Ngati I Ya Risima Hakunene

“Vaaki hinkwavo va misava va ni xihlovo lexi fanaka xa vutomi: ngati. Hi yona xihlovo xa vutomi eka vanhu hinkwavo, ku nga khathariseki leswaku munhu wa kona i wa muhlovo wihi, i wa rixaka rihi kumbe i wa vukhongeri byihi.”—Presidente ya Nhlengeletano ya Mani na Mani ya Nhlangano wa Matiko.

HANDLE ko kanakana, marito lama tshahiweke laha ma vurisile hi mpimo wo karhi. Ngati i ya nkoka eka vutomi bya vanhu hinkwavo. I xihalaki xa risima. Kambe, xana wa tiyiseka leswaku a swi na khombo naswona i vutlhari ku tirhisa ngati eka swa vutshunguri?

Hilaha hi swi voneke hakona, mahlayiselo ya ngati ya hambana-hambana hi ku ya hi matiko, naswona ku tshungula vavabyi hi ngati swi ni khombo lerikulu ku tlula hilaha vo tala va ehleketaka hakona. Tlhandlakambirhi, madokodela ma ni langutelo leri hambaneke swinene emhakeni yo tirhisa ngati hi ku ya hi dyondzo, vuswikoti ni mavonelo ya vona. Kambe, vo tala se va ni vuxiyaxiya emhakeni yo pompela vavabyi ngati. Madokodela yo tala ma rhandza vutshunguri lebyi nga tirhisiki ngati.

Leswi swi hi tisa eka xivutiso lexi tlakusiweke eku sunguleni ka xihloko xo rhanga xa ntlhandlamano lowu. Kahle-kahle i yini lexi endlaka leswaku ngati yi va ya risima swonghasi? Leswi swi yaka swi tekiwa swi ri ni khombo ku tirhisa ngati eka swa vutshunguri, xana xi kona xikongomelo xin’wana lexi ngati yi xi hetisisaka?

Muvumbi Wa Hina Ni Ngati

Le ndzhaku enkarhini wa Nowa, la nga kokwa wa vanhu hinkwavo, Xikwembu xi veke nawu lowukulu. Hambileswi xi nyikeke vanhu mpfumelelo wo dya nyama ya swiharhi, xi va byele leswaku va nga tshuki va dya ngati. (Genesa 9:4) Xi tlhele xi va byela xivangelo xa kona, xa leswaku ngati yi fana ni vutomi bya xivumbiwa. Hi ku famba ka nkarhi xi te: “Moya-xiviri [kumbe vutomi] wa nyama wu le ngatini.” Muvumbi u vona ngati yi ri nchumu wo kwetsima. Yi yimela nyiko ya risima ya vutomi leyi moya-xiviri wun’wana ni wun’wana wu nga na yona. Xikwembu xi vule mhaka leyi hi ku phindha-phindha.—Levhitika 3:17; 17:10, 11, 14; Deteronoma 12:16, 23.

Endzhaku ka loko ku simekiwe Vukreste emalembeni ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke, vapfumeri va nyikiwe xileriso xa Xikwembu lexi vulaka leswaku va fanele va “papalata . . . ngati.” Nawu lowu yirisaka ngati a wu nga sekeriwanga etimhakeni ta rihanyo, kambe hikwalaho ka leswi ngati yi kwetsimaka. (Mintirho 15:19, 20, 29) Van’wana va vula leswaku nawu lowu wo yirisa ngati wu vulavula hi ku yi dya ntsena, kambe rito leri nge “papalata” ri wu veka erivaleni nawu lowu. Loko dokodela o hi byela leswaku hi papalata xihoko, swi le rivaleni leswaku a hi nge teki byala hi byi tlhavela emisiheni ya hina.

Bibele yi ya emahlweni yi hlamusela xivangelo xa ku va yi ri ya risima swonghasi. Ngati ya Yesu Kreste leyi halatiweke, leyi yimelaka vutomi lebyi a byi nyikeleke hikwalaho ka vanhu, hi yona xilotlelo xa ntshembo wa Vukreste. Hi yona xisekelo xa ndzivalelo wa swidyoho ni xa ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki. Loko Mukreste a papalata ngati, entiyisweni u va a kombisa ripfumelo rakwe ra leswaku ngati leyi halatiweke ya Yesu Kreste yi nga n’wi kutsula ni ku ponisa vutomi byakwe.—Vaefesa 1:7.

