Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 6—Tsalwa Ra Vukriste Ra Xigriki Ra Matsalwa Layo Kwetsima

Ku kopiwa ka tsalwa ra Matsalwa ya Xigriki; ku hundziseriwa ka rona hi Xigriki ni tindzimi tin’wana ku ta fika namuntlha; vutshembeki bya tsalwa ra manguva lawa.

1. Nongonoko wo dyondzisa wa Vukriste wu sungurisiwe ku yini?

VAKRISTE vo sungula emisaveni hinkwayo a va ri vadyondzisi ni vahuweleri va ‘rito ra Yehova’ leri tsariweke. Va teke marito ya Yesu emahlweninyana ka ku tlhandluka ka yena ya ri ya ntikelo: “Mi ta nyikiwa matimba, siku Moya lowo Kwetsima wu taka ehenhla ka n’wina; kutani mi ta va timbhoni ta mina kwala Yerusalema, ni le tikweni hinkwaro ra Yudiya, ni ra Samariya, ni ku ya fika emakun’wini ya misava.” (Esa. 40:8; Mintirho 1:8) Hi laha Yesu a vhumbeke ha kona, vadyondzisiwa vo sungula va 120 va amukele moya lowo kwetsima, ni matimba ya wona lama nyikaka ntamu. Sweswo swi endleke hi siku ra Pentekosta ya 33 C.E. Hi siku leri fanaka, Petro u yise nongonoko wo dyondzisa emahlweni hi ku nyikela vumbhoni lebyinene, lerova vo tala va amukela swinene rungula leri naswona kwalomu ka 3 000 wa lava engetelekeke va nghenile ebandlheni lerintshwa ra Vukriste leri ra ha ku vumbiwaka.—Mintirho 2:14-42.

2. Hi wahi mahungu lamanene lawa sweswi a ma twarisiwa, naswona ntirho lowu wa ku veka vumbhoni a wu ri xikombiso xa yini?

² Va nyanyuleriwe ku teka goza ku tlula hi laha ntlawa wihi na wihi wun’wana wu endleke ha kona ematin’wini hinkwawo, vadyondzisiwa lava va Yesu Kriste va sungule nongonoko wo dyondzisa lowu eku heteleleni wu fikeke eka xiyenge xin’wana ni xin’wana xa misava leyi a yi tiveka enkarhini wolowo. (Vakol. 1:23) Ina, timbhoni leti ti tinyiketeleke ta Yehova a ti hisekela ku tirhisa minkondzo ya tona, ti famba hi yindlu na yindlu, muti na muti na tiko hi tiko, ti twarisa “mahungu lamanene [ya swilo leswinene].” (Varhoma 10:15) Mahungu lawa manene ma vulavule hi lunghiselelo ra nkutsulo ra Kriste, ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi ni Mfumo lowu tshembisiweke wa Xikwembu. (1 Vakor. 15:1-3, 20-22, 50; Yak. 2:5) Vumbhoni byo tano bya swilo leswi nga voniwiki a byi nga si tshama byi andlariwa evanhwini. Byi ve “[xikombiso xa le rivaleni] hi tlhelo ra swilo leswi nga voniwiki,” ku nga xikombiso xa ripfumelo eka vo tala lava sweswi va amukeleke Yehova tanihi Hosi ya vona Leyikulu exisekelweni xa gandzelo ra Yesu.—Vahev. 11:1; Mintirho 4:24; 1 Tim. 1:14-17.

3. I yini lexi vatirheli va Vukriste va lembe xidzana ro sungula C.E. a va ri na xona?

³ Vatirheli lava va Vukriste, vavanuna ni vavasati, a va ri vatirheli lava voningeriweke va Xikwembu. A va swi kota ku hlaya ni ku tsala. A va dyondzekile hi Matsalwa layo Kwetsima. A va ri vanhu lava nga ni vutivi malunghana ni swiendlakalo swa misava. A va tolovelane ni ku famba-famba. A va fana ni tinjiya hi mhaka ya leswi va nga pfumelelangiki xihinga xihi na xihi ku sivela ku famba ka vona loku yaka emahlweni eku hangalaseni ka mahungu lamanene. (Mintirho 2:7-11, 41; Yoel 2:7-11, 25) Eka lembe xidzana rero ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke, va tirhe exikarhi ka vanhu lava, hi tindlela to tala a va fana ni vanhu va minkarhi ya manguva lawa.

4. Ehansi ka ku huhutela ni vukongomisi bya Yehova, i vutsari byihi lebyi endliweke emasikwini ya bandlha ro sungula ra Vukriste?

⁴ Tanihi vachumayeri lava yaka emahlweni va “Rito ra vutomi,” Vakriste vo sungula a va tirhisa swinene tibuku tihi na tihi ta Bibele leti va koteke ku ti kuma. (Vafil. 2:15, 16; 2 Tim. 4:13) Mune wa vona, ku nga Matewu, Marka, Luka na Yohane, a va huhuteriwe hi Yehova ku tsala “Evhangeli ya Yesu Kriste.” (Marka 1:1; Mat. 1:1) Van’wana va vona, vo fana na Petro, Pawulo, Yohane, Yakobo na Yuda, va tsale mapapila ehansi ka ku huhuteriwa. (2 Pet. 3:15, 16) Van’wana va ve vakopi va marito lama huhuteriweke, lawa ma hundziseriweke ma ri ni mpfuno exikarhi ka mabandlha lama andzaka. (Vakol. 4:16) Nakambe, “vaapostola ni vakulukumba [eYerusalema]” va bohe makungu ya dyondzo ehansi ka vukongomisi bya moya wa Xikwembu, naswona lawa ma rhekhodiwile leswaku ma tirhisiwa endzhakunyana. Huvo leyi yi fumaka ya le ntsindza nakambe yi rhumele mapapila yo dyondzisa eka mabandlha lama nga ekule. (Mintirho 5:29-32; 15:2, 6, 22-29; 16:4) Naswona hikwalaho ka leswi, a va fanele ku lunghiselela ndlela ya vona vini yo rhumela.

