Ta Rivala

◼ “Swilo swo tala ngopfu leswi hanyaka swi kumeka evuentweni bya lwandle. Kambe a swi olovi nikatsongo ku hanya kwalaho . . . Hambiswiritano, swilo leswi hanyaka swi lo mphaa, kwalaho, swin’wana swa swona ku swi hlaya i ku twa ku xurha.”—NEW SCIENTIST, BRITAIN.

◼ Eka nkanerisano lowu wa ha ku vaka kona, muavanyisi wa le hubyeni leyi tlakukeke le Harrisburg, ePennsylvania, le U.S.A., u endle xiboho xa leswaku “a swi amukeleki eka vumbiwa ku dyondzisa leswaku [swilo swi lo endliwa] ematshan’weni ya leswaku swi lo tiendlekela exikolweni xa mfumo hi nkarhi wa dyondzo ya sayense.”—NEW YORK TIMES, U.S.A.

◼ Hi ku ya hi nkambisiso wa mahungu lowu endliweke hi 2005, “51 wa tiphesente ta vaaka-tiko va le Amerika a va yi pfumeli dyondzo ya leswaku swilo swi lo tiendlekela.”—NEW YORK TIMES, U.S.A.

◼ Mfutsu leyikulu ya le Galápagos leyi vitaniwaka Harriet, leyi nga ni malembe ya 175 naswona yi tikaka 150 wa tikhilogiramu leyi tshamaka entangeni wa swiharhi wa le Brisbane, le Australia, hi yona yi nga “xiharhi xa khale swinene lexi tiviwaka lexi hanyaka.”—AUSTRALIAN BROADCASTING CORPORATION.

◼ Valavisisi va le Switzerland va kume ndlela leyi tinxaka tin’wana ta mavele ti swi kotaka ha yona ku tisirhelela eka swivungu leswi dyaka mavele swa le vupela-dyambu leswi vitaniwaka ti-rootworm. Ma humesa risema leri nghenaka emisaveni. Risema leri ri koka swivungu leswi vitaniwaka ti-threadworm, leti dlayaka swivungwana swa ti-rootworm.—DIE WELT, JARIMANI.

Squid Lexikulu Xi Tekiwa Xifaniso

A ku ri ro sungula van’wasayense va teka xifaniso xa nhlampfi leyi vitaniwaka squid lexikulu yi ri karhi yi famba-famba ematini ekusuhi ni Xihlala xa Bonin, edzongeni wa Japani. Va rhiya hi squid lexitsongo ni swikhamba swa timundle kutani va veka tikhamera ehenhla ka swona. Ku ringanyetiwa leswaku Squid xolexo lexi humeleleke, evuentweni bya kwalomu ka 900 wa timitara xi lehe kwalomu ka timitara ta nhungu.

“Ti-dinasoro A Ti Dya Byanyi”

Xiviko xa Associated Press xi ri: “Swi va hlamarise ngopfu van’wasayense” ku kuma leswaku “ti-dinasoro a ti dya byanyi.” Leswi va swi tshubule endzhaku ko kambisisa vulongo bya dinasoro leyi vitaniwaka sauropod lebyi kumekeke eIndiya. A va hlamarisiwa hi yini? A ku ehleketiwa leswaku “byanyi byi ve kona endzhaku ka nkarhi wo leha ti-dinasoro se ti file,” ku hlamusela xiviko lexi. Nakambe a ku khorwiwa leswaku ti-dinasoro leti vitaniwaka ti-sauropod “a ti nga ri na meno yo hlawuleka yo cakunya byanyi lebyo khwaxa.” Mutivi wa swimilana leswi feke Caroline Stromberg, murhangeri wa ntlawa lowu tshubuleke yinhla leyi, u ri: “Vanhu vo tala a va nga ta ehleketa leswaku [ti-sauropod] a ti dya byanyi.”

Tinyoxi Ti Haha Njhani?

Vativi va tshame va bula va vula leswaku tinyoxi a ti swi koti ku haha. Swi vonaka onge tinyoxi i “tikulu” swinene kasi timpiko ta tona i titsongo lerova a swi nga fanelanga leswaku tinyoxi ti swi kota ku haha. Leswaku va kuma xihundla xa tinyoxi, vativi va “teke filimi ya tinyoxi loko ti ri karhi ti kuputela timpapa hi khamera leyi a yi teka swifaniso hi rivilo ra 6 000 wa swiphemu hi sekoni,” ku vula New Scientist. Ndlela leyi tinyoxi ti hahaka ha yona yi vonaka yi nga “tolovelekanga.” “Timpapa ti ba xindzule-ndzule ti tlhelela endzhaku hi engele ya 90 wa tidigri, kutani ti kuputa loko ti jika—hi minkarhi ya 230 hi sekoni. . . . Swi fana ni xipelupelu xa xihaha-mpfhuka-phatsa laha xipelupelu xi nga le ku jika-jikeni,” ku hlamusela un’wana wa ntlawa wa valavisisi. Leswi va swi tshubuleke swi nga pfuna vanjhiniyara ku tlhela va endla swipelupelu ni ku aka swihaha-mpfhuka leswi kotaka ku jika hi ku olova.

Makondlo Lama Yimbelelaka

“Makondlo ma swi kota ku yimbelela, naswona . . . tinsimu ta wona leti ma ti yimbelelelaka makondlo lawa ma nga ta tekana na wona ta fananayana ni ta swinyenyana,” ku vika magazini wa New Scientist. Tinsimu ta makondlo ti ni rito ro lala ngopfu lerova ndleve ya munhu a yi swi koti ku ri twa—kumbexana hi swona leswi endleke leswaku vanhu va nga swi xiyanga eku sunguleni. Valavisisi le St. Louis, eMissouri, le U.S.A., va kume leswaku marito ya kondlo ra xinuna ma “hleleke hi swiga ni tinoti leti kombisaka leswaku ra ‘yimbelela.’” Leswi swi endla leswaku makondlo ma wela eka ntlawa wo hlawuleka. Swiharhi swin’wana leswi mamisaka leswi tiviwaka hi ku yimbelela i tinkava-va-nga-heti, vamangadyana van’wana swin’we ni vanhu.