Xana I Ntiyiso Leswaku Swilo Swi Lo Tiendlekela?

“DYONDZO ya ku tiendlekela ka swilo i mhaka leyi nga taka yi nga kanetiwi ku fana ni leswi hi nga taka hi nga swi kaneti leswaku dyambu ra hisa,” marito lawa ma vuriwe hi Profesa Richard Dawkins, n’wasayense la dumeke eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Phela, leswi endliweke hi ku kongoma ni leswi nga lo xiyiwa kunene swi tiyisekisa leswaku dyambu ra hisa. Kambe, xana byi kona vumbhoni lebyi tiyisekisaka leswaku swilo swi lo tiendlekela ku fana ni leswi hi nga ni vumbhoni lebyi nga lo dla, erivaleni bya leswaku dyambu ra hisa?

Loko hi nga si hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi veka mhaka yo karhi erivaleni. Van’wasayense vo tala va xiye leswaku hi ku famba ka nkarhi, vatukulu va swilo swo karhi leswi hanyaka va nga ha cincanyana. Charles Darwin u swi thye vito ra “ku hundzuka loku fambisana na ku cinca ko karhi.” Ku cinca ko tano ku voniwe hi ku kongoma, ku rhekhodiwe loko ku endliwa minkambelo, naswona ku tirhisiwa hi vutlhari hi lava kurisaka swimilana ni swifuwo.a Ku cinca loku ka endleka hakunene. Kambe, van’wasayense va thye ku cincanyana koloko “ku hundzuluka lokutsongo.” Vito leri ri kombisa leswaku van’wasayense vo tala, va pfumela leswaku ku cinca koloko loku ku nga nyawuriki i vumbhoni bya ku cinca kun’wana loku ku nga si tshamaka ku voniwa hi munhu, loku va ku vitanaka ku hundzuluka lokukulu.

Phela, Darwin u hundzele hala ka ku cinca loku nga vonakiki. U tsale leswi ebukwini yakwe leyi dumeke leyi nge, The Origin of Species: “Ndzi teka swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi nga ri swilo leswi nga vumbiwa hi ku kongoma, kambe tanihi vana va swivumbiwa swin’wana swo hlayanyana.” Darwin u vule leswaku endzhaku ka nkarhi wo leha, “swivumbiwa swin’wana swo hlayanyana,” kumbe leswi ku vuriwaka leswaku vutomi byi sukele eka swona, swi cincile hakatsongo-tsongo—hi “ku cincanyana loku nga vuriki nchumu”—swi va swilo swa timiliyoni leswi hanyaka emisaveni. Lava dyondzisaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku ku cincanyana koloko ku ye ku kula kutani ku tisa ku cinca lokukulu loku lavekaka leswaku ku hundzula tinhlampfi ti va nchumu lowu hanyaka ematini naswona tinkawu ti hundzuka vanhu. Leswi va swi vula ku cinca lokukulu. Vanhu vo tala, va vona onge nhlamuselo leyi ya vumbirhi ya twala. Va tivutisa, ‘Loko nchumu lowutsongo wu kote ku cinca, swi ala kwihi leswaku ku hundzuka ka swilo ku tisa ku cinca lokukulu hi ku famba ka nkarhi?’b

Dyondzo ya ku cinca lokukulu yi sekeriwe eka mavonelo manharhu:

1. Swihoxo swi endle leswaku ku kumeka swilo leswi lavekaka leswaku ku va ni swivumbiwa leswintshwa.c

2. Ku pona ka leswi nga ni risiha ku endle leswaku ku va ni swilo leswintshwa.

3. Masalela ya leswi feke ma kombisa ku cinca lokukulu eka swimilana ni swiharhi.

Xana vumbhoni lebyikulu bya leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu byi tiye lerova byi nga tekiwa byi ri ntiyiso?

Xana Swihoxo Swi Nga Endla Leswaku Ku Va Ni Swivumbiwa Leswintshwa?

