Kamchatka—Ndhawu Yo Saseka Ya Le Rhaxiya

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE RHAXIYA

EMALEMBENI ya kwalomu ka 300 lama hundzeke, vavalangi va le Rhaxiya lava a va kongome evuxeni va hundze hi le Asiya, va fika eka nhlonhle leyi a yi ri ni tintshava, leyi a yi talele edzongeni wa Lwandle ra Pacific, leri hambanisaka Lwandle ra Okhotsk eka lera Bering. Ndhawu leyi i yikulunyana eka tiko ra Italiya, naswona yi sasekile, kasi a hi vangani lava va yi tivaka.

Leswi Kamchatka yi tlakukeke ku ringananyana ni Swihlala swa Britain, maxelo ya yona ma horile. Hi xixika ku horilenyana ekusuhi ni le ribuweni, kambe exikarhi ka rona ku wa gwitsi leri endlaka nhulu ya timitara ta tsevu kasi minkarhi yin’wana ri fika eka 12 wa timitara! Hi ximumu nhlohle leyi yi tshama yi tele hi nkunghwa naswona ku hunga mimoya ya matimba kwalaho. Timpfula leti tshamelaka ku na endhawini yoleyo leyi a yi ri na vholkheno ti endla leswaku ku mila swimilana swo tala, ku katsa ni swihlahla swa swidzungela, byanyi byo leha ku ringana ni munhu ni swiluva swo saseka swa nhova, swo kota ti-meadow.

Misinya leyi vitaniwaka Stone birch kumbe Erman birch yi kumeka kun’wana ni kun’wana kwalaho, naswona yi petsekile hikwalaho ka mimoya ya matimba ni gamboko yo tala. Misinya leyi yi tsindziyerile naswona yi kula hi ku nonoka, naswona timitsu ta yona ti tiyerile, leswi endlaka leswaku nsinya lowu wu kota ku mila kun’wana ni kun’wana—hambi ku ri emaweni! Matluka ya wona ma hluka hi June, hi xitalo ku va ka ha ri ni gamboko kutani hi August ma sungula ku va ya xitshopana, ma vika ku ta ka vuxika.

Tivholkheno Ni Swihlovo Swa Mati Yo Hisa

Kamchatka yi kumeka eka ndhawu leyi rhendzeriweke hi xivandla lexi talaka ku va ni ku tsekatseka ka misava ni tivholkheno ta 30 leti pfurhaka eLwandle ra Pacific. Vholkheno ya Klyuchevskaya yi hlamuseriwa tanihi leyi nga ni “xivumbeko xo saseka swinene” naswona yi tlakuka ku fika eka 4 750 wa timitara ku sukela evuandlalweni bya lwandle, leswi vulaka leswaku hi yona vholkheno leyi yaka ehenhla ku tlula hinkwato le Yuropa ni le Asiya. Ku sukela hi 1697—ku nga lembe leri vavalangi va Marhaxiya va nga fika ha rona eKamchatka—ku rhekhodiwe ku buluka ka tivholkheno ka 600 endhawini leyi.

Hi va-1975/76, ku buluka loku a ku ri kona emugodini le ndhawini leyi vitaniwaka Tolbachik ku vange “langavi” leri a ri lehe 2 500 wa timitara! A ku vonaka rihati emusini wa ridaka ra kona. Ku ve ni ku buluka nkarhi lowu ringanaka lembe ni hafu, ivi ku va ni swintshabyana swa mune swa tivholkheno. Mativa ni milambu swi nyamalarile, naswona ridaka ro hisa ri herise khwati hinkwaro, ri dlaya ni timitsu ta mirhi. Tindhawu to tala ti hundzuke mananga.

Nkateko wa kona, ku buluka ko tala ku endleke ekule ni lomu ku tshamaka vanhu, naswona a ku fanga vanhu vo tala. Kambe lava endzelaka ndhawu leyi va fanele va va ni vuxiyaxiya, ngopfu-ngopfu loko va ya eNkoveni wa Rifu, ku nga ndhawu leyi nga le hansi ka vholkheno ya Kichpinych. Loko ku nga hungi moya, ngopfu-ngopfu hi ximun’wana loko gwitsi ri ri karhi ri n’oka, ku va ni mimoya ya chefu leyi humaka eka vholkheno leyi talaka nkova wolowo hinkwawo, naswona yi va khombo eka swiharhi. Nkarhi wun’wana, nkova lowu a wu ri ni mintsumbu ya tibere ta khume ni swiharhi swin’wana swo tala leswitsongo.