5. (a) Codex i yini? (b) Vakriste vo sungula va tirhise codex ku fikela kwihi, naswona mimpfuno ya yona a yi ri yihi ke?

⁵ Leswaku va ndlandlamuxa ku hangalasiwa ka Matsalwa, kun’we ni ku ma nyikela hi xivumbeko lexinene leswaku ku kombeteriwa eka wona, Vakriste vo sungula hi ku hatlisa va sungule ku tirhisa matsalwa ya xivumbeko xa codex, ematshan’wini ya tibuku-nsongwa. Codex ya fana ni buku ya manguva lawa hi xivumbeko, laha matluka ma nga ha pfuriwaka hi ku olova loko u languta nhlamuselo, ematshan’wini ya ku tsondzulula swinene loku hakanyingi a ku laveka emhakeni ya buku-nsongwa. Ku tlula kwalaho, xivumbeko xa codex xi endle leswaku swi koteka ku hlengeleta matsalwa lama amukelekaka kun’we, kasi lawa ma nga exivumbekweni xa buku-nsongwa hi ntolovelo a ma hlayisiwa ma ri misongwa leyi hambaneke. Vakriste vo sungula a va ri vamabula-ndlela eku tirhiseni ka codex. Swi nga ha endleka yi sungule hi vona. Hambi leswi codex yi amukeriweke hi ku nonoka hi vatsari lava nga riki Vakriste, vunyingi lebyikulu bya tipapirasi ta Vukriste ta lembe xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu ti hi xivumbeko xa codex.a

6. (a) Nkarhi wa Xigriki lexi xiyekaka a wu ri rini, a wu katsa yini, naswona Xikoyine, kumbe Xigriki lexi tolovelekeke, xi vumbiwe rini? (b) Xikoyine xi ve lexi tirhisiwaka hi laha ku tolovelekeke hi ndlela yihi, naswona ku fikela kwihi?

⁶ Ririmi Ra Xikoyine (Xigriki lexi Tolovelekeke). Nkarhi lowu wu vuriwaka lowu xiyekaka eka ririmi ra Xigriki wu sukele eka lembe xidzana ra vukaye B.C.E. ku ya eka lembe xidzana ra vumune B.C.E. Lowu a wu ri nkarhi wa swindzin’wana swa Attica na Ionia. A ku ri enkarhini lowu, naswona ngopfu-ngopfu eka lembe xidzana ra vuntlhanu ni ra vumune B.C.E., loko vavumbi vo tala va tidrama, va swiphato, swivulavuri, van’wamatimu, vativi va filosofi ni vativi va sayense va Xigriki va tala, laha eka vona, Homer, Herodotus, Socrates, Plato ni van’wana va veke lava dumeke. Nkarhi wa ku sukela kwalomu ka lembe xidzana ra vumune B.C.E. ku ya kwalomu ka lembe xidzana ra vutsevu C.E. a wu ri nguva ya leswi swi tiviwaka tanihi Xikoyine, kumbe Xigriki lexi tolovelekeke. Ku ndlandlamuka ka xona ngopfu-ngopfu ku vangiwe hi mintirho ya mavuthu ya Alexander Lonkulu, loyi vuthu rakwe a ri vumbiwa hi masocha lama humaka eswiyengeni hinkwaswo swa Greece. A va vulavula swindzin’wana swo hambana-hambana swa Xigriki, naswona loko leswi swi hlangana, xindzin’wana lexi tolovelekeke, Xikoyine, xi vumbiwile ivi xi va lexi tirhisiwaka hi laha ku tolovelekeke. Ku hlula ka Alexander ka Egipta, ni ka Asia ku ya fika ni le India, ku hangalase Xikoyine exikarhi ka vanhu vo tala, lerova xi va ririmi ra matiko hinkwawo, naswona xi ve tano hi malembe xidzana yo tala. Marito ya Xigriki ya Septuagint a ku ri ya Xikoyine xa nkarhi wolowo xa Alexandria, aEgipta, enkarhini wa lembe xidzana ra vunharhu ni ra vumbirhi B.C.E.

7. (a) Bibele yi tiyisa ku tirhisiwa ka Xikoyine enkarhini wa Yesu ni vadyondzisiwa va yena hi ndlela yihi? (b) Hikwalaho ka yini Xikoyine xi ve lexi fanelaka ku hundzisa Rito ra Xikwembu?

⁷ Emasikwini ya Yesu ni vaapostola va yena, Xikoyine a ri ri ririmi ra matiko hinkwawo ra mfumo wa Rhoma. Bibele hi yoxe yi tiyisa ntiyiso lowu. Loko Yesu a beleriwile emhandzini, a swi laveka leswaku tsalwa ra le henhla ka nhloko ya yena ri nameketiwa, hayi hi Xiheveru ntsena, ku nga ririmi ra Vayuda, kambe na hi Xilatini, ku nga ririmi ra ximfumo ra tiko, na hi Xigriki, leri a ri vulavuriwa eswitarateni swa Yerusalema nkarhi na nkarhi ku fana ni le Rhoma, Alexandria, kumbe eAtena hi roxe. (Yoh. 19:19, 20; Mintirho 6:1) Mintirho 9:29 yi komba leswaku Pawulo u chumayele mahungu lamanene eYerusalema eka Vayuda lava a va vulavula ririmi ra Xigriki. Xikoyine enkarhini wolowo a xi ri ririmi ra matimba, leri hanyaka, leri vumbiweke khwatsi—ririmi leri kumekaka ni leri ri fanekelaka xikongomelo lexikulu xa Yehova xa ku hundzisela Rito rakwe ku ya emahlweni.

