Vutomi eNkoveni Wa Rifu

HI 1848, ku kumeke nsuku ekusuhi na Sacramento, le California, eU.S.A. Haxawa xa kona, vanhu va kwalomu ka 80 000 va khitikanele endhawini yoleyo ku ya lava rifuwo. Hi December 25, 1849, ntlawa wun’wana, lowu a wu ri xiphemu xa tikalichi ta 100 leti a ti kongome evupela-dyambu ku suka eDorobeni ra Tiva ra Munyu, wu nghene endhawini leyi sweswi yi tivekaka tanihi Nkova wa Rifu. A wu ehleketa leswaku nkova lowu wu nga ekusuhi ni ndzilakana wa California na Nevada, a wu ta va ndlela yo tsemakanya.

Nkova lowu a wu nga titimeli hi nkarhi wolowo wa lembe, kambe ndhawu ya kona a yi bihile swinene. Ntlawa lowu wu pandzanile wu va swiphemu swo hlayanyana, ntlawa ha wun’we wu teka ndlela ya wona. Ntlawa wun’wana, lowu a wu katsa vavasati ni vana, wu endle matshalatshala hinkwawo ku kuma ndlela yo huma endhawini leyi leswaku wu gonya tintshava hi le vupela-dyambu, kambe ko fana ni kwala. Leswi a wu nga ha tikoti hi ku karhala naswona a wu ri kusuhi ni ku heleriwa hi swakudya, wu fike wu dzima mixaxa ekusuhi ni ndhawu leyi sweswi yi vitaniwaka Xinambyana xa Furnace kutani wu kongoma exihlobyeni lexi hi ku famba ka nkarhi xi thyiweke vito leri nge, Xihlovo xa Bennett. Ku suka kwalaho, majaha mambirhi lama nga ni malembe ya 20, William Manly na John Rogers, va fambile va ya lava mpfuno. Lavan’wana va sele kwalaho.

Manly na Rogers a va ehleketa leswaku va ta fika edorobeni ra Los Angeles endzhaku ka masiku ma nga ri mangani. A va nga swi tivi leswaku ri le kule hi 300 wa tikhilomitara ku ya edzonga-vupela-dyambu. Endzhaku ka nkarhi lowu lavaka ku endla mavhiki mambirhi va ri karhi va famba hi milenge, va fike eNkoveni wa San Fernando, en’walungwini wa doroba rero. Kwalaho va fike va kuma swakudya kutani hi ku hatlisa va khoma ndlela va tlhelela endzhaku.

Loko va fika laha a va dzime kona mixaxa endzhaku ka masiku ya 25, va kume ku lo cowee! Manly u duvule xibalesa, kutani ku huma wanuna un’wana ehansi ka kalichi. Hi ku famba ka nkarhi Manly u tsale a ku: “U rhwale mavoko kutani a huwelela a ku—‘Vafana va vuyile. Vafana va vuyile!’” Van’wana na vona va humelerile, na vona a va nga swi koti ni ku vulavula hi ku tsaka. Hi ku pfuniwa hi Manly na Rogers, hinkwavo va ponile, ku lo fa wanuna un’we ntsena loyi a sukeke a ri swakwe a ringeta ku huma enkoveni wolowo. Loko ntlawa lowu wa vahlapfa wu suka, ku vikiwa leswaku wansati un’wana u cingele endzhaku kutani a ku, ‘Sala Kahle, Wena Nkova wa Rifu!’ Kutani wu thyiwe vito rero.

Ndhawu Yo Biha Swinene

Nkova wa Rifu—lowu leheke kwalomu ka 225 wa tikhilomitara naswona wu anameke kwalomu ka tikhilomitara ta nhungu ku ya eka ta 24—wu omile, wu le hansi swinene naswona wu hisa ku tlula tindhawu hinkwato ta le Amerika N’walungu. Moya wa le Xinambyanini xa Furnace wu kumeke wu hisa 57°C, kasi mahiselo ya le misaveni ya kona ma tlakuke ku fika eka 94°C—ku lo sala ntsena 6°C leswaku wu virisa mati evuandlalweni bya lwandle!a

Xiringaniso xa mpfula leyi naka kwalaho i 5 wa tisentimitara lembe ni lembe, kasi malembe man’wana a yi thoni ni ku thona. Ndhawu leyi nga ehansi swinene eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu—leyi nga eka 86 wa timitara evuandlalweni bya lwandle—yi kumeka enkoveni lowu nga ekusuhi ni damu leri nga ni munyu eBadwater. Ku suka eka mpfhuka wa 140 wa tikhilomitara ku ni Ntshava ya Whitney leyi leheke 4 418 wa timitara—ku nga ndhawu leyi tlakukeke ku tlula tindhawu hinkwato eUnited States ehandle ka le Alaska.