Mugodi lowukulu lowu vitaniwaka Uzon wu ni ridaka leri vilaka ni mativa lama humaka musi naswona ma tele hi nkuxu. Endhawini leyi fanaka ku ni Nkova wa Mati yo Hisa lowu kumiweke hi 1941. Swihlovo swin’wana swi humesa mati yo hisa eka timinete tin’wana ni tin’wana timbirhi kumbe tinharhu, kasi swin’wana endzhaku ka masikunyana. Swihaha-mpfhuka-phatsa swi yisa vaendzi eka tindhawu leti to hlamarisa leti kumekaka eka mpfhuka wa kwalomu ka 180 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini wa doroba ra Petropavlovsk-Kamchatskiy. Kambe, nhlayo ya vaendzi yi lawuriwa hi vukheta, leswaku ku nga onhiwi ikholoji ya ndhawu leyi. Hikwalaho ka sweswo, ku ni tindhawu ta tsevu le Kamchatka leti sirheleriweke tanihi Tindhawu ta Risima eMisaveni.

Kamchatka yi ni swihlovo swa mati yo kufumela swo hlayanyana, swo tala swa swona swi ni mati yo hisa ku sukela eka 30 ku ya eka 40°C, kutani vanhu va tiphina endzhaku ka vuxika byo leha lebyi a byi vuyisa ni n’wana evukatini. Nkahelo wo hisa lowu humaka ehansi ka misava na wona wa tirhisiwa ku endla gezi. Entiyisweni, xitichi xo sungula xa gezi ra le Rhaxiya leri humaka eka nkahelo wa mati yo hisa lama humaka emisaveni xi endliwe endhawini leyi.

Tibere, Tinhlampfi Ni Magama Ya Le Lwandle

Ku ni tibere ta kwalomu ka 10 000 eKamchatka. Ntiko wa tona hi xiringaniso wu kwalomu ka 150 ku ya eka 200 wa tikhilogiramu, kambe mpimo wa tona wu nga engeteleka hilaha ku phindhekeke kanharhu eka lowu loko ti nga dlayiwi. Eka mintsheketo ya vanhu va kwalaho va Maitelmen, bere a ku ri “makwavo” wa vona naswona a yi xiximiwa swinene. Vunghana lebyi byi hele loko ku fika swibamu. Sweswi vahlayisi va ntumbuluko va karhateka hi vumundzuku bya xiharhi lexi.

Tibere ti ni tingana hikwalaho a ti vonaki hi xitalo. Kambe hi June loko tinhlampfi ta salimoni ti sungula ku vonaka emilambyeni, tibere ti ta hi xitalo ti ta dya tinhlampfi leti, bere yin’we yi dya kwalomu ka tinhlampfi ta 24! Ha yini ti dya ngopfu hi ndlela leyi? Hi ximumu, tibere ti fanele ti dya ngopfu leswaku ti nona, kutani ti ta kota ku pona vuxika, hikuva ti heta vuxika hinkwabyo ti etlele emigodini leyi pfalekeke leswaku ti ta kufumela.

Gama leri vitaniwaka Steller ro saseka ra timpiko to leha 2,5 wa timitara, na rona ri rhandza tinhlampfi leti. Hi xitalo magama lawa ya ni muhlovo wa ntima, ni mavala yo basa emakatleni naswona ma ni xivumbeko xa vurha ni xipesu xo basa. Sweswi magama lawa ma kwalomu ka 5 000 naswona nhlayo leyi yi ya yi hunguteka, magama lawa ma kumeka eka xiphemu lexi xa misava, kasi minkarhi yin’wana ma kumeka ni le swihlaleni swa Alaska ku nga Aleutian na Pribilof. Magama lawa ma tshama eswisakeni leswi fanaka lembe ni lembe, ma swi lunghisa ni ku swi engetela. Xisaka xin’wana a xi aname ku ringana timitara tinharhu naswona a xi tika lerova xi tshove rhavi ra nsinya lowu a xi ri eka wona!

Vanhu Va Le Kamchatka

Namuntlha vanhu vo tala lava tshamaka le Kamchatka i Marhaxiya, kambe ka ha ri ni vanhu lava nga tumbuluka kwalaho va magidi yo hlayanyana, rixaka leri nga rikulu i rixaka ra va-Koryak, lava tshamaka en’walungwini. Tinxaka tin’wana i va-Chukchi ni va-Itelmen, rixaka ha rin’we ri ni ririmi ra rona. Vo tala va vaaka-tiko va tiko leri va tshama ePetropavlovsk-Kamchatskiy, ku nga doroba-nkulu ra vona. Ndhawu leyin’wana vanhu lava tshamaka kona va tsalanganile naswona swimitana swo tala leswi nga le timbuweni ta lwandle ni ta milambu swi ngheneka ntsena hi byatso kumbe hi xihaha-mpfhuka.