Rungula ro tala ra swimilana kumbe ra swiharhi ri lawuriwa hi swiletelo leswi kumekaka eka DNA ni le ka RNA ya ximilana xa kona, tanihi leswi yi kumekaka exivindzini xa sele ha yin’we.d Valavisisi va kume leswaku swihoxo leswi endlekaka eka ntumbuluko—kumbe ku hundzuka loku tiendlekelaka—eka xitekela ku nga ha endla leswaku vana va swimilana kumbe va swiharhi va cincanyana. Hi 1946, Hermann J. Muller, la wineke Sagwadi ra Nobel tlhelo musunguri wa dyondzo ya ku hundzuka ka fambiselo ra xitekela, u te: “Ku cinca loku vangiweke hi munhu a ku tali ku va kona, ngopfu-ngopfu ku cinca lokutsongo, kambe nchumu wa nkoka ngopfu, i ndlela leyi ku tiendlekela ka swilo hi ntumbuluko ku endlekeke ha yona, ku ri karhi ku kongomisiwa hi swilo leswi nga ni risiha swa ntumbuluko.”

Kunene, dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leswikulu yi sekeriwe eka vonelo ra leswaku swihoxo leswi vaka kona eka ntumbuluko a swi cinci ntsena swivumbiwa leswi nga kona kambe swi nga vumba ni swimilana ni swiharhi leswi nga si tshamaka swi va kona. Xana yi kona ndlela yo vona leswaku leswi va swi vulaka hi ku tiyiseka lokukulu swonghasi i ntiyiso? Xiya leswi tshuburiweke hi nkambisiso lowu tekeke kwalomu ka malembe ya 100 loko ku endliwa vulavisisi hi fambiselo ra xitekela.

Eku heleni ka malembe ya va-1930, van’wasayense va yi tekele henhla mhaka ya leswaku loko swilo leswi nga ni risiha swa ntumbuluko swi swi kotile ku endla swimilana ni swiharhi leswintshwa hi ku tihundzukela ntsena hi xiwelo, kutani loko munhu o nghenelela, ku va yena a swi kongomisaka kahle, swi nga swi kota ku hundzula swilo hi ndlela leyinene ngopfu. Wolf-Ekkehard Lönnig, n’wasayense wa Ndzawulo ya Max Planck ya Ndzavisiso wo Kurisa Swimilana ya le Jarimani loyi Xalamuka! yi burisaneke na yena u te: “Vativi va dyondzo ya ntivo-vutomi, vativi va fambiselo ra xitekela swin’we ni lava kurisaka swimilana ni swiharhi a va nga tikoti hi ku tsaka.” A va tsakele yini? Lönnig, loyi a heteke malembe ya kwalomu ka 28 a kambisisa ku hundzaka ka xitekela xa swimilana, u te: “Valavisisi lava a va ehleketa leswaku se wu fikile nkarhi wa ku cinca ndlela leyi toloveleke yo kurisa swimilana ni swiharhi. A va ehleketa leswaku hi ku lulamisa swihoxo leswi vaka kona ni ku hlawula swilo leswinene, va nga endla leswaku ku va ni swimilana ni swiharhi leswintshwa ni swo antswa.”e

Van’wasayense va le United States, Asiya ni le Yuropa va sungule nkwama wa ndzavisiso lowu va wu seketeleke kahle hi timali, va tirhisa tindlela leti vonakaka onge ti ta hatlisisa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Endzhaku ka malembe lama tlulaka 40 ya vulavisisi, ku kumeke yini? Mulavisisi Peter von Sengbusch u ri: “Hambileswi va tirhiseke mali yo tala ngopfu, kambe va tsandzekile ku endla swilo leswintshwa leswi hanyaka.” Lönnig u te: “Hi va-1980, ntshembo ni ntsako lowu van’wasayense a va ri na wona wu xaxile emisaveni hinkwayo. Matiko ya le Vupela-dyambu ma tshikile ku endla vulavisisi malunghana ni ku hundzuluka ka swilo swa ntumbuluko hi ndlela ya swihoxo. Swo tala swa swilo swa ntumbuluko leswi a va endla ha swona vulavisisi ‘swi tsanile,’ leswi vulaka leswaku swi file kumbe a swi tsane ku tlula leswa ntumbuluko.”f