TSALWA RA XIGRIKI NI KU HANGALASIWA KA RONA

8. Hikwalaho ka yini sweswi hi kambisisa vuhlayiselo bya matsalwa ya voko ya Matsalwa ya Xigriki?

⁸ Eka dyondzo leyi hundzeke, hi dyondze leswaku Yehova u hlayise mati yakwe ya vutomi evuhlayiselweni bya mapapila lama tsariweke—eka Matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru. Hambi swi ri tano, ku vuriwa yini hi Matsalwa lama tsariweke hi vaapostola ni vadyondzisiwa van’wana va Yesu Kriste ke? Xana na wona hi hlayiseriwe wona hi vukheta lebyi fanaka? Nkambisiso wa vuhlayiselo lebyikulu bya matsalwa lama hlayisiweke hi Xigriki, kun’we ni tindzimi tin’wana, wu kombisa leswaku ma ve tano. Hi laha ana se swi hlamuseriweke ha kona, xiyenge lexi xa nxaxamelo wa tibuku ta Bibele xi vumbiwa hi tibuku ta 27. Xiya mintila ya ku hangalasiwa ka tsalwa ra tibuku leti ta 27, leyi yi kombaka ndlela leyi tsalwa ro sungula ra Xigriki ri hlayisiweke ha yona ku ta fika namuntlha.

9. (a) Hi rihi ririmi leri Matsalwa ya Vukriste a ma tsariwe ha rona? (b) Hi kwihi ku hambana loku xiyiwaka eka Matewu?

⁹ Xihlovo Xa Matsalwa Ya Xigriki. Tibuku ta 27 leti amukelekaka ta Matsalwa ya Vukriste a ti tsariwe hi Xigriki lexi tolovelekeke xa siku rero. Hambi swi ri tano, buku ya Matewu entiyisweni yi tsariwe ro sungula hi Xiheveru xa Bibele, leswaku yi pfuna Vayuda. Jerome, muhundzuluxeri wa Bibele wa lembe xidzana ra vumune, u hlamusela leswi, a vula leswaku endzhakunyana yi hundzuluxeriwile yi ya eka Xigriki.b Matewu hi byakwe kumbexana u endle ku hundzuluxela loku—tanihi leswi a a ri mutirheli wa mfumo wa Rhoma, muluvisi, handle ko kanakana a a xi tiva Xiheveru, Xilatini na Xigriki.—Marka 2:14-17.

10. Matsalwa ya Bibele ya te eka hina hi ndlela yihi?

¹⁰ Vatsari van’wana va Vukriste va Bibele, ku nga Marka, Luka, Yohane, Pawulo, Petro, Yakobo na Yuda, hinkwavo va tsale mapapila ya vona hi Xikoyine, ririmi leri tolovelekeke, leri hanyaka leri a ri twisisiwa hi Vakriste ni vanhu van’wana vo tala va lembe xidzana ro sungula. Ro hetelela ra matsalwa yo sungula ri tsariwe hi Yohane kwalomu ka 98 C.E. Hi laha swi tiviwaka ha kona, ku hava na rin’we ra matsalwa lawa yo sungula ya 27 ya Xikoyine leri ri poneke ku ta fika namuntlha. Hambi swi ri tano, ku suka eka xihlovo-nkulu lexi xo sungula, ku te tikopi to sungula eka hina, tikopi ta tikopi ni mintlawa ya tikopi, ku vumba vuhlayiselo lebyikulu bya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.

11. (a) Hi wihi nhlengeleto wa tikopi ta matsalwa lowu wu nga kona namuntlha? (b) Lawa ma hambanisa ku yini ni tibuku leti xiyekaka malunghana ni vunyingi ni malembe?

¹¹ Vuhlayiselo Bya Matsalwa Lama Tlulaka 13 000. Nhlengeleto lowu hlamarisaka wa tikopi ta matsalwa ya tibuku hinkwato ta 27 leti amukelekaka wa kumeka namuntlha. Tin’wana ta leti ti hlanganisa swiyenge leswikulu swa Matsalwa; tin’wana i swiphemu ntsena. Hi ku ya hi ku hlayela kun’wana, ku na matsalwa lama tlulaka 5 000 ya Xigriki xo sungula. Tlhandla-kambirhi, ku na matsalwa lama tlulaka 8 000 hi tindzimi tin’wana to hambana-hambana—ntsengo lowu tlulaka matsalwa ya 13 000 loko ma hlanganile. Tanihi leti ti sukelaka eka lembe xidzana ra vu-2 C.E. ku ya eka lembe xidzana ra vu-16 C.E., hinkwato ta pfuna eku voneni ka tsalwa ra ntiyiso, ro sungula. Ra khale swinene eka matsalwa lawa yo tala i xiphemu xa papirasi ya Evhangeli ya Yohane eka Layiburari ya John Rylands eManchester, eNghilandi, lexi tiviwaka hi nomboro ya P⁵², lexi tsariweke eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vumbirhi, kumbexana kwalomu ka 125 C.E.c Xisweswo, kopi leyi yi tsariwe kwalomu ka kotara ya lembe xidzana ntsena, endzhaku ka leyo sungula. Loko hi xiya leswaku ku tiyisa tsalwa ra vatsari lava tlakukeke swinene, ko va ni matsalwa ma nga ri mangani ntsena lama kumekaka, naswona hi xitalo a ma le xikarhi ka malembe xidzana ya matsalwa yo sungula, hi nga twisisa leswaku ku na vumbhoni byo tala swinene byo hi pfuna ku fika eka tsalwa lerinene ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.

