Lwandle Leri Hlamarisaka Kambe Ri File!

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ISRAEL

RI NI munyu wo tala, ri ni mati matsongo loko ma ringanisiwa ni ya malwandle laman’wana, ri file naswona van’wana va ri teka ri ri ni mati lama pfunaka swinene emisaveni. Eka malembe-xidzana lama hundzeke a ri vitaniwa Lwandle ro Nun’hwa, Lwandle ra Diyavulosi ni Tiva ra Xikontiri. Bibele yi ri vitana Lwandle ra Munyu ni lwandle ra Arabha. (Genesa 14:3; Yoxuwa 3:16) Vakambisisi vo tala va pfumela leswaku lwandle leri ri le henhla ka marhumbi ya Sodoma na Gomora. Nakambe ri tiviwa tanihi Lwandle ra Sodoma kumbe Lwandle ra Lota, loyi ku vulavuriweke ha yena eBibeleni loko ku vulavuriwa hi ta miti leyi.—2 Petro 2:6, 7.

Man’wana ya mavito wolawo ma endla munhu a vona onge a swi tsakisi ku endzela ndhawu yoleyo. Kambe, lembe ni lembe magidi ya vanhu ma ya elwandle leri, leri namuntlha ri tiviwaka tanihi Lwandle leri Feke kumbe Lwandle ra Munyu. Ha yini ri ri ni munyu wo tala swonghasi? Xana ri file hakunene, naswona mati ya rona ma pfuna hakunene?

Lwandle Ra Mati Matsongo Ni Munyu Wo Tala Ku Tlula Malwandle Laman’wana

Lwandle leri Feke ri le n’walungwini wa Great Rift Valley leyi fambaka ku kondza yi ya fika ematikweni ya le Vuxeni bya Afrika. Nambu wa Yordani wu khuluka wu suka en’walungwini wu nghena ehansi hi 418 wa timitara ehansi ka vuandlalo bya lwandle. Lwandle leri kun’wana ri rhendzeriwe hi mawa—hala vupela-dyambu ku ni switsunga swa Yudiya kasi evuxeni ku ni tintshava ta Mowabu eYordani.

Kambe i yini lexi endlaka leswaku Lwandle leri Feke ri va ni munyu wo tala swonghasi? Nambu wa Yordani ni swinambyana swin’wana ni minkova swi kukulela mixaka ya mimunyu ngopfu-ngopfu maginesiyamu, sodiyamu ni khalisiyamu leyi pfanganeke ni tlorayidi eLwandle leri Feke. Ku ringanyetiwa leswaku Nambu wa Yordani wu ri woxe wu kukulela munyu lowu endlaka 850 000 wa tithani elwandle lembe ni lembe. Leswi mpimo wa mati ya lwandle leri wu nga wutsongo, mati ya rona a ma khulukeli helo; ndlela leyi ma humaka ha yona i ku va ma hundzuka nkahelo. Hi siku ra ximumu leri hisaka, mati lama vaka nkahelo ma fika kwalomu ka timiliyoni ta nkombo ta tithani, kutani leswi hi swona swi endlaka leswaku ma nga tali. Hambileswi mati ma vaka nkahelo, mimunyu yi sala elwandle. Kutani sweswo swi ri endla ri va lwandle leri nga ni munyu wo tala ngopfu emisaveni, ni salin ya kwalomu ka tiphesente ta 30, hakanyingi yi ni munyu wo tala ku tlula wa malwandle laman’wana.

Ku sukela khale ka khaleni, vanhu va tsakisiwa hi leswi Lwandle leri Feke ri nga xiswona. Aristotle, mutivi wa filosofi wa Mugriki u twe leswaku Lwandle leri “a ri dzunga naswona ri ri ni munyu wo tala lerova ku pfumala ni nhlampfi ni yin’we eka rona.” Ku tala ka munyu wa rona ku endla leswaku swilo swi papamala hi ntumbuluko loko swi ri eka rona, leswi endlaka leswaku ni lava nga kotiki ku hlambela va papamala. N’wamatimu wa Muyuda Flavius Josephus u hlamusele ndlela leyi Vespasian Nhenha ya Mavuthu ya Murhoma a endleke ha kona leswaku a tivonela hi ya yena loko sweswo swi ri ntiyiso, hi ku va a teke vabohiwa lava khomiweke enyimpini a va lahlela elwandle.