Nilokoswiritano, rungula leri swi tekeke malembe ya kwalomu ka 100 ku ri hlengeleta ku fikela sweswi loko ku endliwa vulavisisi byo tiendlekela ka swilo hi ndlela ya ntumbuluko ni lebyi tekeke malembe ya 70 yo hundzula swilo hi ndlela yo karhi ri pfune van’wasayense ku endla xiboho malunghana nileswaku swi nga koteka kumbe e-e ku tirhisa endlelo ro hundzula swilo, ku va ni nchumu wo karhi lowuntshwa. Endzhaku ko kambisisa vumbhoni, Lönnig u gimete hi ndlela leyi: “Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo a yi nge swi koti ku hundzula [ximilana kumbe xiharhi] leswaku ku va ni lexintshwa lexi nga si tshamaka xi va kona. Vuyelo lebyi byi pfumelelana ni hinkwaswo leswi ku endliweke minkambelo eka swona ni mimbuyelo leyi veke kona eka vulavisisi hinkwabyo lebyi endliweke eka lembe-xidzana hinkwaro ra vu-20 swin’we ni milawu ya ku kumbetela leswaku nchumu wo karhi wu ta hundzuka wu va xilo xin’wana. Xisweswo, nawu wa ku endleka ka swilo swo hambana-hambana wu kombisa leswaku xiharhi kumbe ximilana xo karhi, a xi nge pfuki xi hundzuke hi xiwelo xi va nchumu wun’wana.”

Xiya leswi tinhla leti nga laha henhla ti vulaka swona. Loko van’wasayense lava dyondzeke ngopfu va tsandzeka ku endla ximilana kumbe xiharhi endzhaku ko endla ntirho wa vona hi vurhon’wana lebyikulu, xana swi nga endleka leswaku fambiselo ro karhi leri nga lawuriwiki ri swi kota ku endla leswi tsandzeke van’wasayense? Loko vulavisisi byi kombisa leswaku swihoxo swa ntumbuluko a swi nge swi koti ku cinca muxaka wo karhi wa ximilana kumbe wa xiharhi leswaku swi endla lexintshwa, kutani, xana swilo swi tiendlekele njhani hi ntumbuluko?

Xana Swilo Leswi Nga Ni Risiha Swi Nga Endla Swimilana Kumbe Swiharhi Leswintshwa?

Darwin a a kholwa leswaku swilo leswi hanyaka leswi nga ni risiha swi ta hlawula swilo leswi nga ta swi kota ku tshama endhawini yoleyo, kasi leswi swi tikeriwaka ku hanya kwalaho, swi ta hela. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ya manguva lawa yi dyondzisa leswaku loko swilo swo karhi leswi hanyaka swi andza kutani swi hanya endhawini ya swona swi ri swoxe, leswi nga ni risiha naswona ti-gene ta swona ti pfumelelanaka ni ndhawu yoleyo hi swona leswi nga ta hanya endhawini yoleyo leyintshwa. Hikwalaho ka sweswo, vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku swilo leswi swi tshamaka endhawini ya swona swi ri swoxe, swi ta hetelela swi cincile swi va nchumu lowuntshwa hi ku helela.

Hilaha swi kombisiweke hakona hala ndzhaku, vumbhoni lebyikulu bya ndzavisiso byi kombisa leswaku swilo leswi endlekeke hi xihoxo a swi nge pfuki swi endle swimilana kumbe swiharhi swa muxaka lowuntshwa hi ku helela. Nilokoswiritano, hi xihi xitiyisekiso lexi vativi va dyondzo leyi lexi seketelaka dyondzo ya vona ya leswaku swilo leswi nga ni risiha swi hlawula swilo leswi endlekeke hi xihoxo leswaku swi endla swilo swa muxaka lowuntshwa? Broxara leyi humesiweke hi 1999 hi National Academy of Sciences (NAS) eUnited States yi ri: “Ku ni xikombiso xo karhi xa ku tiendlekela ka swilo [ku cinca ka xilo xi va nchumu wun’wana lowuntshwa] lexi khumbaka mixaka ya 13 ya swindzingiri leswi kambisisiweke hi Darwin eIslands Galápagos, lexi sweswi xi tiviwaka tanihi swindzingiri swa Darwin.”