12. Matsalwa yo sungula a ma tsariwe eka yini ke?

¹² Matsalwa Ya Papirasi. Ku fana ni tikopi to sungula ta Septuagint, matsalwa yo sungula ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki a ma tsariwe eka papirasi, naswona yi hambetile yi tirhiseriwa matsalwa ya Bibele ku ya fika kwalomu ka lembe xidzana ra vumune C.E. Vatsari va Bibele na vona entiyisweni va tirhise papirasi loko va rhumela mapapila emabandlheni ya Vukriste.

13. Hi wihi ntshubulo wa nkoka wa papirasi lowu vekiweke erivaleni hi lembe ra 1931?

¹³ Tinhlayo letikulu ta matsalwa ya papirasi ti kumiwile exifundzeni xa Faiyūm, le Egipta. Eku heleni ka lembe xidzana ra vu-19, tipapirasi to hlayanyana ta Bibele ti kumiwile. Yin’wana ya ntikelo swinene ya mintshubulo ya manguva lawa ya matsalwa a ku ri ku tshuburiwa loku ku vekiweke erivaleni hi 1931. A ri ri ni swiyenge swa matsalwa ya 11, leswi nga ni swiphemu swa tibuku to hambana-hambana ta 8 ta Matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru ni tibuku ta 15 ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, hinkwato hi Xigriki. Tipapirasi leti ta hambana hi masiku ya ku tsariwa ku sukela eka lembe xidzana ra vumbirhi ku ya eka lembe xidzana ra vumune ra Nguva leyi Tolovelekeke. Vunyingi bya swiyenge swa Matsalwa ya Vukriste swa ntshubulo lowu, sweswi byi le ka Chester Beatty Collections, naswona byi xaxametiwile tanihi P⁴⁵, P⁴⁶, P⁴⁷, laha mfungho lowu nge “P” wu yimelaka “Papirasi.”

14, 15. (a) Hi wahi matsalwa man’wana ya voko lama hlawulekeke ya papirasi ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki lama xaxametiweke etafuleni leri nga eka tluka 313? (b) Kombisa ndlela leyi New World Translation yi tirhiseke matsalwa lawa ha yona. (c) I yini lexi matsalwa yo sungula ya papirasi ya xi tiyiseke?

¹⁴ Tipapirasi ta nhlengeleto wun’wana lowu xiyekaka ti humesiwile eGeneva, Switzerland, ku sukela hi 1956 ku ya eka 1961. Tanihi leswi ti tiviwaka tanihi Bodmer Papyri, ti katsa matsalwa yo sungula ya Tievhangeli timbirhi (P⁶⁶ na P⁷⁵) leti sukelaka eku sunguleni ka lembe xidzana ra vunharhu C.E. Tafula leri rhangelaka dyondzo leyi ri xaxameta tin’wana ta tipapirasi ta khale leti hlawulekeke ta Bibele ta Matsalwa ya Vukriste ya Xiheveru ni ya Xigriki. Eka kholomu yo hetelela, ku ni tindzimana leti tshahiweke eka New World Translation of the Holy Scriptures laha matsalwa lawa ya tipapirasi ma seketelaka ku hundzuluxela loku endliweke, naswona leswi swi kombisiwile eka tinhlamuselo ta le hansi ta tindzimana teto.

¹⁵ Mintshubulo ya tipapirasi leti yi nyikela vumbhoni bya leswaku nxaxamelo wa tibuku wa Bibele wu hetiwe khale swinene. Exikarhi ka Chester Beatty Papyri, matsalwa mambirhi—rin’wana ri hlanganisa swiyenge swimbirhi swa Tievhangeli ta mune na Mintirho (P⁴⁵) na rin’wana leri ri kombisaka 9 eka 14 wa mapapila ya Pawulo exikarhi ka swifunengeto swa rona (P⁴⁶)—ma komba leswaku Matsalwa ya Vukriste lama huhuteriweke ya Xigriki ma hlengeletiwe hi ku hatlisa endzhaku ka ku fa ka vaapostola. Tanihi leswi a swi ta teka nkarhi leswaku matsalwa lawa ma hangalaka hinkwako ni ku ya fika le Egipta, swi le rivaleni leswaku Matsalwa lawa ma hlengeletiwile hi xivumbeko xa wona xa ndzinganyeto hi lembe xidzana ra vumbirhi. Xisweswo, eku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi, a ku ri hava ku kanakana leswaku nxaxamelo wa tibuku wa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki a wu pfariwile, wu hetisa nxaxamelo wa tibuku ta Bibele hinkwayo.

16. (a) Hi wahi matsalwa ya tinhlanga letikulu ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki lawa ma poneke ku ta fika namuntlha? (b) Matsalwa ya tinhlanga letikulu ma tirhisiwe hi mpimo wo tanihi kwihi eka New World Translation, naswona ha yini?

