Nkova Wa Great Rift

Hi muyimeri wa Xalamuka! eKenya

I KHELE lero leha swinene, gova lerikulu leri nga emisaveni leri nga voniwaka hi munhu loko a ri en’wetini! Ri sukela eNkoveni wa Yordani en’walungwini wa Israyele ri ya helela eMozambhiki—tikhilomitara ta 6400 hi ku leha—ri lehe ku lava ku ringana ni tiko-nkulu ra Afrika.

Hi 1893, mutivi wa xivumbeko xa misava wa le Scotland J. W. Gregory u endle ndzavisiso wo sungula wa xihlamariso lexi xa ntumbuluko hi vuxoko-xoko. Gregory u kume leswaku khele leri ro enta a ri vumbiwanga hi ku khukhuriwa ka misava hi mati ni moya, kambe “hi ku mbombomela ka matamba, loko misava leyin’wana yi sarisa sweswo.” (Ringanisa Pisalema 104:8.) Ku pandzeka loku lokukulu ka misava u ku vitane Nkova wa Great Rift.

Ni namuntlha vativi va sayense a va se ma twisisa kahle matimba lama nga vonakiki lama tumbuluxeke nkova lowu eka magidi ya malembe lama hundzeke. Hambiswiritano, ku hava lexi munhu a nga xi endlaka handle ko tsakisiwa hi swilo swo hambana-hambana leswi kumekaka eka wona. Xiyenge xa Afrika xa Nkova wa Great Rift, lexi sungulaka aEtiyopiya, xi ni yin’wana ya tindhawu to chavisa swinene emisaveni, Danakil Depression (leyi tlhelaka yi vuriwa Afar Triangle). Nhulu leyikulu ya munyu leyi vangiweke hi ku hlengeletana ka mati yi endle ndzilakana wa Lwandle ro Tshwuka naswona i mananga lama endlaka 150 000 wa swikwere khilomitara. Laha misava yi mbombomele timitara to ringana 120 loko yi ringanisiwa ni vuandlalo bya lwandle. Maxelo ma nga va lama hisaka ku ringana 54°C. Ku sukela endhawini yoleyo nkova lowu wu gonya wu hundza hi le tintshaveni ta Etiyopiya—laha ku nga ni rimoyana leri hungaka eka 1800 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, etinhlohlorhini ta tintshava leti leheke 4300 wa timitara. Swihlahla leswi kumaka timpfula to tala swi tate mawa ya tintshava leti ta misava yo nona, naswona mati ya swona ma cheleta milambu yo tala, yo tanihi Blue Nile. Loko u ya edzongeni hi tlhelo ra vuxa, nkova lowu wu ya emahlweni wu tlakuka ni ku ngirimela hi ndlela leyi tsakisaka.

Loko u famba hi Nkova wa Great Rift u ta kuma tintshava ta vholkheno hi swivumbeko swo hambana-hambana ni mimpimo yo hambana-hambana kun’we ni minkova leyitsongo leyi hambukelaka eka tlhelo lerin’wana. Eka nkova lowu nga evupela-dyambu, ku buluka ka vholkheno ku endle nxaxamelo wa tintshava ta Ruwenzori na Virunga lowu endleke mindzilikana ya Rwanda, Zaire, na Uganda. Etinhlohlorhini tin’wana ta tintshava ka ha vonaka swikombiso swa nkahelo naswona, minkarhi yin’wana, ku huma musi ni ridaka ro tshwuka lero hisa. Ekusuhi ni nkova wa le vuxeni, tinhlohlorhi ta tintshava ta khale leti endliweke hi vholkheno to tanihi Kilimanjaro ni Ntshava ya Kenya ti lehe ngopfu lerova hambileswi dyambu ri vavulaka, ti funengetiwe hi gamboko. Swinambyana swa mati yo hisa swi huma nkahelo naswona mati lama vilaka ma kumeka eka Nkova wa Rift hinkwawo, leswi ku nga vumbhoni bya leswaku ka ha ri ni xiyimo xa khombo ehansi ka misava.

Le dzongeni, ku nga eTanzania, nkova lowu wu funengetiwe hi byanyi byo tala. Wu vitaniwa siringet hi Ximasai, rito leri vulaka “ndhawu yo anama leyi nga riki na nchumu.” Tanihi leswi yi tivekaka ku antswa tanihi Rivala ra Serengeti, byanyi bya yona lebyo tala i madyelo ya mintlhambi leyikulu ya swiharhi swa nhova. Laha hi kona laha ntlhambi lowukulu wa tihongonyi wu kumekaka kona—xiendlakalo lexi tsakisaka hakunene!