Hi va-1970, ntlawa wa vulavisisi lowu a wu rhangeriwe hi Peter na Rosemary Grant wu sungule ku kambisisa swindzingiri leswi, naswona wu kume leswaku endzhaku ka lembe ra dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomu leyikulunyana hi swona leswi poneke hi vunyingi loko swi pimanisiwa ni leswa swinon’wana. Tanihi leswi mpimo ni xivumbeko xa milomu ya swona a ku ri yin’wana ya tindlela ta nkoka to hambanisa mixaka ya 13 ya swindzingiri, leswi swi kumiweke eka nkambisiso wolowo swi tekiwe swi ri swa nkoka swinene. Broxara leyi yi ya emahlweni yi ku: “Va ka Grant va ringanyete leswaku loko ko va ni dyandza kan’we eka malembe man’wana ni man’wana ya khume, ku nga va ni swindzingiri leswintshwa endzhaku ka malembe ya 200.”

Hambiswiritano, broxara ya NAS a yi boxanga tinhla tin’wana ta nkoka hileswi ti khomisaka tingana. Eka malembe lama veke kona endzhaku ka dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomo leyitsongo swi tlhele swi tala. Xisweswo, Peter Grant na Lisle Gibbs lava thwaseke eyunivhesiti va tsale eka magazini wa sayense Nature hi 1987 leswaku va vone “ku fa swilo leswi a va ehleketa leswaku swi fanele swi pona.” Hi 1991, Grant u tsale a vula leswaku “rixaka” leri veke kona hikwalaho ka ku va ni risiha ra hunguteka ri tlhela ri engeteleka nkarhi ni nkarhi loko maxelo ma hundzuka. Valavisisi va xiye leswaku ku hambana loku nga kona eka “tinxaka” ta swindzingiri ku va kona loko tinxaka timbirhi to hambana ti tekana kutani ti va ni vana lava kotaka ku hanya nkarhi wo leha ku tlula vatswari va kona. Peter na Rosemary Grant va hete hi ku vula leswaku loko ku tekana ka tinxaka leti ko ya emahlweni ku nga ha hetelela ku ve ni “rixaka” rin’we ematshan’weni ya tinxaka timbirhi ku nga si hela malembe ya 200.

Hi 1966, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leyi yelanaka ni swimilana George Christopher Williams u tsale a ku: “Ndzi swi teka ku ri mhaka leyi khomisaka tingana leswaku dyondzo ya ku pona ka leswi nga ni risiha yi sunguriwe tanihi xisekelo xa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Dyondzo ya ku pona ka leswi nga ni risiha yi nga pfuna ku hlamusela leswaku ha yini swilo swin’wana swi kota ku hanya endhawini yo karhi.” Hi 1999, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo Jeffrey Schwartz u tsale leswaku loko leswi vuriweke hi Williams swi ri ntiyiso, ku pona ka leswi nga ni risiha swi pfuna swilo leswaku swi kota ku tshama endhawini leyi swi nga yi tolovelangiki, kambe “ku va ku nga vumbeki swin’wana leswintshwa.”

Kunene swindzingiri swa Darwin a hi swinyenyana “leswintshwa.” Swa ha ri swindzingiri. Ya kanakanisa ndlela leyi vativi van’wana va dyondzo leyi va hlamuselaka rito rixaka, hikwalaho ka leswi swindzingiri swa tinxaka-xaka swi tekanaka. Ku engetela kwalaho, swi swi veka erivaleni leswaku hambi ku ri vativi va sayense lava dyondzekeke naswona va dumeke, minkarhi yin’wana a va humesi ntiyiso hinkwawo.