¹⁶ Matsalwa Ya Dzovo Ro Olova Ni Ro Tsindziyela. Hi laha hi dyondzeke ha kona eka dyondzo leyi hundzeke, dzovo leri tiyeke swinene, ra mpimo lowunene leri hi ntolovelo a ri endliwa hi madzovo ya marhole, ra swinyimpfana kumbe ra timbuti, ri sungule ku tirhisiwa ematshan’wini ya papirasi eku tsaleni ka matsalwa ku sukela kwalomu ka lembe xidzana ra vumune C.E. ku ya emahlweni. Matsalwa man’wana ya nkoka swinene ya Bibele lama nga kona namuntlha ma rhekhodiwe eka dzovo leri tiyeke. Ana se hi bule hi matsalwa ya dzovo leri tiyeke ya Matsalwa ya Xiheveru. Tafula leri nga eka tluka 314 ri xaxameta man’wana ya matsalwa lama hlawulekeke ya madzovo yo olova ni yo tsindziyela ya matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ni ya Xiheveru. Lawa ma xaxametiweke ya Matsalwa ya Xigriki hinkwawo a ma tsariwe hi maletere lamakulu naswona ku kombeteriwa eka wona tanihi Matsalwa ya tinhlanga letikulu. New Bible Dictionary yi vika matsalwa ya tinhlanga letikulu ya 274 ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, naswona lawa ma sukela eka lembe xidzana ra vumune C.E. ku ya eka lembe xidzana ra vukhume C.E. Kutani ku ni matsalwa lama tsariweke hi voko kumbe hi maletere lamantsongo lama tlulaka 5 000, lama endliweke hi endlelo leri khomaneke ra ku tsala.d Lawa, na wona ma ri eka dzovo ro olova, ma tsariwe enkarhini lowu sukelaka eka lembe xidzana ra vukaye C.E. ku ya eku sunguleni ka ku gandlisiwa. Hikwalaho ka vukhale bya wona ni ku pakanisa loku tolovelekeke, matsalwa ya tinhlanga letikulu a ma tirhisiwa ngopfu hi New World Bible Translation Committee eku endleni ka ku hundzuluxela ka rixaladza ku suka etsalweni ra Xigriki. Leswi swi kombisiwe etafuleni leri nge “Matsalwa Man’wana Ya Dzovo Ro Olova ni Ro Tsindziyela Lama Nga eMahlweni.”

NGUVA YA VUXOPAXOPI NI KU LULAMISIWA KA MATSALWA

17. (a) Hi swihi swiendlakalo swimbirhi leswi yiseke eka dyondzo leyi antswisiweke ya tsalwa ra Xigriki ra Bibele? (b) Erasmus u xiyiwa hikwalaho ka ntirho wihi? (c) Tsalwa-nkulu leri kandziyisiweke ri vumbisiwe ku yini?

¹⁷ Tsalwa Ra Erasmus. Eka malembe xidzana yo leha ya Nguva ya Munyama, loko ririmi ra Xilatini ri ri leri lawulaka naswona Yuropa Vupela-dyambu ri ri ehansi ka vulawuri byo nonon’hwa bya Kereke ya Rhoma Khatoliki, vutivi ni dyondzo a swi ri ehansi ngopfu. Hambi swi ri tano, loko Yuropa ri tshubule ku gandlisa ka muxaka lowu famba-fambaka eka lembe xidzana ra vu-15 ni Ndzhundzuluko wa le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16, ntshunxeko lowu engetelekeke wu ve kona, naswona ririmi ra Xigriki ri tlhele ri tsakeriwa. Hi le ku hlakarheleni loku ko sungula ka ku dyondza laha mudyondzi wa Mudachi la dumeke Desiderius Erasmus a humeseke nkandziyiso wa yena wo sungula wa tsalwa-nkulu ra Xigriki ra “Testamente Leyintshwa.” (Tsalwa-nkulu ro tano leri kandziyisiweke ri lunghiseleriwe hi ku ringanisa matsalwa yo hlayanyana hi rixaladza ni ku tirhisa marito lama amukeriweke hi laha ku tolovelekeke tanihi yo sungula, hakanyingi ma katsa tinotsi ta tibuku tihi na tihi leti hambaneke ni matsalwa man’wana hi fambiselo leri nga laha hansi.) Nkandziyiso wo sungula wu kandziyisiwe eBasel, Switzerland, hi 1516, lembe rin’we Ndzhundzuluko wu nga si sungula eJarimani. Nkandziyiso lowo sungula a wu ri ni swihoxo swo tala, kambe tsalwa leri ri antswisiweke ri nyikeriwile eka minkandziyiso leyi landzeleke hi 1519, 1522, 1527 na 1535. Erasmus a a ri ni matsalwa ma nga ri mangani ya matsalelo ya khale yo koka lawa a ma kumeke leswaku a ma hlanganisa ni ku lunghiselela tsalwa-nkulu rakwe.

18. Tsalwa ra Erasmus ri endle leswaku ku koteka yini, naswona i vamani lava ri tirhiseke kahle?

¹⁸ Tsalwa leri lulamisiweke ra Xigriki ra Erasmus ri ve xisekelo xa ku hundzuluxela ko antswa loku yaka eka to hlayanyana ta tindzimi ta le Yuropa vupela-dyambu. Leswi swi endle leswaku swi koteka ku humesa ku hundzuluxela loku tlulaka lokuya ku hundzuluxeriweke emahlweninyana, ku suka eka Vulgate ya Xilatini. Wo sungula ku tirhisa tsalwa ra Erasmus a a ri Martin Luther wa Jarimani, loyi a heteke ku hundzuluxela ka yena ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma ya eka Xijarimani hi 1522. Ehansi ka nxaniso lowukulu, William Tyndale wa le Nghilandi u landzerile hi ku hundzuluxela ka yena ka Xinghezi ku suka eka tsalwa ra Erasmus, a heta leswi a ri evuhlongeni eka tiko-nkulu ra Yuropa hi 1525. Antonio Brucioli wa Italy u hundzuluxele tsalwa ra Erasmus ri ya eka Xintariyana hi 1530. Loko tsalwa ra Erasmus ra Xigriki ri humelela, se a ku pfuleka nguva ya vuxopaxopi bya matsalwa. Vuxopaxopi bya matsalwa i endlelo leri tirhisiweke ku aka nakambe ni ku pfuxeta tsalwa ro sungula ra Bibele.

