Matomana I Xixevo
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ZAMBIA
VANHU van’wana a va swi rhandzi ku dya matomana. Kasi van’wana va swi rhandza ku dya nyama yoleyo yo nandziha leyi nga riki na marhambu. Laha Afrika matomana i swakudya swo nandziha swinene. Etindhawini to tala, ma vitaniwa mopane worm. Ematiko-xikaya vanhu vo tala va tshama va rindze nkarhi wa ku khoma matomana tanihi leswi ma nga swakudya swo nandziha, leswi akaka miri. Keith Leggett wa Kalahari Conservation Society u ri: “Matomana ma ni tiphroteyini to tala swinene.” Nakambe ma pfuna eka misava leyi nga oma naswona yi nga nonangiki ya le mananga.
Loko timpfula ta ximumu ti sungula ku sewula edzongeni wa Afrika hi November, nhova hinkwayo ya hluka. Swivungwana swa timiliyoni leswi kotaka ku tiwundla swi hundzuka tinsumba. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, vana va tinsumba leti va kula va va swivungu swa mavalavala, ku nga wona matomana.
Etindhawini leti ku dyiwaka mintsumbula ni vuswa masiku hinkwawo, matomana i xixevo xa kahle ngopfu. Hambileswi vo tala va nga ma rhandziki, matomana i swakudya leswi akaka miri hikuva ma ni tiphroteyini ta kwalomu ka 60 wa tiphesente, ngopfu-ngopfu etindhawini leti swakudya swa kona swi kayivelaka tiphroteyini kumbe swi durhaka swakudya leswi nga na tona. Ku dya matomana swi fana niloko u dya nyama kumbe nhlampfi, hikuva ma ni swiaka-mirhi leswi lavekaka eka vanhu lavakulu swo kota tiphroteyini, tivhithamini ni timinerali. Kunene, matomana i swakudya swo nandziha!
Etindhawini tin’wana lava dyaka matomana va hlamala loko va vona varimi van’wana va tirhisa mirhi yo durha ku dlaya matomana. Loko ma ri karhi ma dya matluka yo bava minkarhi yin’wana ni lawa ma nga ni chefu ma fika ma hundzuka swiaka-miri ekhwirini. Ma kota ku endla hinkwaswo sweswo handle ka ku tirhisiwa ka michini yo durha kumbe ku hakela vanhu vo karhi! Matomana mo rholeriwa kunene hi mavoko, leswi vulaka leswaku a swi lavi munhu a kala a tikarhata ngopfu.
Matomana ma pfuna swinene eku noniseni ka misava ni le ka ikholoji. Hambileswi ndlopfu ku nga xiharhi lexikulu naswona xi dyaka ngopfu, loko swi ta eka ku gaya swakudya swi va quva, matomana ma famba emahlweni. Eka mavhiki ya tsevu lawa matomana ma hanyaka wona, loko ma ri hi ntlawa ma kota ku dya ku tlula tindlopfu hilaha ku phindhekeke ka khume naswona ma kota ku humesa quva leri tlulaka ra tindlopfu hilaha ku phindhekeke ka mune eka madyelo lama ringanaka. Leswi swi endla leswaku miri wa matomana wu kula hi ku hatlisa swinene hilaha ku phindhekeke ka 4 000! Hikwalaho, loko vanhu va khoma matomana va nga pimi, swi ta kavanyeta ku nona ka misava ni ikholoji endhawini yoleyo.
Xana matomana lawa ma khomiwa njhani? Hi minkarhi ya timpfula, etindhawini ta le makaya vavasati va hlangana va ya khoma matomana. Va heta mavhiki yo hlayanyana va ri karhi va ma khoma, kutani va ma kama, ma fuhuriwa ivi ma anekiwa leswaku ma oma. Hambiswiritano, ku khoma ni ku lunghiselela matomana swi lava vukheta lebyikulu. Man’wana ya wona ma ni mitwa kumbe voya, leswi faneleke ku susiwa. Ku ma kama swi lava vukheta hikuva minkarhi yin’wana ma dya swimilana leswi nga chefu eka vanhu. Loko se ma kamiwile ni ku omisiwa, matomana ma nga ha dyiwa tanihi swakudya swo siva nyoka, kumbe ma va xiculu kumbe ma katingiwa ni matamatisi ni nyala.
Van’wana a va swi lavi no ehleketa hi ku dya matomana. Swi nga endleka va chava ni ku swi khoma kunene swakudya leswi swo nandziha. Kambe, tsundzuka leswaku ma ni tiphroteyini to tala naswona vanhu vo tala laha Afrika va kuma mali yo tihanyisa hi ku xavisa matomana.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Matomana i ya risima swinene hileswi ma nga ni tiphroteyini
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
Matomana ma hanya mavhiki ya tsevu naswona miri wa wona wu kula hi ku hatlisa swinene hilaha ku phindhekeke ka 4 000