Mativa Ya Nkova Lowu

Loko u famba hi le xiphen’wini xa le vuxeni xa Nkova wa Great Rift eAfrika ku ni mativa hi ku landzelelana lama nga ni sodium carbonates. Tikhemikhali leti ti huma eka swihalaki swa volcano kumbe ti va ti nghene emativeni hi le hansi ka misava. Mativa man’wana, yo tanihi Tiva ra Turkana en’walungwini wa Kenya, ma ni rimunywananyana. Hambileswi ri rhendzeriweke hi swikwere khilomitara swa mananga lama nga riki na nchumu, minkarhi yin’wana Tiva ra Turkana ri ni swimilana swa rihlaza, naswona i ndhawu leyi nga ni tingwenya to tala ku tlula hinkwato emisaveni hinkwayo. Mativa yo tanihi Lake Magadi ra le Kenya ni Tiva ra Natron eTanzania ma tele hi mimunyu leyi endlaka makhukhuri yo basa. Hikwalaho ka yini? Hikwalaho ka ku pfumaleka ka ndlela yo humesa munyu lowu. Mati yo tala ma phya, ma siya nhulu leyikulu ya timinerala. Swiharhi swi nga ri swingani swi kota ku hanya ematini lawa yo dzunga ya mativa ya Nkova wa Rift. Hambiswiritano, leswi hambaneke ni sweswo, i ti-flamingo to xonga ta muhlovo wo tshwukanyana, leti hahelaka emativeni hi ku landzelelana ka wona, ti dya nkuxu lowu nga ematini lama nga ni chefu. Laha ti-flamingo ti hlengeletana hi timiliyoni, ti endla lwandle leri nga ni swivumbiwa leswi hanyaka swo tshwukanyana.

Xivumbiwa xin’wana lexi kumekaka ematini lawa lama nga ni chefu i xinhlampfana lexi vitaniwaka tilapia grahami. Nhlampfi leyi leyi nga chaviki rimunywana leri nga kona hakanyingi yi kumeka ematini lama nga ni nkahelo, laha mati ya kona ma hisaka swinene lerova u nga tshwa loko wo nghenisa voko. Kambe, xinhlampfana lexi xi kota ku hanya kona, xi dya nkuxu wa kwala tiveni.

Hi le mativeni ma nga ri mangani ntsena eka nkova lowu wa le vuxeni laha ku nga ni mati yo tenga. Rin’wana ra wona i Tiva ra Naivasha, eKenya. Ri ente timitara ta 1870 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, naswona mati yo rona lama tengeke swinene i kaya ra tinhlampfi to hambana-hambana kun’we ni mintlhambi ya timpfuvu leti orhaka masana. Eribuweni ku ni tindhawu ta rihlaza ra majekejeke ni swimilana swa le matini, laha ku nga kaya ra tinyanyana ta mivalavala to tlula 400 hi tinxaka ta tona. Leswi ri kumekaka endhawini leyi nga ni mirhi ya xitshopana ya munga naswona ri rhendzeriweke hi nxaxamelo wa tintshava, Tiva ra Naivasha ri xongile swinene.

Exikarhi ka nkova wa le vupela-dyambu, ku kumeka damu ra vumbirhi hi ku kula emisaveni ra mati yo tenga, ku nga Tiva ra Victoria. Mati ya rona ma khapa hi maganga ya timbuwa ta Kenya, Uganda na Tanzania, naswona hi rin’wana ra mativa lawa Nambu wa Nile wu kumaka mati eka rona. Loko u ya edzongeni, mati ya Tiva ra Tanganyika ma ente timitara ta 1440. Leri i tiva ra vumbirhi hi ku enta emisaveni.

Swiharhi Hi Ku Hambana-hambana Ka Swona

Nkova wa Rift wa le Afrika Vuxa wu rhandza hi swiharhi swo tala swa nhova swo hambana-hambana. Tinyarhi, tinhuntlwa, timhelembe ni tindlopfu hi swin’wana swa swiharhi leswikulu leswi tifamba-fambelaka swi ntshunxekile emadyelweni ya laha tiveni. Emagangeni lama omeke hi ku pfumala mati, ku kumeka timangwa, timhofu ni tiyimbo. Timhofu leti tsakeke ta tlula-tlula loko ti ri karhi ti phikizanelana ku ya emadyelweni. Swimanga leswa mavala-vala swo tanihi yingwe ni xinkankaka swi hlota etimbaleni, naswona hakanyingi nivusiku ku twakala dyinghala dyi ri karhi dyi bonga. Le henhla entshaveni ya Virunga, ku tshama gorila ya le tintshaveni leyi kalaka swinene. Laha hansinyana ka nkova, ku ni ntlhambi wa timfenhe lowu fambaka hi ku nonoka wu tsemakanya xinambyana lexi nga ni maribye, ti hlota switsotswana, timbewu ni swipame. Huwa leyi twakalaka le henhla, i ya magama lamakulu ni makoti lama nga ni timpiko letikulu lama hahaka emoyeni wo hisa. Mintlume, swiboho, vamanteveni na vahokwa swi tshama etindhawini ta le hansi eswimidyanini leswi nga ni mitwa. Minkolombyana ya swivumbeko hinkwaswo ni mimpimo hinkwayo yi tsutsuma hi rivilo lerikulu, onge hiloko milenge ya yona yi kandziye ndzilo.