19. Hi wahi matimu ya ku aviwa ka Bibele yi va tindzima ni tindzimana, naswona leswi swi endle leswaku ku koteka yini?

¹⁹ Ku Ava Hi Tindzima Ni Tindzimana. Robert Estienne, kumbe Stephanus, a a dumile tanihi mugandlisi ni muhleri eka lembe xidzana ra vu-16 le Paris. Tanihi muhleri, u vone mpfuno lowunene wa ku tirhisa fambiselo ra tindzima ni tindzimana leswaku swi olova ku kuma mhaka, kutani u sungule fambiselo leri eka Greek-Latin New Testament yakwe hi 1551. Ku avanyisiwa ka tindzimana ku endliwe ro sungula eka Matsalwa ya Xiheveru hi Vamasorete, kambe i Bibele ya Xifurwa ya Stephanus ya 153 leyi yi rhangeke yi kombisa ku avanyisa ka sweswi ka Bibele leyi heleleke. Yona yi landzeriwe hi Tibibele leti landzelelanaka ta ririmi ra Xinghezi naswona ti endle leswaku swi koteka leswaku ku humesiwa ti-concordance ta Bibele tanihi liya ya Alexander Cruden hi 1737 ni ti-concordance timbirhi letikulu ta Authorized Version of the English Bibele—ya Robert Young, leyi humesiweke ro sungula hi Edinburgh hi 1873 ni ya James Strong, leyi humesiweke eNew York hi 1894.

20. Textus Receptus a ku ri yini, naswona yi ve xisekelo xa yini?

²⁰ Textus Receptus. Stephanus nakambe u humese minkandziyiso yo hlayanyana ya “Testamente Leyintshwa” ya Xigriki. Leyi a yi sekeriwe ngopfu eka tsalwa ra Erasmus, yi ri ni mindzulamiso hi ku ya hi Complutensian Polyglott ya 1522 na matsalwa ya 15 ya sweswinyana ya voko yo koka-koka ya malembe xidzana ma nga ri mangani lama hundzeke. Nkandziyiso wa vunharhu wa Stephanus wa tsalwa ra yena ra Xigriki hi 1550 wu ve Textus Receptus (hi Xilatini i “tsalwa leri amukeriweke”) lowu a ku sekeriwe ku hundzuluxela ka lembe xidzana ra vu-16 hi Xinghezi ni ka King James Version ka 1611 eka wona.

21. Hi wahi matsalwa lama lulamisiweke lawa ma humesiweke ku sukela eka lembe xidzana ra vu-18, naswona ma tirhisisiwe ku yini?

²¹ Matsalwa Lama Lulamisiweke Ya Xigriki. Endzhakunyana, vadyondzi va Xigriki va humese matsalwa yo tala lama lulamisiweke. Leri ri hlawulekeke a ku ri leriya ri humesiweke hi J. J. Griesbach, loyi a koteke ku kuma madzana ya matsalwa ya Xigriki lama kumekeke eku heleni ka lembe xidzana ra vu-18. Nkandziyiso wo antswa wa tsalwa hinkwaro ra Xigriki ra Griesbach wu humesiwe hi 1796-1806. Tsalwa-nkulu ra yena a ri ri xisekelo xa ku hundzuluxela ka Xinghezi ka Sharpe hi 1840 naswona i tsalwa ra Xigriki leri gandlisiweke eka The Emphatic Diaglott, leyi humesiweke ro sungula yi helerile hi 1864. Matsalwa man’wana lamanene ma humesiwe hi Konstantin von Tischendorf (1872) na Herman von Soden (1910), lero hetelela ri tirha tanihi xisekelo xa ku hundzuluxela ka Xinghezi ka Moffatt ka 1913.

22. (a) Hi rihi tsalwa ra Xigriki leri ri kumeke ku amukeriwa lokukulu ke? (b) Ri tirhisiwe tanihi xisekelo xa ku hundzuluxela kwihi ka Xinghezi?

²² Tsalwa Ra Westcott Na Hort. Tsalwa-nkulu ra Xigriki leri ri kumeke ku amukeriwa lokukulu hi leriya ri humesiweke hi vadyondzi va Yunivhesiti ya Cambridge, B. F. Westcott na F. J. A. Hort, hi 1881. Matsalwa ya Xigriki ya Westcott na Hort ma voniwe hi Komiti ya Mpfuxeto ya Manghezi, leyi Westcott na Hort a va ri swirho swa yona, eku pfuxeteni ka vona ka “Testamente Leyintshwa” ka 1881. Tsalwa-nkulu leri hi rona leri a ri tirhisiwa ngopfu eku hundzuluxeleni ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma ya eka Xinghezi eka New World Translation. Tsalwa leri nakambe i xisekelo xa ku hundzuluxela loku landzelaka ku ya eka Xinghezi: The Emphasised Bible, American Standard Version, An American Translation (Smith-Goodspeed) na Revised Standard Version.e Ku hundzuluxela loko hetelela nakambe ku tirhise tsalwa ra Nestle.

23. Hi wahi matsalwa man’wana lawa a ma tirhisiwa eka New World Translation?

²³ Tsalwa ra Nestle ra Xigriki (nkandziyiso wa vu-18, 1948) na rona a ri tirhisiwa hi New World Bible Translation Committee hi xikongomelo xo pimanisa. Komiti leyi nakambe yi kombetele eka lawaya ya vadyondzi va Jesuit ya Khatoliki, José M. Bover (1943) na Augustinus Merk (1948). Tsalwa ra Tisosayiti leti Hlanganeke ta Bibele ra 1975 ni tsalwa ra Nestle-Aland ra 1979 ma langutisiwile leswaku ku vekiwa tinhlamuselo ta le hansi ta Nkandziyiso wa 1984 wa Reference Edition.f

24. I ku hundzuluxela kwihi ka khale loku New World Translation na yona yi kombeteleke eka kona? Hi swihi swikombiso swin’wana?