Ha tshemba sweswi u le ku tivutiseni leswaku swi tise ku yini leswaku lwandle leri feke ri va leri pfunaka.

Xana Mati Ya Lwandle Leri Ma Pfuna Hakunene?

Vanhu va khale lava a va famba-famba, loko va vuya ekaya a va fika va va hlamusela hi ta lwandle leri feke leri nga riki na tinyenyana, tinhlampfi kumbe swimilana. A ku ehleketiwa leswaku risema ra tiva ri ni chefu. Leswi swi endle leswaku ku hangalaka mhaka ya leswaku ku ni lwandle leri nun’hwaka naswona ri feke. I ntiyiso leswaku leswi ri nga ni munyu wo tala swinene, leswi hanyaka eka rona i tibaktheriya to karhi naswona tinhlampfi leti tikumaka ti kukuleriwe eka rona to vhela ti rivala hi vutomi.

Leswi ku nga riki na lexi hanyaka elwandle leri, sweswo a swi vuli leswaku a ku na lexi hanyaka etindhawini leti nga ekusuhi na rona. Hambileswi vukulu bya ndhawu yoleyo byi nga kwandzasi, ku ni tindhawunyana leti nga ta rihlaza, leti nga ni maboboma ni swimilana swa le tindhawini leti hisaka. Nakambe ndhawu leyi yi tiveriwa ku va ni swiharhi swo tala. Ku ni swiharhi swa tinxaka ta 24 ekusuhi ni lwandle leri ku katsa ni tiyingwe, mahlolwa ya le Arabu ni timbuti ta nhova. Etindhawini teto leti nga ni mati yo pfumala munyu ku ni swihadyana swo tala leswi tshamaka ematini ni le handle ka wona, swikokovi ni tinhlampfi. Leswi Lwandle leri Feke ri nga ndlela ya tinyenyana leti rhurhaka hi ku ya hi tinguva, se ku voniwe mixaka ya 90 ya tona yo tanihi magumba ni tintavila. Makoti lama vuriwaka griffon ni ya le Egipta na wona ma tshama kwalaho.

Mati ya Lwandle leri Feke ma pfuna hi ndlela yihi? Vanhu va le minkarhini ya khale a va ma nwa, hi ku tshemba leswaku ma hanyisa—ku nga mhaka leyi nga khutaziwiki namuntlha! Kahle-kahle, ku vuriwa leswaku loko munhu a hlamba ematini ya munyu miri wakwe wa basa. Ku vuriwa nileswaku ku va endhawini yoleyo swa hanyisa. Leswi mati ya rona ma nga talangiki sweswo swi endla leswaku ku va ni moya wo tala wo tenga hi ntumbuluko. Ku vuriwa leswaku ku tala ka bromide emoyeni ku endla leswaku miri wa munhu wu phyuphya, naswona ndzhope wa ntima ni sulfur leyi hisaka leyi pfelelaka eribuweni na swona swi tirhiseriwa ku tshungula mavabyi yo tala ya nhlonge ni ya marhambu. Ku tlula kwalaho, balsama ku nga murhi wo karhi lowu a wu tala ku mila endhawini yoleyo, na wona a wu tekiwa wu ri wa nkoka ni ku tirhisiwa tanihi xitolwa kumbe murhi.

