Ndlela Leyi Bibele Yi Poneke Ha Yona Ku Fikela Namuntlha

A swi kanakanisi leswaku i singita ku va Bibele yi ponile ku ta fikela namuntlha. Yi hetiwe ku tsariwa eka malembe yo tlula 1 900 lama hundzeke. Yi tsaleriwe eka swilo leswi onhakaka—eka maphepha ya papirasi ni le ka madzovo—naswona eku sunguleni a yi tsariwe hi tindzimi leti vanhu lava ti vulavulaka va nga talangiki namuntlha. Nakambe, valawuri hinkwavo ku suka eka tihosi ku ya eka varhangeri va vukhongeri, va ringete hi matimba leswaku va herisa Bibele.

XANA buku leyi yi pone njhani ndzingo ku ta fikela namuntlha? Xiya tinhla timbirhi ntsena.

Tikopi To Tala Ti Ponise Matsalwa

Vahlayisi va matsalwa ya Bibele ya khale, ku nga Vaisrayele, va ponise buku-songwa naswona va endle tikopi to tala ta yona. Hi xikombiso, tihosi ta le Israyele a ti byeriwe ku tsala “kopi ya nawu eka lowu languteriwaka hi vaprista, ku nga Valevhi.”—Deteronoma 17:18.

Vaisrayele vo tala a a va rhandza ku hlaya Matsalwa, a va ma teka ma ri Rito ra Xikwembu. Kutani, tsalwa a ri kopiwa hi vukheta lebyikulu hi vatsari lava leteriweke kahle. Mutsari un’wana loyi a a chava Xikwembu la vuriwaka Ezra ku vuriwa leswaku a a “ri mukopi la nga ni vuswikoti enawini wa Muxe, lowu wu humaka eka Yehovha Xikwembu xa Israyele.” (Ezra 7:6) Vamasorete lava kopeke Matsalwa ya Xiheveru, kumbe “Testamente ya Khale,” exikarhi ka lembe-xidzana ra vutsevu ni ra vukhume C.E., va tlhele va hlayela mapapila ya tsalwa leswaku va papalata ku endla swihoxo. Ku kopa hi ndlela leyi ya vukheta swi pfune leswaku tsalwa ri va leri pakanisaka nileswaku Bibele hi yoxe yi pona ku nga khathariseki miringo ya valala lava a va lava ku yi herisa.

Hi xikombiso, hi 168 B.C.E., hosi ya le Siriya, Antiochus wa Vumune, yi ringete ku herisa tikopi hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru lawa a ma kumeka etikweni hinkwaro ra Palestina. Buku yin’wana ya matimu ya Vayuda yi ri: “Buku-songwa yin’wana ni yin’wana leyi kumiwaka a yi handzuleriwa ni ku hisiwa.” Buku leyi vuriwaka The Jewish Encyclopedia yi ri: “Tindhuna leti a ti lerisiwe ku endla ntirho lowu a ti ri ni tihanyi . . . Loyi a kumiwaka a ri na buku leyi . . . a a dlayiwa.” Kambe tikopi ta Matsalwa ti ponile, leti a ti ri ni Vayuda ePalestina ni leti a ti ri ni vanhu lava tshamaka ematikweni man’wana.

Endzhakunyana ko va vatsari va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, kumbe “Testamente Leyintshwa” va hete ntirho wa vona, tikopi ta mapapila ya vona lama huhuteriweke, vuprofeta ni marungula ya matimu swi andzile. Hi xikombiso, Yohane u tsale Evhangheli yakwe a ri aEfesa kumbe ekusuhi na kona. Kambe, xipetlu xa Evhangheli yoleyo, xiphemu xa kopi leyi vatshila va vulaka leswaku xi endliwe hi malembe lama nga tluliki 50 endzhaku ko va a tsale rungula rakwe, xi kumiwe endhawini leyi nga eka tikhilomitara ta dzana ku suka aEgipta. Vuyimburi byebyo byi kombise leswaku Vakreste va le matikweni ya le kule a va ri ni tikopi ta rungula leri ra ha ku tsariwaka.

Ku hangalasiwa ka Rito ra Xikwembu swi hoxe xandla swinene eka ndlela leyi ri poneke ha yona eka malembe-xidzana endzhaku ka nkarhi wa Kreste. Hi xikombiso, loko dyambu ri tlhava hi February 23, hi lembe ra 303 C.E., ku vuriwe leswaku Mufumi wa Rhoma Diocletian a a ri swin’we ni masocha yakwe loko ma tshova minyangwa ya kereke ivi ma hisa tikopi ta Matsalwa. Diocletian a a anakanya leswaku a nga kota ku herisa Vukreste hi ku lovisa matsalwa ya byona yo kwetsima. Hi xamundzuku xa kona, u humese xileriso xa leswaku tikopi hinkwato ta Bibele leti a ti ri eRhoma ti hisiwa. Hambiswiritano, tikopi tin’wana ti ponile, naswona ti tlhele ti kopiwa hi xitalo. Entiyisweni, ku endliwe swiphemu leswikulu swa tikopi timbirhi ta Bibele hi Xigriki, leswi kumbexana a swa ha ku endliwa endzhaku ka ku dlayiwa ka Diocletian. Kopi yin’wana yi le Rhoma; yin’wana yi le Layiburari ya Britain le London, eNghilandhi.