²⁴ Ku Hundzuluxela Ka Khale Ku Suka Eka Xigriki. Ku tlhandlekela eka matsalwa ya Xigriki, nakambe namuntlha ku kumeka matsalwa yo tala ya ku hundzuluxela ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma ya eka tindzimi tin’wana leswaku ma dyondziwa. Ku na matsalwa (kumbe swiphemu) lama tlulaka 50 ya ku hundzuluxela ka Xilatini xa Khale ni magidi ya matsalwa ya Vulgate ya Xilatini ya Jerome. New World Bible Translation Committee yi kombetele eka wona, kun’we na ku hundzuluxela ka Xicopt, Xiarmenia na Xisiriya.g

25. Hi kwihi ku tsakisa loku hlawulekeke loku ku hundzuluxela ka ririmi ra Xiheveru leri ku kombeteriwaka eka rona ku nga na kona eka New World Translation?

²⁵ Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-14 ku ya emahlweni, ku hundzuluxeriwa ka Matsalwa ya Xigriki ma ya eka ririmi ra Xiheveru ku humesiwile. Lawa ya tsakisa hi mhaka ya leswi yo tala ya wona ma tlheriseleke vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Vukriste. New World Translation yi kombetela ko tala eka ku hundzuluxela loku ka Xiheveru ehansi ka mfungho lowu nge “J” ni nomboro leyi tlakusiweke. Leswaku u kuma vuxokoxoko, vona rito ro rhanga ra New World Translation of the Holy Scriptures—With References, matluka 9-10 na appendix 1D, “The Divine Name in the Christian Greek Scriptures.”

KU HAMBANA KA MATSALWA NI NHLAMUSELO YA WONA

26. Ku hambana ka mavekelo ni mintlawa ya matsalwa ku tlhekekise ku yini?

²⁶ Exikarhi ka matsalwa lama tsariweke hi voko lama tlulaka 13 000 ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, ku ni ku hambana ko tala ka mavekelo. Matsalwa ya 5 000 hi ririmi ra Xigriki ntsena ma komba ku hambana ko tano ko tala. Hi nga swi twisisa kahle leswaku kopi yin’wana ni yin’wana leyi endliweke ematsalweni yo sungula a yi ta va ni swihoxo swa yona n’wini swa vutsari leswi xiyekaka. Loko rin’wana ni rin’wana ra matsalwa lawa yo sungula ri rhumeriwa endhawini yo karhi ku ya tirhisiwa, swihoxo leswi a swi phindhiwa eka tikopi ta ndhawu yoleyo, naswona a swi va swivumbeko swa matsalwa man’wana kwalaho. Mintlawa ya matsalwa lama fanaka yi ndlandlamuke hi ndlela leyi. Kutani xana magidi ya swihoxo swa vutsari a ma fanelanga ku langutiwa hi ku chava ke? Xana a ma kombisi ku pfumaleka ka vutshembeki eku hundzisiweni ka tsalwa? Nikantsongo!

27. I xitiyisekiso xihi lexi hi nga na xona malunghana ni vutshembeki bya tsalwa ra Xigriki?

²⁷ F. J. A. Hort, loyi a a ri muhumesi-kulobye wa tsalwa ra Westcott na Hort, wa tsala a ku: “Ntlawa lowukulu wa marito ya Testamente Leyintshwa wu hlawulekile ehenhla ka maendlelo hinkwawo yo hlawula ya vuxopa-xopi, hikwalaho ka leswi ma nga hava ku hambana, naswona ma lava ku kopiwa ntsena. . . . Loko ku hambana loku nga nyawuriki . . . ko vekiwa etlhelo, marito lama nga emianakanyweni ya hina lawa ma ha kanakanisaka ma nga ka ma nga vi xiyenge xa vugidi xa Testamente Leyintshwa hinkwayo.”h

28, 29. (a) Hi fanele hi fikelela makumu wahi hi tsalwa leri lulamisiweke ra Xigriki? (b) Hi yihi nhlamuselo ya matimba leyi hi nga na yona eka leswi?

²⁸ Ntikelo Wa Ku Hangalasiwa Ka Matsalwa. Kutani ke, hi wihi ntikelo wa xiviri malunghana ni vutshembeki ni vunene bya matsalwa, endzhaku ka malembe xidzana lawa yo tala ya ku hundziseriwa ke? A ko va ni magidi ya matsalwa yo pimanisa ha wona ntsena, kambe mintshubulo ya matsalwa ya khale ya Bibele eka makume ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke yi yisa tsalwa ra Xigriki endzhaku kwalomu ka lembe ra 125 C.E., makume mambirhi ya malembe mambirhi ntsena ku ya ekusuhi ni rifu ra muapostola Yohane kwalomu ka 100 C.E. Vumbhoni lebyi bya matsalwa byi nyikela xitiyisekiso lexi tiyeke xa leswaku sweswi hi na tsalwa leri tshembekaka ra Xigriki hi xivumbeko lexi lulamisiweke. Xiya ntikelo lowu khale ka mukongomisi ni mulayiburari wa Muziyama wa Manghezi, Nkulukumba Frederic Kenyon, a wu vekeke emhakeni leyi:

²⁹ “Mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka masiku ya ku tsariwa ko sungula ni vumbhoni byo sungula lebyi nga kona wu va wuntsongo ngopfu lerova entiyisweni wa honisiwa, naswona xisekelo xo hetelela xa ku kanakana kwihi na kwihi ka leswaku Matsalwa ma te eka hina hi laha a ma ri ha kona hi laha ku heleleke sweswi xi susiwile. Vutshembeki ni ku tiyisa loku tolovelekeke ka tibuku ta Testamente Leyintshwa ku nga langutiwa ku ri loku simekeriweke makumu. Hambi swi ri tano, ku tiyisa loku tolovelekeke i nchumu wun’wana, naswona ku tiyiseka hi vuxokoxoko i nchumu wun’wanyana.”i

30. Hikwalaho ka yini hi nga tiyisekaka leswaku New World Translation yi nyika vahlayi va yona “rito ra [Yehova]” leri tshembekaka?

