Vumbhoni Bya Vuhlayisi Bya Xikwembu
RITO leri huhuteriweke ra Xikwembu ri hundziseriwe eka hina hi ku pakanisa, kutani hikwalaho ka vuhlayisi byo tano byo hlamarisa ngopfu-ngopfu hi fanele hi nkhensa Mutsari wa Bibele. Kumbexana ku na 6 000 wa matsalwa ya voko ya Matsalwa ya Xiheveru hinkwawo kumbe swiphemu swa wona na 5 000 wa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.
“Rito ra Hosi ri tshama hi laha ku nga heriki.” (1 Petro 1:25) Kambe ndzavisiso wa manguva lawa wu paluxe yini mayelana ni vuhlayisi bya Rito ra yena lero Kwetsima?
Tsalwa Leri Ri Tshembeka Ku Fikela Kwihi?
Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ya tshembeka ku fikela kwihi ke? Ma tshembeka hakunene, ma tano hi laha ku nga ringanisiwiki loko hi xiya matsalwa man’wana lama ya poneke eminkarhini ya khale. Yinhla leyi yi kandziyisiwile ebukwini leyi nge Auf den Spuren Jesu (Eminkondzweni ya Yesu) hi Gerhard Kroll. Hi xikombiso, mutsari u kombe leswaku ko va matluka ya tsevu ntsena ya matsalwa ya Aristotle mutivi wa filosofi ya Magriki lama hlayisiweke (lembe xidzana ra vumune B.C.E.), lama yo tala ya sukelaka eka lembe xidzana ra vukhume C.E. kumbe endzhakunyana ka rona. Mintirho ya Plato (lembe xidzana ra vumune B.C.E.) yi endle swo antswanyana. Ku na khume ra matsalwa ya mintirho ya yena lama sukelaka emahlweni ka lembe xidzana ra vu-13. Emhakeni ya Herodotus (lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E.), ku na kwalomu ka 20 wa swipetlu swa papirasi leswi sukelaka eka lembe xidzana ro sungula C.E. ni le ndzhakunyana. Matsalwa yo sungula lama heleleke ya ntirho wa yena ya sukela eka lembe xidzana ra vukhume. Kutani matsalwa yo sungula ya mintirho ya Josephus ya sukela le ndzhaku ku ya eka lembe xidzana ra vu-11 ntsena.
Ku hambana ni leswi, tsalwa ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki (lama hetiweke eka lembe xidzana ro sungula C.E.) ri tiyisiwa hi swipetlu swa ku sukela eka lembe xidzana ra vumbirhi na hi tikopi leti heleleke ta ku sukela eka lembe xidzana ra vumune. Hi ku ya hi Kroll, ku na 81 wa matluka lama sukelaka eka lembe xidzana ra vu-2 ku ya eka ra vu-7, matsalwa ya 266 ya marito lama voyameke (uncial) lama sukelaka eka lembe xidzana ra vu-4 ku ya eka ra vu-10, na 2 754 wa matsalwa lama tsariweke hi ku koka ya ku sukela eka lembe xidzana ra vu-9 ku ya eka ra vu-15, kun’we ni 2 135 wa tidyondzo. Hinkwaswo leswi swi hi pfuna ku tiyisa tsalwa ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Kutani, ina, ya tiyisiwe kahle ngopfu hakunene.
Xipetlu Xa Nkoka Xa Evangeli Ya Yohane
I mani loyi a a ta langutela ku kuma xiphemu xa tsalwa ra nkoka ra Bibele endzeni ka nhulu ya thyaka? Kambe, kwalaho hi laha xipetIu lexi rhandzekaka xa ndzima 18 ya Evangeli ya Yobane a xi kumiwe kona. Sweswi xi tiviwa tanihi John Rylands Papyrus 457 (P52), xi hlayisiwe eManchester, eNghilandi. Xana xi tshuburiwe njhani, naswona ha yini xi ri xa nkoka?
Eku heleni ka lembe xidzana, vayimburi va cele swipetlu swo tala swa papirasi, ku katsa ni mapapila, marisiti, swikombelo ni mapapila yo hlaya vanhu, kun’we ni matsalwa man’wana yo tala, ehandle ka doroba ra Oxyrhynchus emugangeni wa El Faiyûm, aEgipta. Yo tala ya tsariwe hi Xigriki, hinkwawo ya hlayisiwe hi malembe xidzana esaveni ro oma.
Hi lembe ra 1920, ku hlengeletiwa ka matluka lawa ku kumiwile hi John Rylands Library ya Manchester. Malembe ya khume mune endzhakunyana, mudyondzi C. H. Roberts, loko a hangunuxa swipetlu swin’wana, u hlangane ni marito ma nga ri mangani lama ma vonakeke ma tolovelekile eka yena. Anakanya ku nyanyuleka ka yena loko a twisise leswaku a ya huma eka Yohane ndzima 18, swiphemu swa tindzimana 31 ku ya eka 33 ti ri eka tlhelo rin’wana ra xipetlu ni swiphemu swa tindzimana 37 na 38 eka tlhelo lerin’wana (leri hlayiwaka ku suka eximatsini). Xipetlu lexi xa papirasi xi tikombe xi ri xiphemu lexi tiviweke eku sunguleni eka tsalwa rihi na rihi ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki lama tshuburiweke. A ya tsariwe hi maletere lamakulu ya Xigriki lama vitaniwaka uncials, ya sungule eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vumbirhi ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke.