Xana Masalela Ya Swilo Leswi Feke Ma Kombisa Leswaku Ku Ve Ni Ku Cinca Lokukulu?

Broxara ya NAS leyi boxiweke hala ndzhaku yi byela muhlayi leswaku masalela ya swilo leswi feke leswi kumiweke hi van’wasayense ma kombisa leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka. Broxara leyi yi ri: “Ku kumeke swivumbiwa swo tala leswi nga mpfangano wa nhlampfi ni swiharhi swo karhi swa le matini, ni leswi nga mpfangano wa swiharhi swa le matini ni swikokovi, ni leswi nga mpfangano wa swikokovi ni swiharhi leswi mamisaka, ni swin’wana leswi swi nga tivekiki kahle leswaku swi wela eka ntlawa wihi.”

Mhaka leyi ya hlamarisa swinene. Ha yini? Hi 2004, National Geographic yi hlamusele masalela ya leswi feke tanihi “filimi leyi tekeke swifaniso swa 1 000 kutani ku huma xin’we ntsena.” Xana xifaniso lexi seleke xi nga kombisa ku cinca lokukulu loku veke kona? Xana masalela ya leswi feke ma kombisa yini hakunene? Niles Eldredge, la hisekelaka ngopfu dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, wa pfumela leswaku rhekhodo ya swilo leswi feke yi komba leswaku “ku ve ni ku cinca lokutsongo kumbe a ku cincanga nchumu nikatsongo eka swilo swo tala leswi hanyaka.”

Ku fikela sweswi, vativi va sayense emisaveni hinkwayo va pfumbule ni ku hlengeleta swilo leswi feke khale leswikulu swa kwalomu ka 200 wa timiliyoni ni leswitsongo swa tibiliyoni. Valavisisi vo tala va pfumela leswaku rhekhodo leyi nga ni rungula ni vuxokoxo byo tarisa xileswi yi komba leswaku tinxaka hinkwato ta mintlawa leyikulu leyi hanyaka ti humelele hi xitshuketa naswona a ti hundzukanga, kasi swo tala swa swona swi nyamalarile hi ku copeta ka tihlo. Endzhaku ko kambisisa vumbhoni bya swilo leswi feke mutivi wa swilo leswi hanyaka Jonathan Wells u te: “Loko hi kambisisa swilo leswi hanyaka hi mintlawa-ntlawa ya kona, ku hava vumbhoni lebyi nga lo dla, bya leswaku swi lo cincanyana kambe swi huma eka nchumu wun’we. A wu nge tirhisi masalela ya leswi feke ni swiphemu-phemu swa timolekhuli ku fikelela makumu yo karhi, tanihi leswi ku nga hava ni dyondzo leyi seketelaka mhaka yo tano.”

Dyondzo Ya Ku Tiendlekela Ka Swilo—I Ntiyiso Kumbe I Ntsheketo?

Ha yini vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo lava dumeke va sindzisa leswaku mhaka ya ku cinca lokukulu ka swilo i ntiyiso? Endzhaku ko sola mavonelo ya Richard Dawkins, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo la dumeke Richard Lewontin u vule leswaku vativi va sayense vo tala va tiyimisele ku amukela mavonelo lama nga twaliki “hikuva ana hi fikelele makumu yo karhi, ya leswaku ku hava nchumu hambi wu ri wihi, ku katsa ni vutomi, leswi endliweke hi xivumbiwa lexi nga vonakiki.” Vativi va sayense vo tala va ala ku ehleketa hi ku va kona ka Muvumbi la tlhariheke hikuva, hilaha Lewontin a tsaleke hakona, “a hi swi lavi ku pfumela leswaku ku ni Xikwembu.”