Xikontiri Lexi Humaka eLwandle

Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka ngopfu hi Lwandle leri Feke hileswi ri hlantaka xikontiri, lexi minkarhi yin’wana xi voniwaka xi ri karhi xi papamala elwandle. Hi 1905 The Biblical World yi vike leswaku xikontiri lexi tikaka kwalomu ka 2 700 wa tikhilogiramu xi khukhulekele eribuweni hi 1834. Xikontiri lexi xi hlamuseriwa tanihi “petroliyamu yo sungula ematin’wini leyi vanhu va yi tirhiseke.” (Saudi Aramco World, November/December 1984) Vanhu van’wana a a va ehleketa leswaku ku tsekatseka ka misava hi kona loku vangeke magadi ya xikontiri ma suka etshakwini ra Lwandle leri Feke ma papamala. Swi nga endleka leswaku xikontiri lexi xi nghena ehansi ka lwandle hi le tindhawini leti pandzekeke, kutani xi fika le hansi emisaveni xi pfangana ni ribye ra munyu. Kutani loko maribye ya munyu ma n’oka, ku humelela magadi ya xikontiri.

Eka malembe-xidzana lama hundzeke xikontiri a xi tirhisiwa hi tindlela to tala—vanhu a va tota swikepe leswaku swi nga ngheni hi mati, naswona a xi tlhela xi tirhisiwa loko ku akiwa ni ku dlaya switsotswana. Ku ehleketiwa leswaku exikarhi ka lembe-xidzana ra vumune B.C.E., Vaegipta va sungule ku xi tirhisa swinene ku tota mintsumbu, hambileswi vativi van’wana va swi kanakanaka sweswo. Enkarhini wolowo vanhu va le Nabataea, lava nga vatsendzeleki lava nga fika va tshama ekusuhi ni Lwandle leri Feke, va sungule ku xavisa xikontiri endhawini yoleyo. A va humesa magadi ya xona elwandle, va ma tsemelela kutani va ma yisa aEgipta.

Hakunene Lwandle leri Feke ra hlamarisa! Loko hi vula leswaku lwandle leri ri ni munyu wo tala, mati matsongo, ri file naswona kumbexana mati ya rona ma pfuna a hi hundzeleti. Entiyisweni i rin’wana ra malwandle lama tsakisaka swinene emisaveni!

[Bokisi eka tluka 27]

KU HLAYISIWA EMATINI YA MUNYU WO TALA

Van’wamatimu va vika leswaku khale ka khaleni vaxavisi a va hundza hi le Lwandle leri Feke—ku nga mhaka leyi seketeriwaka hi vutshuburi bya sweswinyana bya tinsoma timbirhi leti endliweke hi timhandzi.

Tinsoma teto ti kumiwe eribuweni ra Lwandle leri Feke ekusuhi ni laha a ku ri ni hlaluko ra Eni-gedi. Nsoma yin’wana ku anakanyiwa leswaku yi ni malembe ya 2 500 yi endliwile, leswi swi vula leswaku i nsoma ya khale swinene leyi tshuburiweke eLwandle leri Feke. Leyin’wana ku anakanyiwa leswaku yi ni malembe ya 2 000 yi endliwile, naswona ku vuriwa leswaku yi vatliwe hi michini ya le Rhoma ya le nkarhini wolowo.

Hakanyingi tinsoma leti endliweke hi timhandzi ti hatla ti bola ematini ya lwandle lama tolovelekeke, kasi leta tinsimbi a ti kurhi. Hambiswiritano, leswi ku nga riki na moya wo tenga eLwandle leri Feke naswona munyu wa rona wo tala wu endle leswaku tinsoma leti endliweke hi timhandzi ni tintambhu ta tona ti nga boli.

[Xifaniso]

Nsoma ya timhandzi leyi endliweke exikarhi ka lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vuntlhanu B.C.E.

[N’wini wa Xifaniso]

Photograph © Israel Museum, Courtesy of Israel Antiquities Authority

[Xifaniso eka tluka 26]

Maboboma ya mati yo hisa

[Xifaniso eka tluka 26]

Mbuti ya nhova ya xinuna

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Vanhu lava hlayaka phepha-hungu va ri karhi va papamala