Hambileswi ku nga siki kumiwaka matsalwa yo sungula ya Bibele lama tsariweke hi voko, tikopi leti tsariweke hi voko ta Bibele hinkwayo kumbe swiphemu swa yona ti ponile ku ta fikela namuntlha. Tin’wana ta tona i ta khale swinene. Xana rungula leri a ri tameriwe hi tsalwa ro sungula ri cincile loko ri kopiwa? Xidyondzi xin’wana lexi vuriwaka W. H. Green xi vule leswi landzelaka malunghana ni Matsalwa ya Xiheveru: “Handle ko kanakana ku nga vuriwa leswaku a yi kona buku yin’wana ya khale leyi hangalasiweke hi ku kongoma ku fana ni leyi.” Malunghana ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, Nkul. Frederic Kenyon la nga murhangeri wa ta matsalwa ya Bibele lama tsariweke hi voko u tsarile a ku: “Ku hambana loku nga kona exikarhi ka masiku ya ku hleriwa ko sungula ni vumbhoni bya sweswi a ku paluxi nchumu lexi kombisaka leswaku ku honisiwe swo karhi, nileswaku vuyimburi byo hetelela byi kombisa leswaku Matsalwa ma ponile ku ta fikela namuntlha. Ku tshembeka ka tibuku ta Testamente Leyintshwa swi nga endleka ku tiviwa ku ri mahetelelo ya leswi tshuburiweke.” U tlhele a ku: “Hi nga tiyiseka leswaku Bibele ya tshembeka . . . A yi kona buku yin’wana ya khale emisaveni leyi fanaka na yona.”

Ku Hundzuluxeriwa Ka Bibele

Nchumu wun’wana wa vumbirhi lowu pfuneke leswaku Bibele yi tiviwa ngopfu hi vanhu hileswi yi kumekaka hi tindzimi to tala. Sweswo swi fambisana ni xikongomelo xa Xikwembu xa leswaku vanhu va tinxaka hinkwato ni tindzimi hinkwato va xi tiva ni ku xi gandzela “hi moya ni ntiyiso.”—Yohane 4:23, 24; Mikiya 4:2.

Vuhundzuluxeri lebyi ku nga rhanga ku tiviwa byona bya Matsalwa ya Xiheveru a ku ri vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki. A byi endleriwe Vayuda lava vulavulaka Xigriki lava a va tshama ehandle ka muti wa Palestina naswona byi hetiwe kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi Yesu a nga si chumayela laha misaveni. Bibele hinkwawo yi helerile, ku katsa ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, yi hundzuluxeriwe hi tindzimi to tala hi makume ma nga ri mangani ya malembe. Kambe hi ku famba ka nkarhi, tihosi ni vaprista lava a va fanele ku endla matshalatshala leswaku vanhu va kuma Bibele va endle leswi hambaneke. Va endle leswaku mintlhambi ya vona yi tshama emunyameni hi ku ala leswaku Rito ra Xikwembu ri hundzuluxeriwa hi tindzimi leti tolovelekeke.

Ku sindzisa ka Kereke ni Mfumo, ku endle leswaku vanhu va hoxa vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va hundzuluxela Bibele hi ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu van’wana. Hi xikombiso, hi 1530, wanuna un’wana wa Munghezi la vuriwaka William Tyndale, la dyondzeke le yunivhesiti ya Oxford, u humese nkandziyiso wa Pentateuch, ku nga tibuku ta ntlhanu to sungula ta Matsalwa ya Xiheveru. Ku nga khathariseki nkaneto lowukulu, u ve munhu wo sungula ku hundzuluxela Bibele yi suka eka Xiheveru yi ya eka Xinghezi. Tyndale u tlhele a va muhundzuluxeri wo sungula ku tirhisa vito leri nge Yehovha. Casiodoro de Reina loyi a a ri mukambisisi wa Bibele la humaka eSpaniya, minkarhi hinkwayo a a tshama a ri ekhombyeni ro dlayiwa hi Makhatoliki loko a ri karhi a hundzuluxela Bibele ya khale hi Xipaniya. U ye eNghilandhi, Jarimani, Furwa, Holland ni le Switzerland loko a ri eku hetiseni ka vuhundzuluxeri bya yena.a

Namuntlha Bibele ya ha hundzuluxeriwa hi tindzimi to tala swinene, naswona se ku kandziyisiwe tikopi ta timiliyoni. Ku pona ka yona leswaku yi ta tiviwa hi vanhu vo tala swi kombisa ntiyiso wa marito lama huhuteriweke ya muapostola Petro lama nge: “Byanyi bya vuna, ni xiluva xi hohloka, kambe rito ra Yehovha ri tshama hi masiku.”—1 Petro 1:24, 25.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 14]

I VUHUNDZULUXERI BYIHI LEBYI NDZI FANELEKE KU BYI HLAYA?

