasiwaka ha rona tihlampfi ku khoma leswi xi swi dyaka.

Xiponci lexi kumekaka evuentweni bya lwandle lexi vitaniwaka Venus xi tirhisa ti-spicule ku endla tintambhu to xonga swinene leti langutekaka ku fana ni nghilazi. Tintambhu ta silika leti baseke swinene, ti fana ni tikhebulu ta fiber leti xavisiwaka. Mutivi un’wana wa sayense u ri: “Tintambhu leti ta ntumbuluko ti tiye ngopfu. Hambi wo ti boha fundzu ti nge tsemeki ku fana ni leti xavisiwaka exitolo.” Ndlela leyi tintambhu leti ti endlekaka ha yona endzeni ka lwandle laha mati ya kona ma nga kufumeriki ngopfu swi hlamarisa vativi va sayense. Cherry Murray wa Tilaboratori ta ka Bell u ri: “Emhakeni leyi, xivumbiwa lexi nga nyawuliki xi kota ku tlhantlha xiphiqo lexikulu swinene mayelana ni ti-optic leti rharhanganeke ni ku endliwa ka tona.”

Xana Swi Lo Tiendlekela Kumbe Swi Lo Endliwa?

Endzhaku ko kambisisa swiyenge swo tala swa ntumbuluko leswi nga kona eka swiponci, Hooper u ri: “‘Xiponci xinene’ kahle-kahle i [xiharhi] lexi rharhanganeke, lexi ku ta fikela sweswi xi nga si twisisiwaka hi ku helela.” Kutani, swi fanerile ku vutisa hi ku: Xana hikwalaho ka yini naswona swi te njhani leswaku xivumbiwa xo rharhanganisa xileswi xi va kona? Xana swi lo tiendlekela hi xiwelo? Kumbe, xana swiponci swi nyikela vumbhoni lebyi nga lo dla, erivaleni bya leswaku ku ni Muvumbi la tlhariheke?

Hambileswi van’wana va alaka leswaku ku ni Muvumbi, vanhu vo tala va nga pfumelelana ni leswi mupisalema wa khale a swi xiyeke: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena . . . , swivumbiwa leswi hanyaka, leswitsongo ni leswikulu.”—Pisalema 104:24, 25.

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Xivumbeko lexi tolovelekeke xa xiponci. Xifaniso lexi kurisiweke xa tisele leti kotaka ku pompa mati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

“Ti-spicule” ta xiponci

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Xiponci xa Venus

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

Sea horse: Rudie H Kuiter; swifaniso swinharhu leswi nga exineneni: Dok. John Hooper, Queensland Museum

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 24]

Ehenhla: Eye of Science/Photo Researchers, Inc.; ehansi: Kim Taylor / Warren Photographic