Ha Yini Mati Ya Le Lwandle Ma Ri Ni Munyu?

LOKO munyu hinkwawo lowu nga le lwandle wo hangalasiwa evuandlalweni bya misava, a wu ta endla nhulu leyi tlakukeke 150 wa timitara—leswi ringanaka ni yindlu leyi nga ni swithezi swa kwalomu ka 45 ku ya ehenhla! Xana munyu wo tarisa xileswi wu huma kwihi, ngopfu-ngopfu hileswi ku nga ni swinambyana swo tala ni milambu leyi chelaka mati lama nga riki na munyu elwandle? Vativi va sayense va tshubule tindhawu to hlayanyana leti munyu lowu wu humaka eka tona.

Xihlovo xin’wana xa munyu lowu i misava. Loko mati ya mpfula ya tswongeka emisaveni naswona ma hundza hi le ndzeni ka maribye, ma n’okisa timinerali letitsongo, ku katsa ni munyu ni swiaki swa wona, kutani hinkwaswo leswi swi khukhuriwa hi swinambyana ni milambu swi ya elwandle (1). Phela, munyu lowu kumekaka eka mati lama nwiwaka i wutsongo swinene, hikwalaho loko hi nwa a hi wu twi.

Munyu wun’wana wu kumeka eka timinerali leti nga ehansi ka misava leyi nga le hansi ka lwandle. Mati ma nghena ehansi ka misava hi mimbhovo leyi nga le vuandlalweni bya lwandle, ivi ma hisa ngopfu, kutani ma vuyela elwandle ma ri ni timinerali to tala. Mati yo hisa lama humaka ehansi ka misava—swihlovo swo hisa swa le vuentweni bya lwandle—ma kampfula ndzhope lowu nga ni tikhemikhali to hambana-hambana wu nghena elwandle (2).

Ndlela yin’wana leyi hambanekenyana ni leyi hlamuseriweke laha, i tivholkheno leti nga ehansi ka mati leti kampfulaka ribye lerikulu leri hisaka elwandle, kutani ribye ra kona ri humesa tikhemikhali leti nghenaka ematini (3). Moya na wona wu rhwala swiphemu-phemu swa maribye wu swi hoxa elwandle, maribye wolawo ma vanga timinerali (4). Hinkwato tindlela leti, ti endla mati ya le lwandle ku va xihluti xa swicelwa hinkwaswo leswi tiviwaka. Hambiswiritano, xiphemu lexikulu xa munyu i sodium chloride—ku nga munyu lowu tolovelekeke. Mati ya le lwandle ma ni kwalomu ka 85 wa tiphesente ta munyu lowu n’okisiweke, leswi hi swona swi endlaka leswaku mati ya le lwandle ma dzunga.

I Yini Leswi Endlaka Leswaku Mati Ma Tshama Ma Dzunga?

Munyu wu tshama wu tele elwandle hikuva mati ma phya kutani ma tlakuka ma ri nkahelo ma nga ri na munyu. Timinerali ti sala elwandle. Hi nkarhi lowu fanaka, ku ni timinerali to tala leti nghenaka elwandle; kambe munyu lowu nga le lwandle a wu cinci, wu tshama wu ri swiphemu swa 35 eka gidi ra mati ya lwandle. Hikwalaho, swi vonaka onge munyu wa le lwandle ni timinerali swi engeteleka ni ku hunguteka hi mpimo lowu fanaka. Leswi swi tlakusa xivutiso lexi nge, Xana munyu lowu wu ya kwihi?

Swiaki swo tala swa munhu swi tswongiwa hi mimiri ya swihadyana leswi hanyaka. Hi xikombiso, swihadyana swo kota ti-coral polyp, ti-mollusk, ni ti-crustacean swi tswonga khalisiyamu, ku nga xiaki xin’wana xa munyu, swi yi tirhisa ku aka swikhamba ni mimiri ya swona. Nkuxu lowutsongo lowu vitaniwaka ti-diatom wu susa silika. Tibakteriya ni swivumbiwa swin’wana swi dya masalela ya swihadyana swin’wana. Loko swihadyana leswi swi fa kumbe swi dyiwa, munyu ni timinerali leti nga emimirini ya swona swi hetelela swi dzikile swi ya evuandlalweni bya lwandle tanihi hi masalela ya swilo leswi feke kumbe vulongo (5).