³⁰ Malunghana ni nkambisiso wo hetelela ehenhla ka “ku tiyiseka ka vuxokoxoko,” ku tshaha loku nga eka ndzimana 27 ka Dr. Hort ku hlanganisa leswi. I ntirho wa valulamisi va matsalwa ku ringanisa vuxokoxoko, naswona leswi va swi endle hi mpimo lowukulu. Hikwalaho ka xivangelo lexi, tsalwa leri lulamisiweke ra Xigriki ra Westcott na Hort ri amukeriwa hi laha ku tolovelekeke tanihi rin’wana ra le henhla swinene. Xiyenge xa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki xa New World Translation, lexi sekeriweke eka tsalwa leri rinene ra Xigriki, xisweswo xa swi kota ku nyika vahlayi va xona “Rito ra [Yehova]” leri tshembekaka, tanihi leswi leri ri hlayiseriweke hina hi ndlela yo hlamarisa evuhlayiselweni bya Xigriki bya matsalwa.—1 Pet. 1:24, 25.

31. (a) Mintshubulo ya manguva lawa yi kombise yini malunghana ni tsalwa ra voko ra Matsalwa ya Xigriki? (b) Chati leyi nga eka tluka 309 yi kombisa xihlovo-nkulu xa xiyenge xa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ya New World Translation hi ndlela yihi, naswona hi swihi swihlovo-ntsongo leswi tirhisiweke?

³¹ Xin’wana lexi tsakisaka i tinhlamuselo ta Nkulukumba Frederic Kenyon ebukwini yakwe leyi nge Our Bible and the Ancient Manuscripts, 1962, eka tluka 249: “Hi fanele ku aneriseka hi ku tiva leswaku ku tshembeka loku tolovelekeke ka tsalwa ra Testamente Leyintshwa ku seketeriwe hi ndlela yo hlamarisa hi mintshubulo ya manguva lawa leyi yi wu hunguteke swinene mukhandlo exikarhi ka matsalwa yo sungula ni matsalwa ya hina ya khale lama nga kona, ni leswaku ku hambana ka mahlayelo, hi laha ku tsakisaka ha kona, a ku ti khumbi tidyondzo ta xisekelo ta ripfumelo ra Vukriste.” Hi laha swi kombisiweke ha kona eka tluka 309 echatini leyi nge, “Swihlovo Swa Tsalwa Ra New World Translation—Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki,” matsalwa hinkwawo lama yelanaka ma tshahiwile leswaku ku nyikeriwa tsalwa leri hundzuluxeriweke hi ku pakanisa ra Xinghezi. Tinhlamuselo ta nkoka ta le hansi ti seketela ku hundzuluxela loku ko tshembeka hinkwako. New World Bible Translation Committee yi tirhise vuyelo byo antswa bya dyondzo ya Bibele lebyi byi vumbiweke hi malembe xidzana yo tala eku humeseni ka ku hundzuluxela ka yona lokunene. Mayana ku tiyiseka loku hi nga ha vaka na kona namuntlha ka leswaku Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, hi laha ma kumekaka ha kona sweswi eka hina, hakunene ma ni “ntila wa marito lama tiyeke ya xiviri,” hi laha ma tsariweke ha kona hi vadyondzisiwa lava huhuteriweke va Yesu Kriste. Onge hi nga hambeta hi namarhela marito lawa ya risima hi ripfumelo na hi rirhandzu!—2 Tim. 1:13.

32. Hikwalaho ka yini ku nyikiwe xivandla lexikulu laha xo hlamusela matsalwa ya voko ni Matsalwa layo Kwetsima, naswona ku ve ni vuyelo byihi lebyi anerisaka?

³² Leyi ni dyondzo leyi hundzeke ti nyikeriwe eka nhlamuselo ya matsalwa ya voko ni Matsalwa layo Kwetsima. Hikwalaho ka yini leswi swi nyikiwe nyingiso lowukulu swonghasi? Xikongomelo i ku kombisa hi laha ku heleleke leswaku Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki ma fana swinene hi vutshembeki ni tsalwa ro sungula leri Yehova a huhuteleke vavanuna vo tshembeka va khale ku ri rhekhoda. Matsalwa yo tano yo sungula a ma huhuteriwile. Vakopi, hambi leswi a va ri ni vutshila, a va nga huhuteriwanga. (Ps. 45:1; 2 Pet. 1:20, 21; 3:16) Hikwalaho, a swi laveka ku sefa vuhlayiselo lebyikulu bya tikopi ta matsalwa leswaku ku voniwa kahle na hi ndlela leyi nga hava xihoxo, mati lama tengeke ya ntiyiso hi laha ma chuluriweke ro sungula ha kona ma huma eka Xihlovo-nkulu, ku nga Yehova. Minkhenso hinkwayo yi ya eka Yehova hikwalaho ka nyiko leyi hlamarisaka ya Rito ra yena ku nga Bibele leyi huhuteriweke, ni rungula leri phyuphyisaka ra Mfumo leri ri humaka ematlukeni ya yona!

[Tinhlamuselo ta le hansi]