Ku phasa tinhlampfi ni minkokotso hi rona bindzu lerikulu. Minkokotso leyikulu yo tshwuka ya le Kamchatka yi rhandziwa ngopfu. Leswi yi leheke kwalomu ka 1,7 wa timitara, a hi ku saseka ka yona loko yi ri ematafuleni ya vaxavisi.

Ku sukela hi 1989, Timbhoni ta Yehovha ti endzele eKamchatka ti ehleketa hi ku phasa tinhlampfi ta muxaka wun’wana. Tanihi “vaphasi va vanhu,” ti tise mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu eka vanhu va le Kamchatka. (Matewu 4:19; 24:14) Van’wana va amukele timhaka leti naswona sweswi va pfuna van’wana ku gandzela Muvumbi, Yehovha Xikwembu, ku nga ri ku gandzela ntumbuluko wakwe. Hikwalaho ka sweswo, vanhu vo tala va kwalaho va ntshunxeka eka ku chava mimoya yo biha. (Yakobo 4:7) Nakambe va dyondza hi ta nkarhi lowu taka laha misava hinkwayo yi nga ta susa vubihi hinkwabyo ni vaendli va byona naswona yi nga ta “tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle.”—Esaya 11:9.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

MUGODI WO HLAMARISA WA VHOLKHENO

Mugodi lowu vitaniwaka Uzon, i tshaku ra vholkheno ya khale, naswona wu aname khume wa tikhilomitara. Makhumbi ya mugodi lowu lama nga ni switepisi ma katsa “hinkwaswo leswi Kamchatka yi dumeke ha swona,” hi ku vula ka buku yin’wana. Mugodi lowu wu ni swihlovo swa mati yo hisa ni yo titimela, tindhawu leti nga ni ridaka leri phyaphyarhaka, ridaka ra vholkheno ni mativa lama teleke tinhlampfi ni masekwa ya tinhloko to leha swin’we ni swimilana swo tala.

Buku leyi nge Miracles of Kamchatka Land yi vula leswaku “a yi kona ndhawu yin’wana emisaveni” laha xixikana xi nga koma kambe xi xonge swinene ku fana ni laha. Ku ni ndhawu leyi nga ripala ya ribungu ku tlhela ku va ni leyi nga ni misinya ya ti-birch leyi nga ni matluka ya xitshopana ni ya nsuku, kasi etindhawini leti ndzhope wu phyaphyarhaka eka tona, ku huma musi wo basa lowu vonakaka kahle tanihi leswi mati ya le lwandle ma nga ya wasi. Nimixo, khwati ra “yimbelela” loko matluka yo tala swinene lama weriweke hi mberha ma wela ehansi, ma vika leswaku xixika xi le ndleleni.

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

TIVA RA KHOMBO!

Hi 1996 vholkheno leyi a ku ehleketiwa leswaku a ya ha ri kona, yi bulukile ehansi ka Tiva ra Karymsky, kutani ku vumbeka magandlati lama leheke khume ra timitara ma funengeta khwati hinkwaro leri nga le kusuhi. Hi xinkarhana tiva leri ri ve ni chefu yo tala lerova a ku nga ri na nchumu lexi nga kotaka ku hanya kwalaho. Hambiswiritano, ku hava xiharhi lexi feke lexi kumiweke kwalaho, hambileswi ku veke ni vholkheno ni magandlati lama kukuleke ribuwa leri, hi ku ya hi muendli wa ndzavisiso Andrew Logan. U ri: “Loko ku nga si buluka, a swi tiviwa leswaku ku ni tinhlampfi ta timiliyoni (ngopfu-ngopfu tisalimoni ni ti-trout) leti hanyaka eTiveni ra Karymsky. Endzhaku ka ku buluka loku, a ku nga ha ri na nchumu lexi hanyaka ematini wolawo.” Hambiswiritano, ku fanele ku pone tinhlampfi to hlayanyana. Van’wasayense va ehleketa leswaku ku ve ni xikombiso xo karhi xo vika khombo leri—kumbexana ku cinca ko karhi ka mati—loku xalamukiseke tinhlampfi kutani ti balekela eNambyeni wa Karymsky lowu nga le kusuhi.

[Mepe lowu nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

RHAXIYA

KAMCHATKA