Mimunyu yo tala leyi nga susiwiki hi tindlela leti hlamuseriweke laha henhla yi susiwa hi tindlela tin’wana. Hi xikombiso, vumba ni swin’wana leswi khukhuriwaka hi milambu swi ya elwandle, misava leyi khukhuriwaka ni ndzhope wa vholkheno swi nga ha vunga mimunyu yin’wana swi famba na yona evuandlalweni bya lwandle. Mimunyu yin’wana yi namarhela emaribyeni. Xisweswo, munyu wu hetelela wu fike evuandlalweni bya lwandle hi tindlela to hambana-hambana (6).

Valavisisi vo tala va tshemba leswaku leswi endlakaka eka misava hi yoxe, swi hetisisa endlelo leri, hambileswi swi tekaka nkarhi wo leha swinene. Xiyenge xa misava lexi nga le hansi xi vumbiwa hi swiphemu leswikulu swa misava. Swin’wana swa swiphemu leswi swi hlangana eka tindhawu laha xiphemu lexin’wana xi nghenaka ehansi ka lexin’wana kukondza xi ya fika exikarhi ka misava laha ku hisaka ngopfu. Hi xitalo, xiphemu lexin’wana lexi tikaka swinene xi nghena ehansi ka lexin’wana lexi nga tikiki ngopfu naswona xi nghena xi rhwele mimunyu ya xona. Hi ndlela leyi xiyenge xa misava lexi nga le hansi ka lwandle xi tshama xi cinca-cinciwa (7). Ku tsekatseka ka misava, tivholkheno ni migerho leyi vaka kona loko swiphemu swa misava swi hambana hi swona swi endlaka tindlela tinharhu leti endlaka leswaku endlelo leri nga laha henhla ri humelela.a

Ku Nga Hundzuki Loku Hlamarisaka

Munyu lowu nga le lwandle wu hambana hi ku ya hi tindhawu, kasi minkarhi yin’wana wu hambana hi ku ya hi tinguva. Mati lama nga ni munyu wo tala swinene i ya le Lwandle ro Tshwuka ni le Nsongeni-nkulu wa le Peresiya, laha ku nga ni mati yo tala lama phyaka ma va nkahelo. Swiphemu swa lwandle leswi kumaka mati lama nga riki na munyu lama humaka emilambyeni leyikulu kumbe mati lama ya mpfula a swi na munyu ngopfu. Swi tano ni hi mati ya le lwandle lama nga le kusuhi ni gwitsi leri n’okaka, ku nga mati yo tenga lama gwitsileke. Hi hala tlhelo, loko ku vumbeka gwitsi, mati ya lwandle lama nga le kusuhi ni kwalaho ma va ni munyu wo tala. Hambiswiritano, hi xitalo munyu lowu nga le matini ya lwandle wu tshama wu ri eka xiringaniso lexi fanaka.

Nakambe ku ni mpimo wa hayidirojeni [pH] lowu nga le henhla ka mati ya le lwandle, hayidirojeni leyi i mpimo wa asidi kumbe alkali leyi nga kona eka nchumu wo karhi, loko nhlayo ya kona ku ri 7, swi vula leswaku hayidirojeni ya kona yi le ka mpimo wa kahle. Mpimo wa pH ematini ya le lwandle wu le xikarhi ka 7,4 na 8,3, leswi vulaka leswaku wu va wu ri ni alkali yo talanyana. (Ngati ya vanhu yi ni pH ya kwalomu ka 7,4.) Loko pH a yo cinca eka mpimo lowu, lwandle a ri ta va ekhombyeni lerikulu. Kahle-kahle, leswi hi swona leswi chavisaka vativi van’wana va sayense. Khaboni-dayokisayidi yo tala leyi vanhu va yi hundziselaka emoyeni, yi helela elwandle, laha yi fikaka yi hlangana ni mati kutani yi vumba asidi ya khaboni. Xisweswo, leswi vanhu va swi endlaka swi nga ha va swi engetela hakatsongo-tsongo asidi elwandle.

