Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 5—Tsalwa Ra Xiheveru Ra Matsalwa Yo Kwetsima

Ndlela leyi Matsalwa ya Xiheveru, tanihi xiyenge xa Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu, ma kopiweke, ma lweriweke malunghana ni vutshembeki bya vutsari ni ku hundziseriwa esikwini leri ha yona.

1. (a) ‘Marito ya Yehova’ ma hambanisa ku yini ni rifuwo rin’wana ra nkarhi lowu hundzeke? (b) Hi swihi swivutiso leswi tlhekekaka malunghana ni ku hlayisiwa ka Rito ra Xikwembu?

‘MARITO ya Yehova’ lama tsariweke ma nga fanisiwa ni mati ya ntiyiso lawa ma hlengeletiweke edan’wini leri xiyekaka ra matsalwa lama huhuteriweke. Hi nga tlangela swonghasi leswi enkarhini hinkwawo wa ku vulavurisana loku ka le tilweni, Yehova a vangeleke “mati” lawa leswaku ma hlengeletiwa kun’we leswaku ma va xihlovo lexi nga omiki xa rungula leri nyikaka vutomi! Rifuwo rin’wana ra khale, tanihi tiharhi ta vuhosi, ndzaka ni switsundzuxo swa vanhu, swi onhakile, swi nyamalala kumbe ku wa hi ku hundza ka nkarhi, kambe marito lama fanaka ni xuma ya Xikwembu xa hina, ma ta tshama hi laha ku nga heriki. (Esa. 40:8) Hambi swi ri tano, swivutiso swa tlakuka malunghana ni loko ku ve ni ku thyakisiwa ka mati lawa ya ntiyiso endzhaku ka loko ma nghenisiwe edan’wini. Xana ma tshame ma nga thyakisiwanga ke? Xana ma hundziseriwe hi ku tshembeka ku suka ematsalweni ya ririmi ro sungula, lerova leswi swi kumekaka eka vanhu va ririmi rin’wana ni rin’wana emisaveni namuntlha swa tshembeka xana? Hi ta yi kuma yi ri dyondzo leyi nyanyulaka ku kambisisa xiyenge lexi xa damu leri lexi tiviwaka tanihi tsalwa ra Xiheveru, hi xiya vukheta lebyi tirhisiweke ku hlayisa ku pakanisa ka rona, kun’we ni malunghiselelo lama hlamarisaka lama endliweke ya ku hundziseriwa ni ku kumeka ka rona eka matiko hinkwawo ya vanhu hi ku tirhisa ku hundzuluxela ni mihundzuluxo leyintshwa.

2. Matsalwa lama huhuteriweke ma hlayisisiwe ku yini ku ya fika enkarhini wa Ezra?

² Matsalwa yo sungula ya tindzimi ta Xiheveru ni Xiarama ma rhekhodiwe hi vamatsalani va Xikwembu va vanhu, ku sukela eka Muxe hi 1513 B.C.E. ku ya fika endzhakunyana ka 443 B.C.E. Hi laha swi tivekaka ha kona namuntlha, ku hava ni rin’we ra matsalwa lawa yo sungula leri sweswi ri nga kona. Hambi swi ri tano, ku sukela eku sunguleni, vukheta lebyikulu byi tirhisiwile eku hlayiseni ka matsalwa lama huhuteriweke, ku katsa ni tikopi leti amukeriweke ta wona. Kwalomu ka 642 B.C.E. enkarhini wa Hosi Yosiyasi, “buku ya nawu” ya Muxe, leyi handle ko kanakana ku nga kopi yo sungula, yi kumekile yi hlayisiwile endlwini ya Yehova. Enkarhini lowu a yi hlayisiwe hi ku tshembeka hi malembe ya 871. Yeremiya mutsari wa Bibele u kombise ku tsakela lokukulu swinene eku tshuburiweni loku lerova a endla rhekhodo leyi tsariweke ha yona eka 2 Tihosi 22:8-10, naswona kwalomu ka lembe ra 460 B.C.E., Ezra nakambe u vulavule hi xiendlakalo lexi fanaka. (2 Tikr. 34:14-18) A a tsakela swilo leswi, hikuva “a a ri mutsari wa ku tlhariha emilawini ya Muxe, leyi nyikiweke hi Yehova, Xikwembu xa Israyele.” (Ezra 7:6) Ku hava ku kanakana leswaku Ezra u swi kotile ku tirhisa tibuku tin’wana ta Matsalwa ya Xiheveru leti a ti lunghiseleriwile ku fika enkarhini wakwe, kumbexana ku katsa ni yo sungula ya matsalwa man’wana lama huhuteriweke. Hakunene, Ezra u vonaka a ve muhlayisi wa matsalwa ya Xikwembu esikwini ra yena.—Neh. 8:1, 2.

NGUVA YA KU KOPIWA KA MATSALWA

3. Hi xihi xilaveko lexi tlhekekeke xa tikopi leti engetelekeke ta Matsalwa, naswona leswi swi enerisiwe njhani?

³ Ku sukela enkarhini wa Ezra ku ya emahlweni, a ku ri ni xilaveko lexikulu xa tikopi ta Matsalwa ya Xiheveru. A hi Vayuda hinkwavo lava tlheleleke eYerusalema ni le Palestina eku pfuxetiweni ka 537 B.C.E. ni le ndzhaku ka kwalaho. Ematshan’wini ya sweswo, magidi ma sale eBabilona, loko van’wana va rhurhele kona hikwalaho ka bindzu ni swivangelo swin’wana, lerova a va kumeka emintsindza yo tala leyikulu ya mabindzu ya misava ya khale. Vayuda vo tala a va endla mapfhumba ya lembe na lembe yo tlhelela eYerusalema eminkhubyeni yo hambana-hambana ya tempele, naswona kwalaho a va hlanganyela evugandzerini lebyi a byi fambisiwa hi Xiheveru xa Bibele. Enkarhini wa Ezra, Vayuda ematikweni lawa yo tala ya le kule va tirhise tindhawu ta kwalaho to hlangana eka tona leti tivekaka tanihi masinagoga, laha ku hlaya ni mabulo ya Matsalwa ya Xiheveru a swi endliwa kona.a Hikwalaho ka tindhawu to tala leti hangalakeke ta vugandzeri, vakopi va boheke ku andzisa mphakelo wa matsalwa lama tsariweke hi voko.

4. (a) Genizah a ku ri yini, naswona yi tirhisiwe njhani? (b) I ntshubulo wihi wa nkoka lowu endliweke eka yin’wana ya leti eka lembe xidzana ra vu-19?

⁴ Masinagoga lawa hi ntolovelo a ya ri ni ndhawu ya vuhlayiselo leyi tivekaka tanihi genizah. Hi ku famba ka nkarhi, Vayuda va veke matsalwa lama nga tirhisiwiki lawa ma handzukeke kumbe lama hlakaleke hikwalaho ka vukhale, va ma siva hi lamantshwa leswaku ma tirhisiwa esinagogeni enkarhini wolowo. Nkarhi na nkarhi, leswi swi nga endzeni ka genizah a swi celeriwa swinene emisaveni, leswaku tsalwa—leri nga na vito lero kwetsima ra Yehova—ri nga thyakisiwi. Hi malembe xidzana yo tala, magidi ya matsalwa ya khale ya Bibele ya Xiheveru ma nyamalarile hi ku tirhisiwa hi ndlela leyi. Hambi swi ri tano, genizah leyi hlayisiweke khwatsi ya sinagoga le Cairo ra Khale yi pone ku endliwa leswi, kumbexana hikwalaho ka leswi a yi ri ni rirhangu na leswi yi rivariweke ku kondza ku va exikarhi ka lembe xidzana ra vu-19. Hi 1890, loko sinagoga leri ri lunghisiwa, leswi swi nga endzeni ka genizah swi tlhele swi kambisisiwa naswona rifuwo ra yona hakantsongo-ntsongo ri xavisiwile kumbe ku nyikeriwa. Eka xihlovo lexi, matsalwa lama heleleke khwatsi ni magidi ya swiphemu (leswi swin’wana ku vuriweke leswaku i swa lembe xidzana ra vutsevu C.E.) swi tikume swi ri eCambridge University Library ni tilayiburari tin’wana ta Yuropa na Amerika.

5. (a) Hi wahi matsalwa ya khale ya Xiheveru lawa sweswi ma nghenisiweke eka khataloko, naswona i ya khale ku fikela kwihi? (b) Dyondzo ya wona yi paluxa yini?

⁵ Namuntlha, eka tilayiburari to hambana-hambana ta misava, ku hlayiwile ni ku xaxametiwa matsalwa kumbexana ya 6 000 ya swiyenge hinkwaswo swa Matsalwa ya Xiheveru. Ku kondza ku va sweswinyana a ku ri hava matsalwa yo tano (handle ka swiphemu swi nga ri swingani) leswi swi nga swa khale ku tlula lembe xidzana ra vukhume C.E. Kutani ke, hi 1947, endhawini ya Lwandle leri Feke, ku tshuburiwe tsalwa ra buku ya Esaya, naswona emalembeni lama landzeleke tibuku leti tlhandlekelaka ta nkoka ta Matsalwa ya Xiheveru ti kumekile loko mabako ya le ndhawini ya Lwandle leri Feke ma nyikele rifuwo leri fuweke ra matsalwa lawa a ma fihlekile kwalomu ka 1 900 wa malembe. Vatshila sweswi va kombise man’wana ya lawa tanihi lama kopiweke eka malembe xidzana ma nga ri mangani yo hetelela B.C.E. Nkambisiso wo pimanisa matsalwa ya kwalomu ka 6 000 ya Matsalwa ya Xiheveru wu nyika xisekelo lexinene xo tiyisa tsalwa ra Xiheveru, naswona wu paluxa vutshembeki eku hundziseriweni ka tsalwa.

RIRIMI RA XIHEVERU

6. (a) Matimu yo sungula ya ririmi ra Xiheveru a ma ri wahi xana? (b) Hikwalaho ka yini Muxe a a faneleka ku tsala Genesa?

⁶ Leswi vanhu namuntlha va swi vulaka ririmi ra Xiheveru, exivumbekweni xa rona xo sungula, a ku ri ririmi leri Adamu a ri vulavuleke entangeni wa Edeni. Hikwalaho ka leswi, ku nga kombeteriwa eka rona tanihi ririmi ra vanhu. A ku ri ririmi leri a ri vulavuriwa esikwini ra Nowa, hambi leswi a ri ri ni marito lama engetelekaka. Eka xivumbeko lexi xa ha ndlandlamuxiwaka, a ri ri ririmi ra xisekelo leri ri poneke loko Yehova a pfilunganye ku vulavula ka vanhu eXihondzweni xa Babele. (Gen. 11:1, 7-9) Xiheveru i xa ntlawa wa tindzimi ta Semit, laha xi nga ririmi lerikulu eka tona. Xi vonaka xi yelana ni ririmi ra Kanana enkarhini wa Abrahama, naswona ku suka eka rhavi ra vona ra Xiheveru, Vakanana va vumbe swindzin’wana swo hambana-hambana. Eka Esaya 19:18 ku vulavuriwa ha rona tanihi “ririmi ra Kanana.” Muxe enkarhini wa yena a a ri mudyondzi, a nga dyondzanga vutlhari bya Vaegipta ntsena, kambe ni ririmi ra Xiheveru ra vakokwa wa yena. Hikwalaho ka leswi a a ri exiyin’weni xo hlaya mapapila ya khale lawa a ma kumeke, naswona lawa ma nga ha va ma nyike xisekelo xa rin’wana ra rungula leri a ri rhekhodeke eka leswi sweswi swi tiviwaka tanihi buku ya Bibele ya Genesa.

7. (a) I ku kula kwihi ka le ndzhakunyana ka Xiheveru loku endlekeke? (b) Xiheveru xa Bibele xi tirhe tanihi yini?

⁷ Endzhakunyana, emasikwini ya tihosi ta Yuda, Xiheveru xi ve lexi tivekaka tanihi “ririmi ra Vayuda.” (2 Tih. 18:26, 28) Enkarhini wa Yesu, Vayuda a va vulavula Xiheveru hi xivumbeko lexintshwa kumbe lexi ndlandlamuxiweke, naswona lexi endzhakunyana xi ve Xiheveru xa varabi. Hambi swi ri tano, swi fanele ku xiyiwa leswaku eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, ririmi leri ka ha kombeteriwa eka rona tanihi ririmi ra “Xiheveru,” hayi Xiarama. (Yoh. 5:2; 19:13, 17; Mintirho 22:2; Nhlav. 9:11) Ku sukela eminkarhini ya khale, Xiheveru xa Bibele a ri ri ririmi leri hlanganisaka ra ku vulavurisana, leri ri twisisiwaka hi vunyingi bya timbhoni ta Yehova ta le mahlweni ka Vukriste kun’we na hi timbhoni ta Vukriste ta lembe xidzana ro sungula.

8. Hi ri karhi hi tsundzuka xikongomelo xa Matsalwa, hi nga va lava tlangelaka yini hakunene?

⁸ Matsalwa ya Xiheveru ma tirhe tanihi vuhlayiselo bya mati lama nga hava thyaka ya ntiyiso, lama hundziseriweke ni ku hlengeletiwa ehansi ka ku huhutela ka Xikwembu. Hambi swi ri tano, hi lava va kotaka ku hlaya Xiheveru ntsena lava a va ta tiwundla hi ku kongoma hi mati lawa ma lunghiseleriweke hi Xikwembu. Xana vanhu va tindzimi ta matiko hinkwawo a va ta yi kumisa ku yini ndlela yo nwa mati lawa ya ntiyiso, xisweswo va kuma vukongomisi bya Xikwembu ni ku phyuphyisa mimoya ya vona ke? (Nhlav. 22:17) Ndlela yi ri yoxe a ku ri hi ku hundzuluxeriwa ka Xiheveru xi ya eka tindzimi tin’wana, xisweswo ku anamisiwa ku khuluka ka xinambyana xa ntiyiso wa Xikwembu xi ya eka mintshungu ya vanhu. Hi nga tlangela hakunene eka Yehova Xikwembu leswi ku sukela eka lembe xidzana ra vumune kumbe ra vunharhu B.C.E., ku ta fika enkarhini lowu, swiyenge swa Bibele swi hundzuluxeriweke swi ya eka tindzimi leti tlulaka 1 900. Mayana nsusumeto wonghasi lowu leswi swi tikombeke swi ri wona eka vanhu hinkwavo lava rhandzaka ntiyiso, lava hakunene va swi koteke ku “titsakela” ematini lawa yo vangama!—Ps. 1:2; 37:3, 4.

9. (a) Hi wahi matimba ya ku hundzuluxela lawa Bibele hi yoxe yi ma nyikaka? (b) Hi xihi xikongomelo xin’wana lexinene lexi ku hundzuluxela ka khale ka Bibele ku xi hetisiseke?

⁹ Xana Bibele hi yoxe ya wu nyika mpfumelelo kumbe ya ku seketela ku hundzuluxeriwa ka tsalwa ra yona ri ya eka tindzimi tin’wana ke? Hakunene ya swi endla! Rito ra Xikwembu eka Israyele leri nge, “N’wina matiko, yimbelelani hi ku tsaka kun’we ni tiko ra xona,” ni xileriso xa Yesu xa vuprofeta eka Vakriste lexi nge “Evhangeli leyi ya Mfumo yi ta twarisiwa emisaveni hinkwayo, leswaku yi va vumbhoni eka vanhu va matiko hinkwawo,” ri fanele ku hetiseka. Leswaku leswi swi humelela, ku hundzuluxeriwa ka Matsalwa i ka nkoka. Loko ku langutiwa endzhaku eka malembe xidzana lama tlulakanyana 24 ya ku hundzuluxeriwa ka Bibele, swi le rivaleni leswaku nkateko wa Yehova wu fambisane ni ntirho lowu. Ku tlula kwalaho, ku hundzuluxela ka khale ka Bibele loku ku poneke hi xivumbeko xa matsalwa na kona ku tirhe ku tiyisa mpimo lowu tlakukeke wa ku tshembeka ka tsalwa ra ngula ya Xiheveru ya ntiyiso.— Deut. 23:43; Mat. 24:14.

MINKANDZIYISO LEYI HUNDZULUXERIWEKE KHALE

10. (a) Samaritan Pentateuch i yini, naswona hikwalaho ka yini yi pfuna eka hina namuntlha? (b) Nyika xikombiso xa ku tirhisiwa ka Samaritan Pentateuch eka New World Translation.