Xipetlu lexi xi na mpimo wa 8,9 wu andzisiwa hi 6,4 wa tisentimitara. Swi koteka njhani ku tiva nkarhi wa papirasi leyi hi ku pakanisa? Ngopfu-ngopfu hi ku kambisisa ndlela ya matsalele, dyondzo leyi tiviwaka tanihi dyondzo ya matsalele ya khale. Matsalele hinkwawo ya cinca hakantsongo-ntsongo emalembeni yo tala, naswona i ku cinca loku loku ku kombaka malembe ya tsalwa, ku ri ni ndzilakana wa xihoxo xo karhi xa malembe. Tsalwa leri heleleke leri xipetlu xa rona xi nga xiphemu lexintsongo hikwalaho ri kopiwe ekusuhi swinene ni le nkarhini wa ku tsariwa ka mhaka ya Evangeli yo sungula leyi tsariweke hi Yohane hi yexe. Hi ku fanana, mukhandlu a wu ri wuntsongo ku fika eka 30 kumbe 40 wa malembe. Nakambe hi nga tiyiseka leswaku mhaka ya Yohane a yi nga cinciwanga hi vatsari va le ndzhaku, hikuva tsalwa ra xipetlu ri pfumelelana kahle ni leri kumiweke eka matsalwa yo tala ya le ndzhakunyana.
Emahlweni ka ku kumiwa loku, vakaneti va endle njhekanjhekisano wa leswaku Evangeli ya Yohane a yi nga ri tsalwa ra ntiyiso ra muapastoIa wa Yesu kambe yi tsariwe enkarhini wa le ndzhakunyana, eku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi. Ku hambana na sweswo, sweswi swi le rivaleni eka xipetlu lexi leswaku Evangeli ya Yohane a yi ri kona aEgipta eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vumbirhi C.E., ku nga ri tanihi buku yo songiwa, kambe tanihi xivumbeko xa buku leyi nga codex. Swi hlamarisa swonghasi leswi xipetlu xo tano xa matluka lama ya vonakaka ya nga ri ya nkoka xi swi koteke ku miyeta vakaneti hi laha ku humelelaka!
[Bokisi leri nga eka tluka 31]
PAPIRASI
PAPIRASI i ximilana lexi milaka ematini lama nga entangiki, lama yimeke kumbe madamu ni le timbuweni ta milambu leyi khulukaka hi ku nonoka, tanihi Nile. (Yobo 8:11) Phepha ra papirasi ri nga ha va ri tirhisiwe tanihi nchumu wo tsalela eku sunguleni enkarhini wa Abrahama. Endzhakunyana, ku endliwa ka rona a ku ri kun’wana ka vumaki lebyikulu bya Vaegipta va khale. Loko va ri endla, a va landzelela endlelo lero olova. Ku leha ka Mbilu ya le ndzeni a ku tsemeleriwa ku va tingoti to lala kutani swi andlariwa hi layini, ni vuandlalo byin’wana lebyi namarhetiwaka byi hingakanya. Leswi enkarhini wolowo a swi tshikileriwa kutani swi songiwa swi va phepha, swi omisiwa edyambyini, kutani endzhaku swi pholichiwa hi pholichi ya mapa, mahakatimba, kumbe timhondzo ta ndlopfu. Maphepha a ya hlanganisiwa ya vumba buku, avhareji ya ku leha yi ri exikarhi ka mune ku ya eka tsevu wa timitara, hambi leswi rin’wana leri hlayisiweke ri nga 41 wa timitara hi ku leha. Hi ku hambana, matluka a ya ta petsiwa ya endla xo fana ni codex, xivumbeko xa tsalwa leri a ri toloveleke ngopfu exikarhi ka Vakriste vo sungula.
[Bokisi leri nga eka tluka 31]
DZOVO RO TIYA NI DZOVO RO OLOVA RO TSALELA
ALEXANDRINE CODEX ya lembe xidzana ra vuntlhanu, leyi eku sunguleni a yi ri na Bibele hinkwayo, yi tsariwe edzobyeni ro olova. I yini nchumu lowu, naswona wu hambane njhani ni dzovo ro tiya?
Ku sukela eminkarhini yo sungula, phepha a ri endliwa hi dzovo ra nyimpfu, dzovo ra mbuti, kumbe dzovo ra rhole. A ri lunghiseleriwa hi ku khwayiwa ka voya bya madzovo lama hlantswiweke, lama endzhaku a ya vambiwa ehenhla ka tifureme leswaku ya oma. (Ringanisa 2 Timotiya 4:13.) Eka lembe xidzana ra vunharhu ni ra vumune ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, ku hambana exikarhi ka mimpimo ya madzovo ku amukeriwile, ro khwaxa leri hambeteke ri tiviwa tanihi dzovo ro tiya, kambe leri rhetelaka, tanihi dzovo ro olova. Hikuva eka dzovo ro olova, a ku tirhisiwa ntsena madzovo yo olova ya rhole kumbe ya ximbutana kumbe ya marhole lama velekiwaka ya file kumbe ya swinyimpfana. Ya humese nchumu wo tsalela wo lala, wo rhetela, wo basa lowu a wu tirhiseriwa tibuku ta nkoka ku kondza ku sunguriwa ku kandziyisiwa, laha ku tirhisiwa ka phepha a ku chipile ni ku antswa.