Mbulavurisano Ni Mutivi Wa Tikhemikhali Ta Swilo Leswi Hanyaka

HI 1996, Michael J. Behe, loyi sweswi a nga profesa wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka le Yunivhesiti ya Lehigh le Pennsylvania, eU.S.A., u humese buku yakwe leyi nge Darwin’s Black Box—The Biochemical Challenge to Evolution. Nkandziyiso wa May 8, 1997 wa Xalamuka! (hi Xinghezi) a wu ri na ntlhandlamano wa swihloko ehansi ka nhloko mhaka leyi nge “Hi Tise Ku Yini Laha? Hi Lo Humelela Hi Xiwelo Kumbe Hi Lo Endliwa?” wu bule hi buku ya Behe. Eka khume ra malembe lama landzeleke ku humesiwe buku leyi nge Darwin’s Black Box, van’wasayense lava seketelaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va lwe hi matimba leswaku va hlamula swivutiso leswi Behe a swi vutiseke. Vaxopaxopi va n’wi hehlile, va vula leswaku u pfumelele ripfumelo ra yena ra swa vukhongeri—i Murhoma Khatoliki—ku n’wi sivela ku languta swilo hi ndlela ya sayense. Van’wana va vula leswaku ndlela leyi a anakanyaka ha yona a yi fambisani ni sayense. Xalamuka! yi burisane na Profesa Behe ku twa leswaku hikwalaho ka yini mavonelo yakwe ma vange njhekanjhekisano lowu.

XALAMUKA!: HA YINI U VULA LESWAKU VUTOMI BYI NYIKELA VUMBONI BYA LESWAKU BYI VUMBIWE HI MUENDLI LA TLHARIHEKE?

PROFESA BEHE: Loko hi vona ndlela leyi rharhanganeke leyi ntumbuluko wu nga ha yona, swa hi olovela ku gimeta hileswaku wu endliwe hi munhu wo karhi. Hi xikombiso languta michini leyi hi yi tirhisaka siku ni siku—muchini wo tsema byanyi, movha hambi ku ri swilo leswi nga rharhanganangiki. Xikombiso lexi ndzi rhandzaka ku xi tirhisa i xa xirimbana xa makondlo. U vhela u swi vona leswaku xi lo endliwa hikuva u vona swiyenge swa xona swo hambana-hambana swi vekiwe hi ndlela leyi kotaka ku phasa makondlo.

Sayense se yi endle nhluvuko lowukulu ngopfu lerova se ya swi twisisa leswaku swirho leswitsongo ngopfu swi tirha njhani leswaku xivumbiwa xi ya emahlweni xi hanya. Naswona lexi hlamarisaka, van’wasayense se va wu vonile muchini lowu tirhaka, lowu rharhanganeke, lowu pfunaka leswaku vutomi byi ya emahlweni. Hi xikombiso, endzeni ka tisele leti hanyaka ku ni “tilori” leti tleketlaka mphakelo ku suka eka tlhelo rin’wana ra sele ku ya eka lerin’wana. Ku ni “tibodo” letitsongo ngopfu leti byelaka “tilori” leti leswaku ti jikela exineneni kumbe eximatsini. Tisele tin’wana ti ni “swinjhinana” leswi pfunaka tisele ku famba laha ku nga ni swihalaki. Loko vanhu a vo vona swilo leswi rharhanganeke hi ndlela leyi swi ri kun’wana, a va ta gimeta hi ku vula leswaku swi lo endliwa. A hi wu twisisi hi ku helela ntumbuluko, hambileswi Charles Darwin a vulaka leswaku wu lo tiendlekela. Leswi ku nga ntolovelo wa hina ku vula leswaku loko swilo swi hlanganisiwe kahle hi ndlela leyi, swi vula leswaku swi lo endliwa, swi fanerile leswaku hi gimeta hi ku vula leswaku fambiselo leri ra ti molekhuli na rona ri vumbiwe hi muvumbi la tlhariheke.

XALAMUKA!: U EHLEKETA LESWAKU I YINI LEXI ENDLAKA VO TALA VA VATIRHI-KULONI VA NGA PFUMELELANI NI LESWI U SWI VULAKA MAYELANA NI KU ENDLIWA KA SWILO HI NDLELA YA VUTLHARI?

PROFESA BEHE: Van’wasayense vo tala a va pfumelelani ni leswi ndzi swi vulaka hikuva va swi vona leswaku mavonelo ya mutumbuluxi wo tlhariha ma kombisa leswaku ku ni swin’wana leswi sayense yi nga tsandzekaka ku swi hlamusela—leswi kombisaka leswaku ku ni swo karhi leswi nga le henhla ka leswi va swi vonaka eka ntumbuluko. Leswi swi chavisa vanhu vo tala. Hambiswiritano, i nchumu lowu tivekaka leswaku sayense yi fanele yi pfumelelana ni vumbhoni lebyi nga kona. Hi ku vona ka mina, i vutoya ku bakanya nchumu lowu nga lo tlangandla, ntsena hileswi wu nga sekeriwangiki eka mavonelo ya sayense.