Hi 1850, ku kumeke nsuku lowutsongo enkoveni wa Xihlovo xa Munyu. Vanhu lava a va lavana ni ribye leri endlaka nsimbi va tlhele va kuma silivhere, koporo ni ntsompfu endhawini yoleyo. Madoroba lawa a ku ri ni migodi eka wona lama nga ni mavito yo tsakisa yo fana na Bullfrog, Greenwater, Rhyolite na Skidoo ma akiwe hi ku hatlisa enkoveni wolowo. Kambe loko maribye yo endla nsimbi ma hela, madoroba lawa ya mabindzu ma hundzuke marhumbi. Kambe, hi 1880, ku kumeke borax—ku nga khemikhali yo basa ya kristali leyi a yi tirhisiwa ku endla xisibi ni swilo swin’wana—eNkoveni wa Rifu, leswi endleke leswaku ku va ni migodi leyi bindzuleke ngopfu ematin’wini ya nkova wolowo. Ku fikela hi 1888, swipano leswi a swi vumbiwa hi 18 wa timeyila ni tihanci timbirhi a swi koka tikalichi timbirhi, leti leheke timitara ta ntlhanu ti layiche khemikhali leyi, ti famba mpfhuka wo leha swinene wa 270 wa tikhilomitara ku ya edorobeni ra Mojave. Kambe a ku nga tleketliwi nchumu ku sukela hi June ku ya eka September; ku hisa ka kona a ku ta dlaya vanhu ni swiharhi.

Nkova wa Rifu wu nyikiwe lunghelo ro va ndzhaka ya tiko hi 1933. Mindzilakana ya wona yi ndlandlamuxiwile hakatsongo-tsongo ku fika eka 1,3 wa timiliyoni ta tihektara. Hi 1994, ndhawu leyi yi thyiwe vito ra Ntanga wa Tiko wa Nkova wa Rifu—ku nga ntanga lowukulu ku tlula hinkwayo eka tiko-nkulu ra United States.

Swi Lo Vuya Swilo Leswi Hanyaka eNkoveni Wa Rifu

Swa twisiseka leswaku munhu a nga ha ehleketa leswaku a ku na nchumu lexi hanyaka le Nkoveni wa Rifu. Kambe, ku ni madzana ya swiharhi leswi tshamaka kwalaho kumbe leswi endzelaka kwalaho, swo tala swa swona swi rhandza ku famba nivusiku hikwalaho ka ku chava mumu ninhlikanhi. Swiharhi leswikulu leswi mamisaka leswi kumekaka endhawini yoleyo i tinyimpfu ta timhondzo letikulu, leti talaka ku fika enkoveni wolowo ti huma etintshaveni leti nga ekusuhi ni kwalaho. Swiharhi swin’wana swi katsa swiyambana, vamangadyana, ti-bobcat, ti-coyote, ti-kit fox, ti-kangaroo rat, tinghala ta le ntshaveni, tinungu, mimpfundla, swintlen’wana, ti-wild burro, minkolombyana, tinyoka ni minkokotso ya le makwandzasini. Swinyenyana swi katsa tikukumezani, tihokwe, ti-heron, tin’hwarhi, mawukuwuku, ti-sandpiper, makoti ni madzana ya swinyenyana swa tinxaka-xaka.

Lexi nga ni risiha ku tlula hinkwaswo i ti-kangaroo rat. Makondlo lama ma nga hanya vutomi bya wona hinkwabyo ma nga nwanga ni thonsi rin’we ra mati! Buku yin’wana yi ri: “Mati lawa ma ma lavaka leswaku ma hanya ma nga ma tswonga endzeni ka mimiri ya wona ma ma teka eka xitachi ni mafurha lama kumekaka eka tindzoho leti omeke leti ma ti dyaka.” Naswona tinso ta wona ti nga hlayisa mitsakamiso hilaha ku phindhekeke ka ntlhanu ku tlula tinso ta vanhu. Swikondlwana leswi swi balekela ku hisa ka siku hi ku lava swakudya nivusiku.