Tindzimi to tala ti ni vuhundzuluxeri bya Bibele byo hambana-hambana. Vuhundzuluxeri byin’wana byi tirhisa ririmi to tika. Byin’wana a byi pakanisi, mavekelo ya vuhundzuluxeri bya kona a ma twisiseki hikuva a ma kongomi. Kasi eka vuhundzuluxeri byin’wana ku lo hundzuluxeriwa rito hi rito.

Nkandziyiso wa Xinghezi wa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, lowu kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha, wu hundzuluxeriwe wu suka eka tindzimi to sungula hi ku kongoma hi komiti leyi nga tiviwiki. Vuhundzuluxeri lebyi, byi ni tsalwa ro sungula leri hundzuluxeriweke hi tindzimi ta kwalomu ka 60. Hambiswiritano, vahundzuluxeri va tindzimi leti va endle ndzavisiso hi vuenti eka tsalwa ro sungula. Xikongomelo xa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa a ku ri ku hundzuluxela tsalwa ra ririmi ro sungula nkarhi wihi na wihi loko ku ri leswaku mahundzuluxelelo ya kona a ma nge fihli mongo wa kona. Vahundzuluxeri a va lava ku endla leswaku Bibele yi twisiseka eka vahlayi va namuntlha hilaha tsalwa ro sungula a ri twisiseka hakona eka vahlayi va le minkarhini ya ku tsariwa ka Bibele.

Vativi van’wana va ta ririmi va kambisise vuhundzuluxeri bya Bibele bya manguva lawa—ku katsa ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa—va kambisisa loko byi hundzuluxeriwe hi ku pakanisa. Un’wana wa vatshila va kona i Jason David BeDuhn, profesa wa tidyondzo ta vukhongeri eYunivhesiti ya Arizona N’walungu le United States. Hi 2003, u humese nkambisiso wa matluka ya 200 wa Tibibele ta kaye “leti tirhisiwaka ngopfu etindhawini leti ku vulavuriwaka Xinghezi eka tona.”b U kambisise swiphemu swo hambana-hambana swa Matsalwa leswi swidyondzi a swi nga swi twisisi, enkarhini wolowo hi kona laha “nkaneto wu laveke ku kanganyisa vuhundzuluxeri.” Hikuva xiphemu xin’wana ni xin’wana xa tsalwa ra Xigriki a a xi pimanisa ni vuhundzuluxeri byin’wana ni byin’wana bya Xinghezi, naswona u lave tindlela to ringeta ku cinca mongo wa kona. Xana u ringanyete yini?

BeDuhn u kandziyise leswaku tibuku tin’wana ta mani na mani ni vakambisisi vo tala va Bibele va vula leswaku ku nga twanani loku nga kona eka Tibibele tin’wana ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa (NW) ku vangiwa hi xihlawuhlawu lexi nga kona eka vahundzuluxeri. Hambiswiritano, u te: “Ku tshwukiselana mahlo loku nga kona ku vangiwa hileswi NW yi pakanisaka, yona i vuhundzuluxeri lebyinene.” Hambileswi BeDuhn a a nga pfumelelaniki ni mavekelo man’wana ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, u vule leswaku vuhundzuluxeri lebyi “byi vonake ku ri byona byi pakanisaka loko byi pimanisiwa ni vuhundzuluxeri lebyin’wana.” U byi vitana vuhundzuluxeri “lebyinene ngopfu.”

Dok. Benjamin Kedar, xidyondzi xin’wana xa Muheveru eIsrayele, u vule leswi fanaka malunghana ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa. Hi 1989 u te: “Vuhundzuluxeri lebyi byi kombisa matshalatshala lama va ma endleke hi mbilu hinkwayo yo twisisa matsalwa hi ku pakanisaka hilaha swi nga kotekaka hakona. . . . A ndzi si tshama ndzi kuma nchumu lowu hoxeke loko ndzi hlaya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa.”

Tivutise leswi: ‘Xana Bibele ndzi yi hlaya hi xikongomelo xihi? Xana ndzi lava Bibele leyi hlayekaka hi ku olova kambe yi nga pakanisi? Kumbe ndzi lava ku hlaya mongo lowu humaka eka tsalwa ro sungula leri huhuteriweke?’ (2 Petro 1:20, 21) Xiboho xa wena xi fanele ku fambisana ni vuhundzuluxeri lebyi u hlawulaka ku byi hlaya.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

“Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima” byi kumeka hi tindzimi to tala

[Xifaniso eka tluka 12, 13]

Matsalwa ya vona ya Vamasorete

[Xifaniso eka tluka 13]

Xipetlu lexi tameleke Luka 12:7, “. . . mi nga chavi; mi ni risima ro tlula swindzingiri swo tala”

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka matluka 13]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin