Matsalwa Ya Khale Xana Wu Kumiwa Njhani Nkarhi Wa Ku Tsariwa Ka Wona?

Matsalwa Ya Khale Xana Wu Kumiwa Njhani Nkarhi Wa Ku Tsariwa Ka Wona?

HI 1844, mukambisisi wa Bibele, Konstantin von Tischendorf u endzele yindlu ya tinghwendza ya St. Catherine, leyi a yi ri ekusuhi ni Ntshava ya Sinayi le Egipta. Loko a ri karhi a endla ndzavisiso wakwe etilayiburari u kume tibuku ta nkoka ta madzovo. Leswi a a dyondzele matsalelo ya xikhale,a Tischendorf u swi xiyile leswaku tibuku teto ta madzovo ti huma eka Septuagint, ku nga vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru, kumbe “Testamente ya Khale.” U tsale a ku: “Ndzi swi xiyile leswaku a ku na buku yin’wana ya khale swinene handle ka leyi, leyi humaka eSinayi.”

Tibuku ta dzovo leti hi ku famba ka nkarhi ti vitaniweke Matsalwa ya le Sinayi (Codex Sinaiticus) ku ringanyetiwe leswaku ti tsariwe eka lembe-xidzana ra vumune C.E. Matsalwa ya le Sinayi ya Xiheveru ni ya Xigriki ko va man’wana ya magidi ya matsalwa ya voko ya khale lama kumekaka leswaku vakambisisi va Bibele va kota ku ma tirhisa.

Matimu Ya Dyondzo Ya Matsalelo Ya Xikhale Ya Xigriki

Bernard de Montfaucon (1655-1741), nghwendza ya le Benedictine u ve musunguri wa dyondzo ya matsalelo ya xikhale ya Xigriki. Hi ku famba ka nkarhi vakambisisi van’wana na vona va hoxe xandla. Tischendorf u endle ntirho lowukulu wo hlengeleta nxaxamelo wa matsalwa ya khale ya Xigriki ya Bibele etilayiburari ta le Yuropa. Nakambe u endzele le Middle East ko hlayanyana, a hlayetela tibuku to tala kutani a tsala ndzavisiso lowu a wu endleke.

Hi lembe-xidzana ra vu-20, ku ve ni tindlela tin’wana to dyondza matsalelo ya xikhale. Yin’wana ya tona i nxaxamelo lowu endliweke hi Marcel Richard wa tibuku ta kwalomu ka 900 leti hlamuselaka matsalwa ya voko ya Xigriki ya 55 000, ya Bibele ni lama nga riki ya Bibele lama humaka etilayiburari ta 820 kumbe eka vanhu vo karhi. Rungula leri ro tala ri pfuna vahundzuluxeri ni vakambisisi va dyondzo ya matsalelo ya xikhale leswaku va tiva nkarhi lowu matsalwa yo karhi ma tsariweke ha wona.

Ndlela Leyi Nkarhi Wa Ku Tsariwa Ka Wona Wu Tiviweke Ha Yona

Anakanya u ri eku basiseni exikamaranini xa le henhla xa yindlu ya khale ivi u kuma papila leri tsariweke hi voko naswona se ri cince na muhlovo hileswi ri nga ra khale. U nga ha ku, ‘Xana ri ni malembe mangani ri ri laha?’ Loko wa ha tivutisa tano ivi u vona papila rin’wana ra khale. Kutani ndlela leyi ri tsariweke ha yona, mahikahatelo ya kona ni swin’wana swa fana ni swa papila lero sungula. Kambe lexi ku tsakisaka ngopfu hileswi papila lera vumbirhi ri nga ni siku leri ri tsariweke ha rona. Hambileswi u nga ri tiviki lembe leri papila lero sungula ri tsariweke ha rona, se u nga swi kota ku ringanyeta siku leri ri tsariweke ha rona.

Vatsari vo tala va khale a a va nga tsali siku leri va heteke ku tsala ha rona tibuku ta vona ta matsalwa ya Bibele. Leswaku va ringanyeta nkarhi wa ku tsariwa ka wona, vakambisisi a a va languta rungula rin’wana leri nga humiki eBibeleni ni tibuku tin’wana ta khale leti nkarhi wa ku tsariwa ka tona wu tivekaka, ivi va languta matsalelo ya voko ra kona, mahikahatelo, nkomiso wa marito ni swin’wana. Hambiswiritano, va kume nkarhi lowu matsalwa yo hambana-hambana ma tsariweke ha wona. Matsalwa ya voko ya Xigriki, ma tsariwe hi va-510 C.E. ku ya eka 1593 C.E.

Ndlela Leyi Matsalelo Ya Voko Ma Pfuneke Ha Yona

Vadyondzi va matsalelo ya xikhale va ave matsalwa ya voko ya Xigriki hi swiyenge swimbirhi, ku nga ku tsala hi ndlela leyi vonakaka ni ku tsala hi ku koka loku a ku tirhisiwa hi vanhu lava nga kotiki ku tsala. Vatsari va Magriki a va tirhisa matsalelo yo hambana-hambana, ku nga ku tsala hi maletere lamakulu, ku tsala hi ku koka ni matsalelo ya xikhale. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E. ku ya eka ra vunhungu kumbe ra vukaye C.E. a ku tsariwa hi matsalelo lama vonakaka ku tlhela ku tsariwa hi ku koka. Ku tsala hi maletere lamatsongo swi tirhisiwe ku sukela eka lembe-xidzana ra vunhungu kumbe ra vukaye C.E. ku ya fika exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-15 loko se ku sungula ku kandziyisiwa hi michini le Yuropa. Ku tsala hi maletere lamatsongo a swi hatlisa naswona a swi endla leswaku ku tsariwa rungula ro tala edzobyeni.

Vadyondzi va matsalelo ya xikhale a a va ri ni tindlela ta vona vini to tiva nkarhi lowu matsalwa ma tsariweke ha wona. Hi ntolovelo a va rhanga va languta buku hinkwayo kutani va yi kambisisa hi vukheta, va kambisisa letere ha rin’we. Leswi a ku hundza nkarhi wo leha matsalelo ma nga si cinca, a ma fanele ma kambisisiwa hi vukheta, hambileswi sweswo a swi pfuna kambe a swi nga endli leswaku munhu a tiva nkarhi lowu kongomeke wa ku tsariwa ka wona.

Lexi tsakisaka hileswaku ku ni tindlela tin’wana to tiva nkarhi wa vutsari hi ku olova. Yin’wana ya tona i ku xiya ni ku tiva xingheniso xa mutsari wo karhi loyi a xi tsaleke. Hi xikombiso, endzhaku ka lembe ra 900 C.E., vatsari va matsalwa ya Xigriki va sungule tirhisa ngopfu matsalelo ya ku khomanisa maletere (mambirhi kumbe manharhu). Vatsari va tlhele va sungula xitayele xo tsala maletere yo karhi ya Xigriki ehansi ka marito ni ku tsala mimfungho leyi nga ta pfuna munhu ku vitana rito hi ndlela ya kona.

Ndlela leyi munhu a tsalaka ha yona hakanyingi a yi cinci. Hikwalaho, ku nga ha vuriwa leswaku tsalwa ro karhi ri tsariwe emalembeni yo karhi ya 50. Ku tlula kwalaho, minkarhi yin’wana vatsari a a va tirhisa matsalwa ya khale tanihi swikombiso leswaku va endla buku yo karhi yi vonaka yi ri ya khale ngopfu. Hambiswiritano, ku nga khathariseki swiphiqo swo tala, swi tivekile leswaku matsalwa ya nkoka ya Bibele ma tsariwe rini.

Ku Tiva Nkarhi Lowu Matsalwa Ya Bibele Ya Xigriki Ma Tsariweke Ha Wona

Matsalwa ya le Aleksandriya (Codex Alexandrinus), sweswi ma hlayisiwe eLayiburari ya le Britain, a ku ri wona matsalwa ya Bibele yo sungula ya nkoka lawa vakambisisi va ma kumeke. Ma tamele matsalwa yo tala ya Bibele naswona ma tsariwe edzobyeni ro olova hi maletere ya Xigriki. Ku vuriwe leswaku matsalwa lawa ma tsariwe eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., ngopfu-ngopfu hileswi ku veke ni ku cinca ka matsalelo exikarhi ka lembe-xidzana ra vuntlhanu ni ra vutsevu, hilaha swi kombisiweke hakona eka buku leyi vuriwaka Dioscorides of Vienna.b

Matsalwa man’wana ya nkoka lama tirhisiweke hi vakambisisi i Matsalwa ya le Sinayi (Codex Sinaiticus) lama kumiweke hi Tischendorf le ndlwini ya tinghwendza ya St. Catherine. Ma tsariwe edzobyeni hi Xigriki naswona ma tamele Matsalwa man’wana ya Xiheveru lama humaka eka Septuagint ya Xigriki swin’we ni Matsalwa hinkwawo ya Vukreste ya Xigriki. Eka Matsalwa lawa, matluka ya 43 ma hlayisiwe le Leipzig, eJarimani; kasi matluka ya wona ya 347 ma le Layiburari ya le Britain eLondon; naswona swiphemu swin’wana swa matluka manharhu swi le St. Petersburg, le Rhaxiya. Ku ringanyetiwe leswaku matsalwa lawa ma tsariwe eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune C.E. Nkarhi lowu wu seketeriwa hi marito lama nga eka tikholomu ta tibuku ta Tievhangeli leti kumiweke hi n’wamatimu Eusebius wa le Khezariya hi lembe-xidzana ra vumune.c

Matsalwa man’wana ya vunharhu ya nkoka i Matsalwa ya le Vatican ya Vu-1209 (Codex Vaticanus), lama tameleke Bibele hinkwayo ya Xigriki. Matsalwa lawa ma kumiwe ro sungula hi 1475 eka nxaxamelo wa le Layiburari ya le Vatican. Ma tsariwe hi matsalelo ya Xigriki yo koka eka matluka ya 759 ya madzovo, ma tamele matsalwa yo tala ya Bibele lama humaka eka buku ya Genesa, xiyenge xa Pisalema ni swiyenge swa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Vakambisisi va matsalwa va ringanyete leswaku matsalwa ma tsariwe eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumune C.E. Swi te njhani leswaku va ringanyeta nkarhi lowu? Matsalelo ya kona ma fana ni ndlela leyi Matsalwa ya le Sinayi ma tsariweke ha yona, lawa na wona ma tsariweke eka lembe-xidzana ra vumune. Hambiswiritano, ku ringanyetiwa leswaku matsalwa ya le Vatican i ya khalenyana. Hi xikombiso, a ma na tona tinhlamuselo leti kombetelaka etibukwini ta Eusebius.

Nchumu Wa Risima eNhulwini Ya Thyaka

Hi 1920 Layiburari leyi vitaniwaka John Rylands ya le Manchester, le Nghilandhi, yi kume matluka ya papirasi yo tala lawa a ma ha ku pfukuriwa enhulwini ya thyaka ra le Egipta. Loko Colin Roberts a ri karhi a kambisisa matluka lawa, lawa a ma katsa mapapila, tirhisiti ni maphepha ya ku hlayiwa ka vanhu, u vone xipetlu lexi nga ni matsalwa lawa a ma tivaka—matsalwa ma nga ri mangani ya Yohane ndzima 18. A a ku ri matsalwa yo sungula ya Vukreste ya Xigriki lawa a ku ri wona a ma tiviwa enkarhini wolowo.

Hi ku famba ka nkarhi xipetlu lexi xi tiviwe tanihi John Rylands Papyrus 457, kasi emisaveni hinkwayo xi tiviwa tanihi P⁵². Leswi xi tsariweke hi matsalelo ya Xigriki ku ringanyetiwa leswaku xi tsariwe eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi—eka makume ma nga ri mangani ya malembe ya ku tsariwa ka Evhangeli ya Yohane hi yoxe! Nchumu wa nkoka hileswaku ma yelananyana ni lama kumiweke hi ku famba ka nkarhi.

I Ya Khale Kambe Ma Pakanisa!

Nkulukumba Frederic Kenyon, muxopaxopi wa matsalwa wa le Britain, u tsarile ebukwini yakwe leyi nge The Bible and Archæology, malunghana ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a ku: “Matsalelo ni ku fana ka tibuku ta Testamente Leyintshwa swi nga tekiwa ku ri vutshuburi byo hlawuleka.” Hilaha ku fanaka, malunghana ni ku tshembeka ka Matsalwa ya Xiheveru, mukambisisi William H. Green u te: “Swi nga vuriwa hi ku tiyiseka leswaku a ku na buku yin’wana ya khale leyi kopiweke hi ku pakanisa konghasi.”

