Hi Xihi Xihalaki Xa Nkoka Swinene Ku Tlula Hinkwaswo?

“Ngati i ya nkoka eka rihanyo hilaha oyili yi nga ya nkoka hakona eka swa vutleketli.”—Arthur Caplan, mukongomisi eka ndzawulo ya ntivo-vutomi eYunivhesiti ya Pennsylvania.

OYILI. Xana hi yona xihalaki xa risima ku tlula hinkwaswo? Masiku lawa, tanihi leswi minxavo ya oyili yi yaka yi durha ngopfu, vanhu vo tala va nga ha ehleketa tano. Kambe, ntiyiso hileswaku, miri wa munhu un’wana ni un’wana wu ni xihalaki xa risima swinene ku tlula hinkwaswo. Ehleketa hi leswi: Tanihi leswi ku humesiwaka mimphongolo ya tibiliyoni ta oyili emisaveni lembe ni lembe leswaku vanhu va kuma oyili, ku humesiwa ni timiliyoni ta kwalomu ka 90 wa tiyuniti ta ngati eka vanhu hi xikongomelo xo pfuna vanhu lava vabyaka.a Ngati yo tarisa xileswi yi yimela ngati ya vanhu va kwalomu ka 8 000 000.

Kambe swi vonaka onge ngati ya kayivela ku fana ni oyili. Va ta vutshunguri emisaveni hinkwayo va lemukisa hi ta ku kayivela ka ngati. (Vona bokisi leri nge, “Ku Ringeta Tindlela Hinkwato.”) I yini lexi endlaka leswaku ngati yi va ya risima swonghasi?

Xirho Xo Hlawuleka

Hakanyingi ngati yi fanisiwa ni xirho xa miri hikwalaho ka leswi yi rharhanganeke hi ndlela leyi hlamarisaka. Dok. Bruce Lenes u byele Xalamuka! a ku: “Ngati hi yin’wana ya swirho swo tala swa miri—ya hlamarisa swinene naswona yi hlawulekile.” Yi hlawulekile hakunene! Buku yin’wana yi vula leswaku ngati hi “yona ntsena yi nga xirho xa miri lexi nga xihalaki.” Buku yoleyo yi tlhela yi vula leswaku ngati “i fambiselo ro tleketla leri hanyaka.” Xana sweswo swi vula yini?

N’wasayense N. Leigh Anderson u ri: Swindledyana swa ngati swi fana ni migerho leyi tleketlaka swilo leswinene ni swo biha. Anderson u ya emahlweni a ku “yi tleketla swilo hinkwaswo leswinene, yi tlhela yi tleketla ni thyaka ro tala.” Loko ngati yi ri karhi yi rhendzeleka hi swindledyana swa miri wa hina leswi nga leha 100 000 wa tikhilomitara, yi hundza hi le ka xirho xin’wana ni xin’wana xa miri wa hina, ku katsa ni mbilu, tinso, xivindzi ni mahahu—ku nga swirho swa nkoka leswi pfuniwaka hi ngati leswaku swi kota ku tirha.

Ngati yi yisa swilo swo tala “leswinene” eka tisele ta miri wa wena, swo kota okisijini, swiaki swa miri ni tisele leti sirhelelaka mirhi, kambe yi tlhela yi tleketla ni “thyaka” ro kota khaboni-dayokisayidi leyi nga ni chefu, tisele leti vavisekeke ni leti feke ni thyaka rin’wana. Leswi ngati yi tleketlaka thyaka ra miri hi swona swi endlaka leswaku swi va ni khombo loko ngati yoleyo yi nga huma emirini wa munhu un’wana yo tshuka yi nghene emirini wa wena. Naswona a nga kona loyi a nga tiyisekisaka leswaku “thyaka” hinkwaro leri nga engatini yoleyo ri voniwile naswona ri susiwile yi nga si cheriwa eka munhu un’wana.

Handle ko kanakana, ngati yi endla ntirho wa nkoka evuton’wini. Hi yona mhaka leyi vavabyi lava lahlekeriweke hi ngati, madokodela ma talaka ku va chela ngati. Madokodela yo tala ma nga ha vula leswaku ndlela leyi ngati yi tirhisiwaka ha yona eka vutshunguri hi yona leyi endlaka leswaku yi va ya nkoka swonghasi. Kambe ta vutshunguri ti karhi ta cinca. Hi nga ha vula leswaku ku ni ku cinca lokukulu ngopfu loku endlekaka sweswi, hambileswi vanhu va nga swi xiyiki. Madokodela ni vahandzuri vo tala a va ha tsutsumeli ku pompela munhu ngati hilaha a va endla hakona eku sunguleni. Ha yini?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ku Ringeta Tindlela Hinkwato

Madokodela ma ringanyeta leswaku lembe ni lembe ku laveka tiyuniti ta ngati leti engetelekeke ta 200 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo. Matiko lama ha hluvukaka ma ni tiphesente ta 82 ta vaaki va misava hinkwayo, kambe ngati leyi nyikeriwaka etindhawini teto a yi fiki ni le ka 40 wa tiphesente. Swibedlhele swo tala ematikweni wolawo a swi tirhisi ngati loko swi tshungula vavabyi. The Nation, ku nga phepha-hungu ra le Kenya, ri vika leswaku ‘siku ni siku, kwalomu ka hafu ya vuhandzuri lebyi byi lavaka ngati bya tshikiwa kumbe byi vekeriwa siku rin’wana hikwalaho ka ku pfumaleka ka ngati.’

Ku kayivela ka ngati ku tolovelekile ni le matikweni lama fuweke. Leswi vanhu se va hanyaka malembe yo tala naswona matshungulelo ma antswisiweke, se yi engetelekile nhlayo ya vanhu lava endliwaka vuhandzuri. Ku tlula kwalaho, vanhu vo tala lava nyikelaka hi ngati va tlherisiwa hikwalaho ka leswi va tikhomeke hi ndlela leyi nga ni khombo kumbe hikwalaho ka leswi va yeke etindhawini leti nga ni mavabyi kumbe switsongwatsongwana swo karhi.

Lava va nga ni vutihlamuleri byo hlengeleta ngati swi vonaka va nga ha swi tivi leswaku va nga endla yini hi xiyimo lexi. Minkarhi yin’wana ku laviwa vantshwa lava hi xitalo va tikhomeke kahle leswaku ku va vona va nyikelaka ngati. Hi xikombiso, sweswi vana va xikolo va nyikela hi kwalomu ka 70 wa tiphesente ta ngati eZimbabwe. Etindhawini leti ku hlengeletiwaka ngati eka tona ku pfuriwa nkarhi wo leha, naswona matiko man’wana ma pfumela leswaku lava nyikelaka ngati va fanele va ririsiwa hi swo karhi leswaku va ta tlhela va nyikela ngati. Ku ve ni tsima le Czech Republic ro vitana vanhu leswaku va ta nyikela ngati kutani va va tima torha hi byala byo tala! Etikweni rin’wana ra le Indiya, lava hlengeletaka ngati va ha ku famba hi yindlu ni yindlu va lava vanhu lava nga nyikelaka hi ngati tanihi leswi a va nga ha ri na ngati evuhlayiselweni bya vona bya ngati.