I Khale Vanhu Va Chongorisiwa Hi Ku Pandza Ka Matino

Hi le makete ya doroba ra khale, laha ku nga ni wanuna la kanganyisaka vanhu hi ku va byela leswaku u kota ku gula munhu tino a nga twi ku vava. Munghana wa yena wa tshinela a endla onge wa kanakana kutani lowun’wana a endla onge u n’wi gula tino kutani a vonaka a khome tino leri nga ni ngati leswaku vanhu hinkwavo va ta kholwa. Hi ku hatlisa lava pandziwaka hi meno va tiya nhlana kutani va hakela timali ta vona leswaku va guriwa meno. Vanghana va loyi a tiendlaka la gulaka meno va karhi va chaya swichayachayana leswaku loko lava guriwaka matino va kalakala vanhu van’wana va nga twi nchumu. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, vanhu van’wana va lava guriweke meno va sungula ku vabya, kambe hi nkarhi wolowo loyi a va guleke meno i khale a fambile.

MASIKU lawa a hi vangani lava guriwaka meno hi ndlela yo vava leyi hlamuseriweke laha henhla. Madokodela ya meno ya manguva lawa ma nga swi kota ku tshungula ku pandziwa hi meno, naswona ma kota ku sivela ku bola ka meno. Hambiswiritano, vanhu vo tala va chava ku ya eka madokodela ya meno. Ndlela leyi madokodela ma sunguleke ha yona ku tshungula lava pandziwaka hi meno yi nga hi pfuna leswaku hi tlangela madokodela ya manguva lawa.

Ku vuriwa leswaku ku bola meno i vuvabyi bya vumbirhi lebyi tolovelekeke ngopfu eka vanhu, lebyo sungula i mukhuhlwana. Vuvabyi lebyi i khale byi ri kona. Xiphato xa Hosi Solomoni xi paluxa leswaku vanhu lava dyuhaleke hi xitalo hi vona a va ri na maphundzu.—Eklesiasta 12:3.

Hambi Ku Ri Tihosi A Ti Pandziwa Hi Meno

Hambileswi Elizabeth wo Sungula a a ri hosi ya xisati ya le Nghilandhi, na yena a a pandziwa hi meno. Muendzi un’wana wa le Jarimani loyi a voneke meno yo bola ya hosi leyi ya xisati u vike leswaku swi “vangiwa hileswi Manghezi a ma dya ngopfu chukela.” Hi December 1578, hosi leyi ya xisati yi sungule ku pandziwa hi tino vusiku ni nhlikanhi. Dokodela u khutaze hosi ya xisati leswaku yi gula tino leri vavaka, kambe yi arile, kumbexana a yi chava ku vava loku a yi ta ku twa. John Aylmer, bixopo wa le London, u gule tino emahlweni ka hosi ya xisati ku ri ndlela yo khutaza hosi ku gula ra yona, kumbexana a ku ri tino leri boleke, ku ve xiendlo xa vutlhari hikuva mukhalabye loyi a a nga ha ri na meno yo tala!

Enkarhini wolowo, vambuyangwana lava lavaka ku gula meno a va ya eka vatsemeti va misisi kumbe eka vaendli va tinsimbi. Kambe loko se vanhu vo tala va kota ku xava chukela, vuvabyi bya meno byi andzile, kutani ku va ni xilaveko xa vaguri va meno lava nga ni vutshila. Kutani madokodela man’wana ni vahandzuri va sungule ku tsakela ku tshungula vuvabyi bya meno. Hambiswiritano, va boheke ku tidyondzisa hikuva lava nga ni vutshila a va nga lavi ku dyondzisa van’wana. Nakambe a ti nga talanga tibuku to dyondzisa vudokodela bya meno.

Endzhaku ka malembe ya dzana Elizabeth wo Sungula a file, Louis wa vu-14 u teke xitulu xa vuhosi le Furwa. Ku pandza ka meno ku n’wi cinise gija nkarhi wo leha, naswona hi 1685 u gule meno hinkwawo ya rihlaya ra le henhla hi le ximatsini. Van’wana va vula leswaku ku pandziwa ka hosi hi meno swi endle leswaku yi teka xiboho xa vuphukuphuku xa ku sayina nawu lowu a wu alela vanhu ku gandzela vukhongeri bya vona va ntshunxekile le Furwa, leswi vangeke leswaku mintlawa leyitsongo ya vukhongeri yi xanisiwa hi tihanyi.