To tala ta tindlela leti endlaka leswaku tikhemikhali leti nga le matini ya le lwandle ti tshama ti ri eka mpimo lowu faneleke a ti si twisisiwa kahle. Hambiswiritano, leswi hi swi dyondzeke swi kombisa vutlharhi bya Muvumbi la khathalaka hi mintirho ya mavoko ya yena.—Nhlavutelo 11:18.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mpfula

↓↓

↓↓

4 Moya

↑ ↓ ↓

․․․․․․․․․․↑․․․․․․․․․․․․․․․․․․↑․․BYA LWANDLE․↓․․ ․․․․․↓․․․․․․․․

↑ ↑ 7 ←← LAHA SWIPHEMU

↑ XIPHEMU XA MISAVA ←← SWA MISAVA SWI

↑ LEXI NGA LE HANSI ←← HAMBANAKA KONA

․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

[Swihlovo Swa Kona]

Vent: © Science VU/Visuals Unlimited; eruption: REUTERS/Japan Coast Guard/Handout

Ti-diatom: Dok. Neil Sullivan, USC/NOAA Corps; xifaniso xa vhokheno: Dept. of Interior, National Park Service

[Bokisi/Dayagramu leyi nga eka tluka 18]

Munyu Lowu Kumekaka eLwandle

Hambileswi vativi va sayense va kambisiseke mati ya le lwandle ku tlula malembe ya 100, a va si ti twisisa kahle tikhemikhali leti nga eka rona. Hambiswiritano, va kote ku hambanisa swiaki swo hambana-hambana swa munyu ni ku hlayela mpimo wa swona. Swiaki leswi swi katsa:

[Dayagramu]

55% Chloride

30,6 Sodium

7,7 Sulfate

3,7 Magnesium

1,2 Khalisiyamu

1,1 Potassium

0,4 Bicarbonate

0,2 Bromide

ni swin’wana swo kota ni borate, strontium ni fluoride.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Munyu Wo Tala Ku Tlula Ni Lowu Kumekaka eLwandle

Ku ni mativa man’wana lama nga ni munyu wo tala ku tlula lowu kumekaka elwandle. Xikombiso xa kahle i Lwandle leri Feke, hi rona leri nga ni mati lama nga ni munyu wo tala swinene emisaveni. Mati ma khulukela eLwandle leri Feke leri hi minkarhi ya Bibele a ri vitiwa Lwandle ra Munyu, ma rhwale munyu lowu n’okeke ematini ni timinerali tin’wana. (Tinhlayo 34:3, 12) Hikwalaho ka leswi ribuwa ra Lwandle leri Feke ri omeke ku tlula tindhawu hinkwato emisaveni, mati ma kota ku baleka hi ndlela yin’we ntsena—ma hundzuka nkahelo, naswona hi ximumu loko ri hisa ngopfu ku phya mati yo ringana 25 wa timilimitara hi siku.

Hikwalaho ka sweswo, munyu lowu kumekaka eka mati wolawo wu kwalomu ka tiphesente ta 30—leswi vulaka leswaku munyu wa kona wu andze ka khume ku tlula lowu nga le Lwandle ra Mediteraniya. Hikwalaho ka leswi mati lama teleke munyu ma endlaka leswaku munhu a nga nyupeli, lava hlambelaka kwalaho va papamala ehenhla ematini wolawo. Kahle-kahle, va kota ku pavalala hi nhlana va hlaya phepha-hungu va ri hava xo hlambela ha xona.

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Munyu Wu Pfuna Ku Basisa Moya

Vulavisisi byi komba leswaku nthyakiso wa moya wu sivela mapapa leswaku ma nga nisi mpfula ehenhla ka misava. Hambiswiritano, mapapa lama thyakisiweke lama nga le henhla ka lwandle ma nisa mpfula hi ku olova. Ku hambana loku ku vangiwa hi mathonsi ya mati ya le lwandle lama nga ni munyu, lowu humaka eka nkahelo wa mati ya lwandle.

Mathonsi ya mati lama endlekaka eka moya lowu thyakisiweke ma va swithonsana leswitsongo lerova a ma swi koti ku na tanihi mpfula; hikwalaho, ma tshama empfhukeni. Nkahelo wa mati lama nga ni munyu wu koka swithonsana leswi kutani wu swi hlanganisa swi endla mathonsi lamakulu. Leswi swi endla leswaku ku va ni mpfula, leyi na yona yi pfunaka ku basisa xibakabaka.