Timbhoni ta Yehovha ti tiveriwa ku yingisa swileriso leswi swa Bibele. A ti pomperiwi ngati kumbe swiaki swa yona swa xisekelo—tisele to tshwuka ta ngati, pulasima ya ngati, tisele to basa ta ngati ni ti-platelet. Loko swi ta eka swiphemu-phemu swo hambana-hambana leswi tekiweke eka swiaki leswi—ni swilo swin’wana leswi kumekaka eka swona—Bibele a yi vuli nchumu ha swona. Hikwalaho, Mbhoni ha yin’we yi tiendlela xiboho xa yona etimhakeni to tano. Xana xiboho lexi Timbhoni ti xi tekaka emhakeni leyi xi kombisa leswaku a ti na mhaka ni vutshunguri kumbe ti teka rihanyo ni vutomi bya tona byi nga ri bya nkoka? Doo!—Vona bokisi leri nge “Timbhoni Ta Yehovha Ni Rihanyo.”

Emalembeni ya sweswinyana, madokodela yo tala ma xiye leswaku Timbhoni ti vuyeriwile hi ku namarhela nawu wa Bibele. Hi xikombiso, dokodela la endlaka vuhandzuri bya longwe ra un’wana wa ha ku vula leswaku u rhandza vutshunguri lebyi nga tirhisiki ngati. U te: “I vutshunguri lebyi hlayisekeke ku tlula hinkwabyo, ku nga ri ntsena eka Timbhoni ta Yehovha kambe eka vanhu hinkwavo.”

Swiboho leswikulu malunghana ni rihanyo swi nga vanga ntshikilelo lowukulu ngopfu, naswona hakanyingi swa tika ku swi endla. Malunghana ni mukhuva lowu tolovelekeke wa ku pompela vanhu ngati, xiya marito ya dokodela wa mahahu tlhelo dokodela wa mavabyi lama toloveleke, Dok. Dave Williams, la nga te: “I swa nkoka leswaku hi xixima leswi vanhu va swi lavaka, . . . naswona hi fanele hi va ni vukheta swinene malunghana ni leswi hi swi nghenisaka emimirini ya hina.” U vurisile hakunene—ngopfu-ngopfu emasikwini lawa hi hanyaka eka wona.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 11]

I Yini Hemoglobini Leyi Rhwalaka Okisijini?

Eka sele ha yin’we yo tshwuka ya ngati ku ni timolekhuli ta hemoglobini ta kwalomu ka 300 wa timiliyoni. Eka tisele to tshwuka leti kuleke hi ku helela ku ni hemoglobini ya n’we-xa-nharhu. Molekhuli ha yin’we yi ni tiphrotheyini ta globin ni nchumu wun’wana lowu vuriwaka heme—lowu katsaka athomo ya ayoni. Loko sele yo tshwuka ya ngati yi hundza hi le mahahwini, timolekhuli ta okisijini ti nghena etiseleni kutani ti namarhela timolekhuli ta hemoglobini. Endzhaku ka tisekene ti nga ri tingani, okisijini ya tswongeka yi nghena enyameni eka swiphemu swo hambana-hambana swa miri, leswi endlaka leswaku tisele ti hambeta ti hanya.

Sweswi ku ni tikhampani leti endlaka hemoglobini, ti yi teka eka vanhu kumbe eka tisele to tshwuka ta ngati ya homu. Hemoglobini yoleyo ya hlungiwa yi susiwa swilavi, kutani yi cheriwa tikhemikhali leswaku ti yi cincanyana ti tlhela ti yi tengisa, kutani yi hlanganisiwa ni swihalaki swin’wana leswi rhwalaka hemoglobini leyi, ivi yi cheriwa emabodlheleni. Hemoglobini yoleyo leyi ematikweni yo tala yi nga si pfumeleriwaka ku tirhisiwa—yi vuriwa hemoglobini leyi rhwalaka okisijini, kumbe HBOC. Leswi heme ku nga yona yi endlaka leswaku ngati yi va yo tshwuka, phayindhi ya HBOC yi vonaka yi fana ni tisele to tshwuka ta ngati, ku nga xona xiaki-nkulu lexi va yi tekeke eka xona.