Emhakeni leyi, mutivi wa timhaka ta vanhu Rodney Stark u tshahiwe eka Scientific American a ku: “Se ku hundze malembe ya 200 ku ri karhi ku chumayeriwa mhaka ya leswaku loko u lava ku va n’wasayense, u fanele u fambela ekule ni vukhongeri.” U tlhele a vula leswaku eka tiyunivhesiti ta vulavisisi, “vanhu lava pfumelaka leswaku Xikwembu xi kona vo miyela” loko “lava nga pfumeriki va ri karhi va va monya.” Hi ku ya hi Stark, “munhu u tekiwa a ri ntlharhi loko a bakanya vukona bya Xikwembu, loko a ri ni tinhenha ta [sayense].”

Loko u pfumela leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka, u fanele u tshemba leswaku lava nga tshembiki leswaku Xikwembu xi kona va nge pfumeleli mavonelo ya vona ma kucetela leswi va swi tshubulaka loko va endla vulavisisi bya sayense. U fanele u tshemba leswaku ku hundzuka ka swiaki swa xitekela ni ku pona ka swilo leswi nga ni risiha hi swona swi nga endla leswaku ku va ni vutomi byo hambana-hambana lebyi rharhanganeke, hambileswi vulavisisi lebyi endliweke eka malembe yo tala lama hundzeke ni ku kambisisa swiaki swa xitekela swa tibiliyoni, swi kombaka leswaku swiaki leswi a swi si tshama swi cinca swi va rixaka lerintshwa hilaha ku heleleke. U fanele u tshemba leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi ve kona swi huma eka kokwana un’we, hambileswi masalela ya swilo leswi feke ma kombaka hilaha ku tiyisekaka leswaku swimilana ni swiharhi swi humelele hi xitshuketa naswona a swi hundzukanga swi va tinxaka tin’wana, hambi endzhaku ka nkarhi wo leha swinene. Xana ku tshemba mhaka yo tano swi komba leswaku mhaka leyi i ntiyiso kumbe, xana i ntsheketo?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 15]

“Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo a yi nge swi koti ku hundzula [ximilana kumbe xiharhi] leswaku ku va ni lexintshwa lexi nga si tshamaka xi va kona”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 16]

Leswi hi nga swi vulaka hi swindzingiri swa Darwin hileswaku swiharhi ni swimilana swi nga kota ku fambisana ni ku cinca ka maxelo

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

Hi ku ya hi rhekhodo ya masalela ya leswi feke, mintlawa leyikulu ya swiharhi swi humelele hi ku tsopeta ka tihlo kutani swi tshama swi ri tano swi nga cinci

[Chati leyi nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NDLELA LEYI SWIVUMBIWA SWI VEKIWAKA HI MINTLAWA HA YONA

Swivumbiwa swi ya swi hlawuriwa hi ku ya hi tinxaka to karhi leti hlawulekeke ku sukela eka rixaka ro karhi hi ku kongoma ku ya eka mintlawa leyikulu.g Hi xikombiso, vona mintlawa ya vanhu ni ya tinhongana leyi xaxametiweke laha hansi.

VANHU TINHONGANA

Tinxaka vanhu va manguva lawa swiharhi

Xintlawana Leswi an’wisaka Switsotswana

Ntlawa Lowukulu Swiharhi Swiharhi

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

Chati leyi yi tekiwe ebukwini leyi nge Icons of Evolution—Science or Myth? Why Much of What We Teach About Evolution Is Wrong, hi Jonathan Wells

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Nhongana leyi nga ni xiaki xa xitekela (leyi nga le henhla) hambiloko yi ri xigono ya ha ri nhongana

[Xihlovo Xa Kona]

© Dok. Jeremy Burgess/Photo Researchers, Inc.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Swimilana leswi tirhisiweke ku endla nkambelo ha swona swi kombise hi ku phindha-phindha leswaku swi fa hakatsongo-tsongo, ku vuya swona leswiya swo sungula (Leswi ku endliweke nkambelo ha swona swi ni swiluva leswikulu)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

From a Photograph by Mrs. J. M. Cameron/ U.S. National Archives photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

Tinhloko ta swindzingiri: © Dok. Jeremy Burgess/ Photo Researchers, Inc.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]

Dinasoro: © Pat Canova/Index Stock Imagery; fossils: GOH CHAI HIN/AFP/Getty Images