Mati—I Vutomi Bya Pulanete Leyi

TANIHI leswi ma nga riki ni muvala, ma nga nun’hweliki, ma nga riki na nantswo, ma nga va tikhilojulu, mati i ya nkoka evuton’wini bya swilo hinkwaswo leswi nga emisaveni. Ku hava munhu, xiharhi kumbe ximilana lexi nga hanyaka handle ka wona. Ku suka eka ndlopfu ku ya fika eka xitsongwatsongwana, mati i ya nkoka; naswona ku hava xikhomela-ndhawu xa wona. Un’wana ni un’wana eka vanhu lava tlulaka ntlhanu wa magidi ya timiliyoni lava nga emisaveni u fanele a kuma mati ya kwalomu ka tilitara timbirhi ni hafu siku na siku, hi ku ma nwa kunene kumbe hi ku dya swakudya, leswaku a ta tshama a ri ni rihanyo lerinene. Loko a ku nga ri na mati ni vutomi a byi nga ta va kona.

Handle ka mati, a swi koteki ku byala timbewu kumbe ku wundla swifuwo. Loko a ku nga ri na mati, a ku nga ta va ni swakudya—loko swakudya swi nga ri kona a ku nga ta va na vutomi.

Lexi tsakisaka, mati ma tele swinene. Loko xifaniso xa yona xi tekiwa empfhukeni, pulanete ya hina yo saseka ya wasi, yi languteka onge yi nga faneriwa hi ku vitaniwa Mati, ku nga ri Misava. Entiyisweni, loko mati ya misava hinkwayo mo funengeta vuandlalo bya pulanete leyi, ma nga endla lwandle leri hlanganisaka xirhendzevutana hinkwaxo leri enteke 2,5 wa tikhilomitara. Vuandlalo hinkwabyo bya misava byi nga funengetiwa hi Lwandle ra Pacific, ku tlhela ku sala mati yo tala.

Kambe, vunyingi bya mati ya misava byi le malwandle naswona mati ya lwandle ma ni munyu. Loko munhu o nwa mati ya lwandle ntsena, hi ku hatlisa a nga ha fa hi torha ni ku heleriwa hi mati emirini loko hi hala tlhelo miri wu ri karhi wu ringeta ku susa munyu lowu teleke ku tlula mpimo. Mati ya lwandle a ma kahle eka vurimi kumbe hambi ku ri eka tindhawu ta vumaki—ma dlaya timbewu to tala naswona hi ku hatlisa ma vanga ku kurha eka michini yo tala. Hikwalaho, hi ntolovelo vanhu va nga tirhisa mati ya lwandle ntsena loko vo susa munyu naswona endlelo rero ra durha.

Ko va tiphesente tinharhu ntsena ta mati lama tengeke, lama nga riki na munyu emisaveni hinkwayo. Vunyingi bya mati wolawo yo tenga—kwalomu ka 99 wa tiphesente ta wona—ma pfaleriwe eka mabuwu lamakulu ya ayisi ni le ka tiayisi leti papamalaka kumbe leti nga ehansi swinene. Ko va phesente yin’we ntsena leyi vanhu va yi tirhisaka.

Phesente yin’we yi tikomba yi nga nyawuli. Xana hi nga ha heleriwa hi mati yo tenga? Swi nga endleka ma nga hi heleli. Magazini lowu nge People & the Planet wu ri: “Hambi ku ri yona [phesente yin’we] leyi, loko yo averiwa kahle emisaveni hinkwayo ivi yi tirhisiwa hi vukheta, yi nga swi kota ku tirhisiwa hi vaaki va misava hinkwayo lava nga kona sweswi, va phindhiwe kambirhi kumbe kanharhu.”

Kahle-kahle, mpimo wa mati lama nga kona emisaveni a ma engeteleki kumbe ku hunguteka. Science World yi ri: “Mati lawa u ma tirhisaka namuntlha swi nga endleka ma tshame ma tima torha ra dinasoro. Leswi swi vangiwa hi leswi mati lawa hi nga na wona sweswi eMisaveni ku nga wona ntsena lawa hi tshameke hi va na wona—kumbe lawa hi nga ta tshama hi ri na wona.”

Leswi swi vangiwa hi leswi mati lawa ma nga kona emisaveni hinkwayo, ma tshamaka ma ri karhi ma rhendzeleka—ma suka emalwandle ma ya empfhukeni, ma ya emisaveni, ma khulukela emilambyeni ivi ma tlhelela emalwandle nakambe. Swi endleka hilaha wanuna wo tlhariha a tsaleke hakona eminkarhini ya khale: “Milambu hikwayo yi khulukela lwandle, hambi ŝi ri tano lwandle a ri tali; laha milambu yi humaka kona, hi laha yi tlhelelaka kona e ku khulukeni ka yona.”—Eklesiasta 1:7.

Hambiswiritano, ku nga khathariseki ku tala ka mati yo tenga emisaveni, tindhawu to tala ti langutane ni swiphiqo swo kuma mati. Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa swiphiqo leswi ni tindlela leti swi nga ntlhantlhiwaka ha tona.

[Picture Credit Line on page 23]

NASA photo