XALAMUKA!: XANA U RI YINI HI VAXOPAXOPI LAVA VULAKA LESWAKU KU PFUMELA LESWAKU KU NI MUVUMBI WO TLHARIHA SWI ENDLA LESWAKU VANHU VA PFUMALA VUTIVI?

PROFESA BEHE: A swi vuli leswaku a hi na vutivi loko hi pfumela leswaku swilo swi lo vumbiwa. Hi pfumela leswaku swilo swi lo vumbiwa hikwalaho ka leswi hi nga ni vutivi; ku nga ri hikwalaho ko pfumala vutivi. Loko Darwin a humesa buku yakwe leyi nge The Origin of Species emalembeni ya 150 lama hundzeke, vutomi a byi languteka byi nga rharhangananga. Vativi va sayense a va ehleketa leswaku sele i nchumu wo olova swinene lerova yi lo humelela endzhopeni wa le lwandle hi xiwelo. Kambe ku sukela kwalaho, sayense yi tshubule leswaku sele yi rharhangane hi ndlela leyi hlamarisaka, yi rharhangane ku tlula ni muchini wa manguva lawa. Ku rharhangana koloko loku nga ni vutomi ku kombisa leswaku swilo swi endliwe hi xikongomelo.

XALAMUKA!: XANA SAYENSE YI SWI KOTILE KU HUMESA VUMBHONI LEBYI KOMBISAKA LESWAKU SAYENSE YA KU TIENDLEKELELA KA SWILO, YI NGA HA VA YI ENDLE MICHINI YO RHARHANGANA LEYI U VULAVULEKE HA YONA?

PROFESA BEHE: Loko u kambisisa tibuku ta sayense, u ta kuma leswaku a nga kona loyi a nga endla matshalatshala lamakulu—a ringeteke hi ndlela ya sayense—ku hlamusela ndlela leyi michini yoleyo yi veke kona ha yona hi ku tirhisa endlelo ra Darwin. Leswi swi tano hambileswi eka malembe ya khume ku sukela loko ndzi humese buku ya mina, tinhlengeletano to tala ta sayense to fana ni National Academy of Sciences na American Association for the Advancement of Science, ti endleke xikombelo xa xihatla eka swirho swa tona leswaku swi endla hinkwaswo leswi nga swi kotaka ku lwisana ni mavonelo ya leswaku vutomi byi komba leswaku byi tumbuluxiwe hi munhu wa vutlharhi.

XALAMUKA!: U RI YINI HI MHAKA YA LAVA VA KOMBETELAKA EKA SWIVUMBEKO SWO KARHI SWA SWIMILANA KUMBE SWIHARHI KUTANI VA VULA LESWAKU A SWI ENDLIWANGA KAHLE?

PROFESA BEHE: Mhaka ya leswaku a hi xi tivi xivangelo xa swilo swo karhi eka xivumbiwa a swi vuli leswaku swilo sweswo a swi na ntirho wa nkoka. Hi xikombiso, swirho leswi vuriwaka leswaku a swi tirhi nchumu a ku ehleketiwa leswaku swi komba leswaku miri wa munhu ni swivumbiwa swin’wana a swi vumbiwanga kahle. Hi xikombiso, a ku ehleketiwa leswaku rhumbu leritsongo ni xindzin’wana i swirho leswi nga pfuniki nchumu naswona a swi tsemiwa swi lahliwa. Kambe, hi ku famba ka nkarhi swi kumiwile leswaku swirho leswi swi pfuna swinene eka fambiselo ra nsawutiso naswona a swa ha tekiwi swi nga pfuni nchumu.

Xin’wana lexi hi faneleke ku xi tsundzuka hileswaku eka ntivo-vutomi swi kona swilo leswi ngo humelela hi xiwelo. Kambe, leswi movha wa mina wu nga potekaka kumbe thayere ra wona ri nga helaka moya a swi vuli leswaku movha kumbe thayere rolero a ri endliwanga. Hilaha ku fanaka, leswi swilo swin’wana swi humelelaka hi xiwelo eka ntivo-vutomi a swi vuli leswaku michini ya le mirini leyi rharhanganeke yi lo humelela hi xiwelo. Mhaka yoleyo a yi twali nikatsongo.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 12]

“Hi ku vona ka mina, i vutoya ku bakanya nchumu lowu nga lo tlangandla, ntsena hileswi wu nga seketeriwangiki eka mavonelo ya sayense”