Ku Sungula Ka Vutshunguri Bya Meno Bya Manguva Lawa

Hanyelo ra hosi Louis wa vu-14 ro rhandza swilo swa xiyimo xa le henhla ri endle vanhu va le Paris va rhandza ku tshama va languteka kahle leswi endleke leswaku ku sungula vudokodela bya meno. Ku hlula ehubyeni ni ku va ni ndhuma evanhwini a swi titshege hi ku va munhu a sasekile. Vanhu vo tala va lave meno yo endliwa leswaku va ta saseka ku nga ri ku dya ha wona, leswi swi endle leswaku ku va ni madokodela ya meno lama tirhelaka swikhumukani. Dokodela wa meno loyi a a dume ngopfu le Paris a ku ri Pierre Fauchard loyi a dyondzeke ku endla vuhandzuri eka vuthu ra Furwa ra le matini. U sole madokodela lama rhwexeke vatsemeti va misisi ni swigevenga ntirho wo gula meno naswona hi yena wo sungula ku tivitana dokodela wa meno.

Hi 1728, Fauchard u herise mukhuva wo dyondzela exihundleni kutani a tsala buku leyi eka yona a boxeke tindlela hinkwato leti a ti dyondzeke to tshungula meno. Hikwalaho ka sweswo, u vitaniwe “Musunguri wa Vutshunguri bya Meno.” Hi yena wo sungula ku gula munhu tino a tshame exitulwini xa madokodela ya meno ku nga ri ehansi. Nakambe Fauchard u tshubule switirho swa ntlhanu swo gula meno, kambe a a nga guli meno ntsena. U endle muchini wo hlantswa meno ni tindlela to pfala meno lama boleke. U dyondze ku pfala rimitsu ra tino ni ku hoxa tino ro endliwa etimitswini ta tino. Meno lawa yo endliwa a ma endliwa hi rimhondzo ra ndlopfu, naswona a ma ri ni xipiringi lexi endleka leswaku ma tshamiseka kahle. Fauchard u endle leswaku ku va ni vudokodela bya meno. Ntirho wakwe wu tlulele ni le matikweni ya le Amerika.

Ku Kayakaya Ka Presidente Yo Sungula Ya Le United States

Endzhaku ka malembe ya dzana Louis wa vu-14 a file, George Washington wa le America a a nga dyi byi rhelela hikwalaho ka meno. A a guriwa tino lembe ni lembe ku sukela loko a ha ri na 22 wa malembe hi vukhale. Swi le rivaleni leswaku a swi n’wi tikela ku rhangela Vuthu rakwe ra Continental a ri karhi a pandziwa hi meno. Loko a va presidente wo sungula wa le United States hi 1789, a a ri na maphundzu.

Washington a a nga dyi byi rhelela hikuva a a ri hava matino naswona meno ya yena lama a nga lo endleriwa a ma n’wi endla a languteka a bihile. Ndlela leyi a a languteka ha yona a yi n’wi karhata, tanihi leswi a lava ku languteka kahle tanihi hi presidente wa tiko leri se a ri tifuma. Eminkarhini yoleyo, meno yo endliwa a ma nga endliwi hi ku landza xivumbeko xa meno ya munhu kambe a mo vatliwa kunene hi rimhondzo ra ndlopfu, xisweswo a swi nga olovi ku ma endla ma tshama ndhawu yin’we ma tiyile. Tinghamula ta le Nghilandhi na tona a ti ri ni xiphiqo lexi fanaka ni xa Washington. Ku vuriwa leswaku lexi endleke leswaku ti tshama ti koke swikandza a ti chava leswaku vanhu va ta vona meno ya tona yo endliwa.

Mhaka ya leswaku Washington a a ri ni meno yo vatliwa hi ntsandza a yi na vumbhoni. A a ri na meno yo endliwa lama humaka eka meno ya vanhu, timhondzo ta ndlopfu ni ntsopfu kambe a ma nga vatliwanga hi ntsandza. Kumbexana madokodela yakwe a ma kuma matino lawa eka swigevenga leswi yimbulaka masirha. Hakanyingi vaxavisi va meno a va landzela mavuthu kutani va gula meno ya mintsumbu ni vanhu lava nga le ku feni endzhaku ka nyimpi. Xisweswo a swi durha ngopfu ku kuma meno lawa. Vambuyangwana va sungule ku ma kuma hi va-1850, loko ku tshuburiwa ndlela yo namarheta matino yo endliwa hi rhaba. Hambileswi madokodela ya meno ya Washington a ma tiva swo tala hi ta matshungulelo ya meno, a ma nga si wu twisisa kahle nchumu lowu vangaka ku pandza ka meno.

Lexi Vangaka Ku Pandza Ka Meno

Ku sukela khale vanhu a va ehleketa leswaku ku ni swivungwana leswi vangaka ku pandza ka meno, mhaka leyi yi andzile kukondza ku va malembe ya va-1700. Hi 1890, Willoughby Miller, dokodela wa meno wa le Amerika loyi a a tirha le Jarimani eYunivhesiti ya Berlin, u kume xivangelo lexi endlaka leswaku meno ya bola, ku nga xona lexi vangaka ku pandza ka meno. Ku ni baktheriya yo karhi leyi hanyaka hi chukela leyi humesaka asidi leyi hlaselaka meno. Kambe, xana ku bola ka meno swi nga siveriwa njhani? Nhlamulo ya kona yi kumiwe hi xiwelo.