Ku ni swimilana leswi tlulaka gidi leswi kumekaka enkoveni lowu. Ntlawa wa Maindiya ya le Amerika lama tshameke kwalaho malembe lama tlulaka 1 000, a ma dya swimilana swa kwalaho ni ku handza swicelwa leswaku ma endla swibya ha swona. Va vula leswaku loko u swi tiva kahle leswi u swi lavaka, u ta kuma swakudya swo tala eNkoveni wa Rifu.

Loko Makwandzasi Ma Rhumbuka

Minkarhi yin’wana, u kuma swiluva swa nhova swo saseka ngopfu eNkoveni wa Rifu. Swiluva leswi swi huma eka timbewu leti tshamaka nkarhi wo leha emisaveni—minkarhi yin’wana makume ya malembe—ti yimele leswaku ku fika mpfula leyi ringaneke ni maxelo lama faneleke leswaku ti ta mila. Tim Croissant, mutivi wa swimilana wa ndzawulo yo Khathalela Ntanga wa Tiko u ri: “Ku ni malembe yo tala [laha] ku nga miliki nchumu nikatsongo.”

Kambe hi xixika xa 2004/2005, a ku si tshama ku na mpfula yo ringana ni leyi neke hi xixika xexo ematin’wini ya Nkova wa Rifu—yi ne hilaha ku phindhekeke kanharhu ku tlula ya ntolovelo. Leswi swi endle leswaku ku mila swiluva swa le nhoveni swa mixaka leyi tlulaka 50 ku katsa ni ti-larkspur, ti-lilacs, ti-orchid, ti-poppy, ti-primrose, ti-sunflower ni ti-verbena. Muendzi un’wana u vule leswaku nkova lowu wu nun’hwela ku fana ni xitolo xa swiluva. Phela, vuluva byi koka tinyoxi ni switsotswana swin’wana. Kutani loko Nkova wa Rifu wu baleka swiluva, u twa ni mimpfumawulo ya switsotswana swa ntsandza-vahlayi.

Loko wo tshuka u ehleketa ku endzela nkova lowu wu nga ni swilo leswi nga tolovelekangiki, tiyiseka leswaku u ta hi movha lowu u wu tshembaka naswona u tamela mati yo tala. Naswona loko u fike hi nkarhi wa tinyoxi, u nga yi rivali khamera ya wena. Vandyangu ni vanghana va ta hlamala ku vona swilo swo tala swonghasi leswi hanyaka eNkoveni wa Rifu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Tinhlampfi eMananga!

Ku ni mixaka ya mune ya tinhlampfi letitsongo to hlamarisa le Nkoveni wa Rifu. Hi xixika, tinhlampfi leti ti leheke tisentimitara ta tsevu ti etlela onge ti file hala hansi ka ndzhope, kutani ti tlhela ti hanyanya ni ku tshikela matandza loko dyambu ra ximun’wana ri kufumeta swinambyana ni madamu. Kutani loko dyambu ra ximun’wana ri kufumeta mati wolawo, ti sungula ku famba-famba ni ku kuma vana. Leta xinuna ti cinca muvala wa wasi bya nkwangulatilo kutani ti lwa hi matimba leswaku ti sirhelela ndzilakano wa tona leswaku ku nga ngheni tin’wana ta xinuna leti humaka kun’wana. Kambe ku hisa lokukulu ka dyambu ra ximumu ku omisa mati wolawo hi ku hatlisa, kutani tinhlampfi leti ti fa hi vunyingi. Leti ti ponaka ti hanya ematini lama nga ni munyu swinene naswona ma hisaka ku fika eka 44°C.

[Xihlovo Xa Kona]

Top fish: © Neil Mishalov—www.mishalov.com; bottom fish: Donald W. Sada, Desert Research Institute

[Mimepe leyi nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

United States of America

[Mepe lowu nga eka tluka 14]

Ntanga wa Tiko lowu nga eNkoveni wa Rifu

California

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Ndhawu leyi omeke ku tlula hinkwato, leyi nga le hansi swinene naswona yi hisaka ku tlula hinkwato eAmerika N’walungu

[Xihlovo Xa Kona]

Timeyila: Courtesy of The Bancroft Library/University of California, Berkeley

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 16]

Burros: ©Joseph C. Dovala/age fotostock; top panorama: © Neil Mishalov—www.mishalov.com; flowers: Xifaniso hi David McNew/Getty Images