Ku hambana ni tisele to tshwuka ta ngati, leti ti faneleke ti nghenisiwa eka xigwitsirisi ni ku cukumetiwa endzhaku ka mavhiki yo hlayanyana, HBOC yi nga hlayisiwa endhawini leyi hisaka hi ndlela leyi tolovelekeke ni ku tirhisiwa endzhaku ka tin’hweti to tala. Leswi HBOC yi nga riki na yona cell membrane, a yi na khombo hambiloko yo nghenisiwa eka ntlawa wa ngati lowu nga riki wona. Kambe, ku fana ni swiaki swin’wana swa ngati, HBOC yi tisa mintlhontlho leyikulu eka Vakreste lava nga ni vuxiya-xiya, lava lavaka ku yingisa nawu wa Xikwembu emhakeni ya ngati. Ha yini? Loko ntsena HBOC yi tekiwe engatini, ku ni swilo swimbirhi leswi nga xiphiqo. Xo sungula, HBOC yi endla ntirho lowukulu lowu faneleke wu endliwa hi tisele to tshwuka ta ngati. Xa vumbirhi, hemoglobini, leyi HBOC yi tekiwaka eka yona, hi yona yi nga tala ngopfu eka xiaki xolexo xa ngati. Vakreste va langutane ni xiboho xo tika malunghana na yona ni mirhi yo tano. Va fanele va anakanyisisa kahle hi xikhongelo, malunghana ni ku kwetsima ka ngati. Hikwalaho ka leswi Mukreste a swi lavaka hi mbilu hinkwayo ku hlayisa vuxaka bya yena na Yehovha, u fanele a kongomisiwa hi ripfalo rakwe leri sekeriweke eBibeleni loko a endla xiboho.—Vagalatiya 6:5.

[Xifaniso]

MOLEKHULI YA HEMOGLOBINI

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Leswi Munhu A Nga Swi Hlawulaka

The Wall Street Journal yi ri: “Se swa engeteleka swibedlhele leswi tirhisaka matshungulelo man’wana ku nga: vuhandzuri ‘lebyi nga tirhisiki ngati.’” Magazini lowu wu ri: “Eku sunguleni endlelo leri a ri endleriwe Timbhoni ta Yehovha, sweswi se ri laviwa hi vanhu hinkwavo, naswona swibedlhele swo tala se swi khutaza vanhu ku tshunguriwa handle ko tirhisa ngati.” Swibedlhele swa misava hinkwayo se swi vona tindlela to hlayanyana leti endlelo leri ri pfunaka ha tona, ngopfu-ngopfu eka vavabyi, loko swi tirhisa tindlela leti nga laviki mpompelo wa ngati. Enkarhini wa sweswi, madokodela ya magidi a ma ha yi tirhisi ngati loko ma tshungula vavabyi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Timbhoni Ta Yehovha Ni Rihanyo

Timbhoni ta Yehovha, leti tin’wana ta tona ku nga madokodela ni vaongori, ti tiviwa emisaveni hinkwayo hi ku ala ku pomperiwa ngati kumbe swiaki swa yona leswikulu. Xana ti teke xiboho lexi hikwalaho ka nawu lowu vekiweke hi vanhu kumbe hikwalaho ko kholwa leswaku ripfumelo ra munhu ri nga n’wi tshungula emavabyini yakwe? Leswi a swi fambisani nikatsongo ni ntiyiso.

Timbhoni ti teka vutomi bya tona tanihi nyiko leyi humaka eka Xikwembu naswona ti lwela ku endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya tona ku hanya hi leswi Bibele yi swi vulaka, tanihi leswi ti kholwaka leswaku Bibele yi “huhuteriwe hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16, 17; Nhlavutelo 4:11) Buku yoleyo yi khutaza vagandzeri va Xikwembu ku papalata mikhuva leyi onhaka rihanyo kumbe yi hoxaka vutomi ekhombyeni, yo tanihi makolo, ku dzaha kumbe ku cakunya fole, ku nghena hi nhloko ebyaleni ni ku tihungasa hi swidzidzirisi.—Swivuriso 23:20; 2 Vakorinto 7:1.

Loko hi hlayisa mimiri ya hina ni lomu hi tshamaka kona ku basile ni ku endla vutiolori hi xikongomelo xo hlayisa rihanyo ra hina, hi va hi hanya hi misinya ya milawu ya Bibele. (Matewu 7:12; 1 Timotiya 4:8) Loko Timbhoni ta Yehovha ti vabya, ti kombisa ku hluteka emianakanyweni hi ku lava vutshunguri ni ku amukela tindlela to hambana-hambana ta matshungulelo leti nga kona. (Vafilipiya 4:5) I ntiyiso, ti yingisa xileriso xa Bibele xa ku “papalata . . . ngati,” ti lava ku tshunguriwa handle ko tirhisa ngati. (Mintirho 15:29) Naswona, ku hlawula vutshunguri lebyi nga tirhisiki ngati hakanyingi ku endla leswaku ti kuma vutshunguri bya xiyimo xa le henhla.