Ku hundze malembe yo tala madokodela ya meno le Colorado, eU.S.A., ma hlamala leswaku ha yini vanhu vo tala va ri ni meno yo kurha. Eku heteleleni ku kumiwe leswaku mati lawa va ma nwaka ma ni flouride yo tala. Kambe loko va ha kambisisa xiphiqo lexi, valavisisi va tshubule xiphiqo lexi a xi ri kona emisaveni hinkwayo naswona a xi fanele xi tlhantlhiwa: Vanhu lava kulelaka laha ku nga ni mati lama nga ni fluoride yitsongo na vona a va kurha meno. Fluoride leyi hi ntumbuluko yi nga kona ematini i xiaki lexi nga kona eka meno. Loko vanhu lava nwaka mati yo pfumala fluoride va kuma lama nga na yona hi ku ringanisela, ku bola ka meno ka hunguteka swinene.

Xisweswo, xiphiqo xi tlhantlhiwile. Ku pandza ka meno ku vangiwa hi ku bola ka wona. Chukela hi rona ri pfunetaka ku bola loku. Fluoride ya pfuna leswaku ma nga boli. Kambe ku tshuburiwe leswaku fluoride a yi wu sivi ntirho wo basisa meno ni ku ma hutha.

Ku Lava Vutshunguri Lebyi Nga Vavisiki

Loko ku nga si tshuburiwa mirhi yo titivarisa, a swi vava ngopfu ku susa tino. Madokodela a ma xokola thyaka leri ngheneke etinweni leri boleke no vava hi xitirhisiwa xo tontswa kutani ma pecha tino leri boleke hi nsimbi yo hisa. Leswi a ku nga ri ndlela yin’wana yo gula tino, a ma teka nsimbi yo hisa ma hisa rimitsu ra tino ni nyama leyi boleke ya rona. Loko ku nga si kumeka switirhisiwa swo hlawuleka swo gula meno ni ku titivata meno, ku gula tino a swi chavisa ngopfu. Vanhu a va tiyisela tindlela to tano to vava to gula tino hikuva ku hanya ni tino leri pandzaka a swi nga tiyiseleki. Hambileswi mintsembyana yo tanihi opium, mbangi ni ti-madrake swi tirhisiweke malembe-xidzana yo tala, a swo hunguta ku pandza ka tino ntsena. Xana madokodela a ma ta swi kota ku gula munhu a nga twi ku vava?

Gasi yo titivata kumbe leyi endlaka leswaku munhu a hlekelela yi tshuburiwe endzhaku ko va mutivi un’wana wa tikhemikhali wa Munghezi, Joseph Priestley, a sungule ku yi endla hi 1772. Kambe a yi tirhisiwanga tanihi xititivarisi kukondza ku va 1844. Lembe rero hi December 10, Horace Wells, loyi a a ri dokodela wa meno le Hartford, eConnecticut, le U.S.A., u ve kona eka nhlangano lowu vanhu lava a va ri kona a va hungasiwa hi gasi leyi endlaka leswaku munhu a hlekelela. Wells u xiye leswaku lava nyikiweke gasi leyi a va hima switulu hi milenge kambe va nga twi ku vava. Wells a a ri na ntwela-vusiwana naswona a karhateka loko a vavisa vanhu lava a va tshungulaka. Hi ku hatlisa u anakanye hi ku tirhisa gasi yo hlekisa ku titivata vavabyi vakwe ha yona. Kambe loko a nga si yi nyika van’wana u rhange hi ku yi tirhisa yena n’wini. Hi xamundzuku wa kona, u tshame exitulwini xa vanhu lava a va tshungulaka kutani a dzaha gasi leyi kukondza a titivala. Kutani mutirhi-kulobye u n’wi gule tino leri a ri n’wi karhata. Xexo ku ve xiendlakalo lexi nga rivalekiki. Eku heteleleni ku kumeke ndlela yo gula tino u nga twi ku vava!a

Ku sukela kwalaho, vutshunguri bya meno byi antswisiwile swinene hikwalaho ka thekinoloji. Hikwalaho loko wo ya eka dokodela wa meno namuntlha a wu nge tisoli.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso eka tluka 28]

Meno yo endliwa hi rimhondzo ra ndlopfu ya George Washington, loyi a a ri presidente wo sungula wa le United States

[N’wini wa Xifaniso]

Courtesy of the National Library of Medicine

[Xifaniso eka tluka 29]

Mpfampfarhuto wa xifaniso xa ku guriwa ka tino ko sungula hi ku tirhisa gasi yo hlekisa hi 1844.

[N’wini wa Xifaniso]

Courtesy of The National Museum of Dentistry, Baltimore, MD

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 27]

Courtesy of the National Library of Medicine