Buloho Leri A Ri Tshamela Ku Akiwa Hi Vuntshwa
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BULGARIA
LE N’WALUNGU-VUXA wa Bulgaria ku ni buloho le Lovech leri nga ni lwangu leri hingakanyaka Nambu wa Osŭm. Buloho leri ro tsakisa ku fana ni vanhu lava ri tirhisaka, ku endleke swo tala eka rona.
Munhu wo sungula la endleke leswaku vanhu va tiva buloho leri a ku ri Ami Boué, mutivi wa maribye ni misava wa le Austria, loyi a endzeleke le Lovech hi va-1830. U tsale hi ta “buloho leri akiweke hi maribye, leri nga ni lwangu ri tlhela ri va ni switolo leswitsongo.” Ina, buloho leri ra le Lovech leri hlamarisaka, a ri akeriwe leswaku ku tsemakanyiwa eka rona, naswona a ri ri ni tindhawu to xavisela eka tona. Hikwalaho a ri dume ngopfu endhawini yoleyo.
Eku sunguleni, buloho ra le Lovech a ri nga akiwanga hi maribye kambe a ri akiwe hi timhandzi. Hambiswiritano, buloho leri a ri tshamela ku onhiwa hi tindhambhi kutani a ri fanele ri tlhela ri pfuxetiwa. Hi 1872, buloho leri ri khukhuriwile ivi vanhu va sala va nga ha ri na ndhawu yo hundza hi kona.
Ku pfuxa buloho leri a ku nga ta va matlangwana. Hikwalaho, ku hirhiwe Kolyo Ficheto, muaki la dumeke wa le Bulgaria leswaku a mpfampfarhuta a tlhela a aka buloho lerintshwa leri tiyeke.
Ku Akiwa Hi Pulani Leyintshwa
Ficheto u endle xiboho xo namarhela pulani leyo sungula naswona a hlela leswaku buloho leri ri va ni lwangu ni switolo leswitsongo. U endle tiphuphu to tshega buloho leri leheke 84 wa timitara ri anama timitara ta khume. Tiphuphu leti leheke ntlhanu wa timitara, ivi ti lala le henhla a ti endliwe hi ndlela leyintshwa. Leswi tiphuphu leti a ti ri ni timbhovo, mati ya ndhambhi a ma kota ku hundza hi le xikarhi ka tona. Le henhla ka tiphuphu Ficheto u veke timhandzi ta oak ni mapulanga. Xiyenge lexi saleke xa buloho, ku katsa ni switolo swa 64 leswi nga hala matlhelo, a swi akiwe hi timhandzi ta murhi wa beech. Lwangu na rona a ri ri ni timhandzi ta murhi wa beech kutani ri fuleriwa hi mazenge.
Nchumu wun’wana lowu tsakisaka hi pulani ya Ficheto hileswaku tiphuphu ta buloho leri a ti lo hlanganisiwa kunene a ti nga hoxiwanga tinsimbi ni ku beleriwa hi swipikiri. Patu leri tsemakanyaka buloho a ri andlariwe timhandzi ivi ku tlhandlekiwa maribye kutani ku cheriwa swiribyana. Ninhlikanhi swifasiterana ni timbhovo leti a ti ri kona elwangwini a swi nghenisa dyambu. Nimadyambu a ku lumekiwa timboni leti tirhisaka gasi. Ku mpfampfarhutiwa ka pulani ni ku akiwa ka buloho lerintshwa swi teke kwalomu ka malembe manharhu [1].
Leswi Endlekaka eBulohweni
A ku endleka yini ebulohweni leri? Twana leswi mbhoni leyi swi voneke hi mahlo yi swi vulaka: “Pongo ra vaxavisi, vahundzi va ndlela ni vahlaleri lava a va nga kavanyetiwi ngopfu hi timovha leti hundzaka, swigolonyana leswi kokiwaka hi tihanci kumbe timbhongolo leti rhwaleke mindzhwalo, a ri hlangana ni ra vanhu lava tirhaka hi mazenge . . . ni ra vaxavisi lava huwelelaka vaxavi. Leswi a swi humelela ebulohweni a swi nga fani ni swa hala tikweni. Switolo swo tala leswitsongo u kuma swi lo mphaa, hi tiwulu, vuhlalu ni swilo swin’wana swi pakiwe hi mixaka ya swona hi ku ya hi mindhavuko yo hambana-hambana.”
Ebulohweni rero vanhu a va yela ku ya xava ni ku tihungasa tanihi leswi vini va switolo vo tala a va pfa va yimbelela. Mbhoni leyi swi voneke hi mahlo leyi ku vulavuriweke ha yona yi ye emahlweni yi ku: “Endhawini yo tsemeta misisi a ku ri ni vanhu va ntlhanu kumbe va tsevu lava tsemetaka misisi lava a va pfa va yimbelela ni ku chaya swichayachayana. Hakanyingi a va pfa va kuma nkarhi wo yimbelela, naswona vaxavi a va nga heli mbilu a va va yimela va kondza va heta.” Endzhaku ka nyimpi yo sungula ya misava, vatsemeti van’wana va misisi va sungule ntlawa wa vayimbeleri lowu a wu vitaniwa Barber’s Orchestra.
Ku Weriwa Hi Khombo
Buloho ra Ficheto ri pone tindhambhi, tinyimpi ni makhombo man’wana ku ringana malembe ya kwalomu ka 50. Hi vusiku bya August 2/3, 1925, buloho ra le Lovech ri tshwe hi ndzilo ri sala ri ri nkuma. Xana ndzilo lowu a wu huma kwihi? Ninamuntlha a swi tiveki leswaku wu vangiwe hi futa ra munhu kumbe ku lumeke swigevenga. Hambileswi xi nga tivekiki lexi vangeke ndzilo lowu, lexi tivekaka hileswaku le Lovech ku sale ku nga ha ri na buloho.
Hi 1931 buloho lerintshwa leri nga ni lwangu ri hetiwe ku akiwa, swin’we ni switolo ni tindhawu tin’wana to tirhela eka tona [2]. Hambiswiritano, ematshan’weni yo aka buloho leri hi timhandzi ni maribye, muaki lontshwa u tirhise tinsimbi ni semendhe. Pulani ya buloho leri a yi hambane swinene ni ya Ficheto. Lwangu ra kona a ri ri nghilazi naswona xiyenge xin’wana xa le xikarhi a xi ri hava makhumbi. Hi 1981/82, buloho leri ri tlhele ri akiwa hi vuntshwa hi ku ya hi pulani yo sungula ya Kolyo Ficheto [3].
Doroba ra Lovech ri tiviwa hi buloho ra rona leri nga ni lwangu naswona ri kombisa vutshila bya munhu la ri akeke. Ninamuntlha ra ha hambeta ri koka rinoko ra vaaki ni vaendzi loko va ri karhi va ya ehenhla ni le hansi ebulohweni rero leri nga ni switolo.
[Mepe eka tluka 22]
(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)
BULGARIA
SOFIA
Lovech
[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 23]
Photo 2: From the book Lovech and the Area of Lovech