Tinhlamuselo leti ti tsundzuxa munhu hi marito ya muapostola Petro lama nge: “Nyama hinkwayo yi fana ni byanyi, naswona ku vangama ka yona hinkwako ku fana ni ku rhumbuka ka byanyi; byanyi bya vuna, ni xiluva xi hohloka, kambe rito ra Yehovha ri tshama hi masiku.”—1 Petro 1:24, 25.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

a “Dyondzo ya matsalelo ya xikhale . . . i dyondzo yo tiva matsalwa ya voko ya khale ni ya le ka malembe ya le xikarhi. Yi dzika ngopfu eka ku kambisisa swilo leswi ku tsaleriweke eka swona leswi hatlaka swi onhaka swo tanihi papirasi, madzovo kumbe maphepha.”—The World Book Encyclopedia.

b Tsalwa leri nge Dioscorides of Vienna a ri tsaleriwe Juliana Anicia hi ku kongoma, loyi a feke hi 527 kumbe hi 528 C.E. Tsalwa leri “i xikombiso xa khale ngopfu xa tsalwa leri tsariweke edzobyeni leri nkarhi wa rona wu ringanyetiweke kahle.”—An Introduction to Greek and Latin Palaeography, hi E. M. Thompson.

c Endlelo ro nyikela tinhlamuselo leri vitaniwaka Eusebian canons, i ndlela yo veka swikombo, “leswi kombisaka marito lama fanaka eka Tievhangeli.”—Manuscripts of the Greek Bible, hi Bruce M. Metzger.

[Nkomiso eka tluka 21]

Vadyondzi va ma kambisisa hi vukheta matsalwa lama nga ni nkarhi wa ku tsariwa ka wona leswaku va kota ku ringanyeta nkarhi wa ku tsariwa ka matsalwa lawa swi nga tivekiki leswaku ma tsariwe rini

[Bokisi eka tluka 20]

Ku Ringanyetiwa Ka Nkarhi Lowu Buku-nsongwa Ya Le Lwandle Leri Feke Ya Esaya Yi Tsariweke Ha Wona

Buku-nsongwa ya buku ya Bibele yo sungula ya Esaya leyi kumiweke eLwandle leri Feke leyi tshuburiweke hi 1947, a yi tsaleriwe edzobyeni ku nga si tsariwa matsalwa ya Xiheveru ya Vamasorete. Ku ringanyetiwe leswaku yi tsariwe eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Swi te njhani leswaku vakambisisi va Bibele va ringanyeta nkarhi lowu? Va fanise matsalelo ya yona ni man’wana ya Xiheveru ni ya tibuku tin’wana kutani va ringanyeta leswaku ma tsariwe hi nkarhi wa matsalelo ya xikhale ya le xikarhi ka 125 B.C.E. na 100 B.C.E. Ku kambisisa ku kurha ka buku-nsongwa ku nyikele vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku yi tsariwe hi nkarhi wolowo.

Lexi hlamarisaka hileswaku Buku-nsongwa ya le Lwandle leri Feke loko yi fanisiwa ni matsalwa ya Vamasorete lama tsariweke hi vatsari lava vuriwaka Vamasorete loko ku hundze malembe-xidzana yo tala, ma kombisa leswaku a ku na tidyondzo leti cinciweke.d Ku lo hambana ntsena mapeletelo ni ririmi. Nchumu wun’wana lowu xiyekaka, i Tetragrammaton—tinhlanga ta mune ta Xiheveru leti vumbaka vito ra Xikwembu leri nge Yehovha—yi humelela ko tala eka buku-nsongwa ya Esaya.

[Nhlamuselo ya le hansi]

d Vamasorete lava nga Vayuda lava a va ri vakopi lava nga ni vukheta, va hanye ku sukela exikarhi ka 500 C.E. ku ya eka 1000 C.E.

[Chati/Swifaniso eka tluka]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

Matsalelo ya Xigriki ya voko

Ku tsala hi ku koka

Ku sukela eka lembe-xidzana ra vumune B.C.E. ku ya eka lembe-xidzana ra vunhungu kumbe ra vukaye C.E

Matsalelo ya xikhale

Ku sukela eka lembe-xidzana ra vunhungu kumbe ra vukaye C.E. ku ya eka ra vu-15 C.E.

Matsalwa ya nkoka ya voko

400

200

Buku-nsongwa ya le Lwandle leri Feke

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E.

B.C.E.

C.E.

100

John Rylands Papyrus 457

125 C.E.

300

Matsalwa ya le Vatican ya Vu-1209

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumune

Matsalwa ya le Sinayi

Lembe-xidzana ra vumune

400

Matsalwa ya le Aleksandriya

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu

500

700

800

[Swifaniso eka tluka 19]

Ehenhla: Konstantin von Tischendorf

Exineneni: Bernard de Montfaucon

[N’wini wa Xifaniso]

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 20]

Dead Sea Scroll: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka tluka 21]

Typographical facsimile of Vatican Manuscript No. 1209: From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868; Reproduction of Sinaitic Manuscript: 1 Timothy 3:16, as it appears in the Codex Sinaiticus, 4th century C.E.; Alexandrine Manuscript: From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, by permission of the British Library