Vatsandzeleki Lava Tshamaka Eka Nkova Lowu

Nkova wa Rift wa le Afrika Vuxa i kaya ra tinxaka to tala ta vanhu lava tshamaka emananga lava nga varisi ni vatsendzeleki. I vanhu lava khitikanaka ku nga mukhuva lowu wa vatsendzeleki va le Afrika. Etindhawini leti nga riki na mpfula, miti hinkwayo yi tala ku longa ni ku famba va lava madyelo lamantshwa ya mintlhambi ya vona. Handle ko khoma mapasi yo endza kumbe tivhisa, va famba hi ku tirhandzela va tsemakanya mindzilikana leyi nga rindziwangiki ya matiko va ri karhi va xambila. Etindhawini leti leti nga toxe, vutomi bya lolohwisa swinene. Nkarhi wu pimiwa hi ku huma ni ku pela ka dyambu. Rifuwo ra munhu ri voniwa hi nhlayo ya tikamela, timbuti, tihomu kumbe tinyimpfu leti a ti fuweke kumbe hi nhlayo ya vana lava nga emutini wa yena.

Makaya ya kona a ma nyawuli, kambe ma akiwe hi ndlela ya vutshila. Ku petsiwa timbalele ivi ti bohiwa leswaku ti endla lwangu ra yindlu. Hala handle ku fuleriwa hi makenya, madzovo ya swiharhi, kumbe mbopfi leyi pfanganisiweke ni vulongo bya tihomu. Hakanyingi makaya yo tano ma va ni xitiko xo swekela eka xona, swifuwo swi nga ri swingani ni sangu leri endliweke hi dzovo ra xiharhi. Ndzilo wa le xitikweni wu tata muti hinkwawo hi musi, leswaku laha ndzeni ku nga vi ni tinhongana ni tinsuna. Hakanyingi muti kumbe ndyangu wu aka swiyindlwana swa wona swi rhendzelana ivi ku pfariwa hi mahlampfu ya mitwa, leswaku ku ta sirheleriwa swifuwo swa vona eka swivandzana swa nhova nivusiku.

Ematlhelweni hinkwawo ya Nkova wa Great Rift, ku kumeka vanhu vo hambana-hambana lava nga ni tinghohe to hambana-hambana, tindzimi, ni mikhuva hi ku hambana ka tinxaka ni lomu va kuleleke kona. Vukhongeri na byona bya hambana swinene. Van’wana va namarhele Vuislam; van’wana hi lava tivulaka Vakreste. Vo tala va ni vukholwa-hava naswona va ni mboyamelo wo amukela xin’wana ni xin’wana lexi va anakanyaka leswaku xi ni matimba yo tlula ya ntumbuluko. Emalembeni ya sweswinyana vo tala va le tindhawini ta le kule va amukele nkucetelo wa le handle hi ku tirhisa minongonoko leyi nyikelaka dyondzo ni nkhathalelo wa vutshunguri.

A swi hlamarisi, Timbhoni ta Yehovha na tona ti tikarhatela ku endzela vatsendzeleki lava lava swivumbeko swo hambana-hambana. Timbhoni ti tsakela ku va tivisa xitshembiso xa Bibele xa nkarhi lowu ku nga ta ka ku nga ha ri na munhu la nga ta nonon’hweriwa hi vutomi etikweni ro oma. Bibele yi ri: “Tiko ra ntlhohe ri ta ṭaka, ni tiko le’ri omeke; makwanḍasi ma ta ṭakisisa, ma rumbuka kukota koṅhwa!” (Esaya 35:1) Enkarhini wa sweswi, Nkova wa Great Rift wu ta tama wu ri xitsundzuxo xa vuswikoti byo endla swilo byo hambana-hambana bya Muendli wa swilo hinkwaswo, Yehovha Xikwembu.

[Mepe lowu nga eka tluka 16]

ISRAEL

EGYPT

SAUDI ARABIA

Red Sea

YEMEN

ERITREA

Gulf of Aden

DJIBOUTI

ETHIOPIA

SUDAN

SOMALIA

KENYA

UGANDA

RWANDA

BURUNDI

ZAIRE

TANZANIA

ZAMBIA

MALAWI

MOZAMBIQUE

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

ERivaleni ra Serengeti, ku humelela xiendlakalo xo hlamarisa—ku rhurha ka timhofu lokukulu

[Credit Line]

Ehansi: © Index Stock Photography and John Dominis, 1989

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18, 19]

Ti-flamingo ti hlengeletana hi timiliyoni, ti endla swivumbiwa swa le handle swa muhlovo wo tshwukanyana

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18, 19]

Timbhoni ta Yehovha ti byela vanhu va Nkova wa Rift rungula ra Bibele