¹⁰ Samaritan Pentateuch. Loku sukelaka eminkarhini yo sungula, i ku hundzuluxela loku ku tiviwaka tanihi Samaritan Pentateuch, loku, hi laha vito ri hlamuselaka ha kona, ku nga ni tibuku to sungula ta ntlhanu ta Matsalwa ya Xiheveru. Kahle-kahle i ku hundzuluxela loku kongomeke ka tsalwa ra Xiheveru ri ya eka tsalwa ra Xisamariya, leri ri endliweke ku suka eka tsalwa ra khale ra Xiheveru. Ri nyikela ku kombetela loku pfunaka eka tsalwa ra Xiheveru ra nkarhi wolowo. Ku hundzuluxela loku ku kongomeke ku endliwe hi Vasamariya—vatukulu va lava va saleke eSamariya endzhaku ka ku hluriwa ka mfumo wa tinxaka ta khume wa Israyele hi 740 B.C.E. ni lava va tisiweke hi Vaasiriya enkarhini wolowo. Vasamariya va hlanganise vugandzeri bya Israyele na lebyiya bya swikwembu swa vona vini swa vuhedeni, naswona va amukele Pentateuch. Ku anakanyiwa leswaku va endle kopi ya vona kwalomu ka lembe xidzana ra vumune B.C.E., hambi leswi vadyondzi van’wana va ringanyetaka leswaku ku nga ha va ku ve endzhaku hi lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Loko va ri karhi va hlaya tsalwa ra yona, entiyisweni a va ta va va vitana Xiheveru. Hambi leswi tsalwa leri ri nga na ku hambana ka kwalomu ka 6 000 ni tsalwa ra Xiheveru, ko tala ka kona a hi ka nkoka. Ti nga ri tingani ta tikopi ta matsalwa lama nga kona i ta khale ku tlula lembe xidzana ra vu-13. Tinhlamuselo tin’wana to huma eka Samaritan Pentateuch ta humelela eka tinhlamuselo ta le hansi ta New World Translation.b

11. Ti-targum i yini, naswona ti pfuna yini malunghana ni tsalwa ra Matsalwa ya Xiheveru?

¹¹ Ti-targum Ta Xiarama. Rito ra Xiarama leri nge “ku hundzuluxela” kumbe “ku hlamusela” i targum. Ku sukela enkarhini wa Nehemiya ku ya emahlweni, Xiarama a xi tirhisiwa tanihi ririmi leri tolovelekeke ra vo tala va Vayuda lava va tshamaka ePeresi, kutani a swi ri swa nkoka ku xaxameta Matsalwa ya Xiheveru ni ku hundzuluxela loku yaka eririmini rero. Kumbexana ya teke xivumbeko xa wona xo hetelela xa nkarhi wa sweswi endzhaku ka kwalomu ka lembe xidzana ra vuntlhanu C.E. Hambi leswi ma nga ku hundzuluxela ko olova ntsena ka tsalwa ra Xiheveru, naswona hayi ku hundzuluxela loku pakanisaka, ma nyikela xisekelo lexi fuweke xa tsalwa, naswona ma pfuna eku twisiseni ka tindzimana tin’wana to nonon’hwa. Tinhlamuselo ta nkarhi na nkarhi to huma eka Ti-targum ta humelela eka tinhlamuselo ta le hansi eka New World Translation.c

12. Septuagint i yini, naswona hikwalaho ka yini yi ri ya nkoka?

¹² Septuagint Ya Xigriki. Ya nkoka swinene eka ku hundzuluxela ko sungula ka Matsalwa ya Xiheveru, ni ku hundzuluxela ko sungula loku ku tsariweke kunene ku suka eka Xiheveru, i Septuagint ya Xigriki (leswi vulaka, “Makume-nkombo”). Ku hundzuluxela ka yona ku sungule kwalomu ka 280 B.C.E., hi ku ya hi ndhavuko, ku endliwa hi vadyondzi va 72 va Vayuda va le Alexandria, aEgipta. Endzhakunyana, nhlayo leyi nge 70 hi ndlela yo karhi yi ve leyi tirhisiwaka, kutani xisweswo ku hundzuluxela loku ku vitaniwe Septuagint. Swi le rivaleni leswaku yi hetiwe kun’wana kwalomu ka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Yi tirhe tanihi Matsalwa eka Vayuda lava vulavulaka Xigriki naswona a yi tirhisiwa ngopfu ku ta fika enkarhini wa Yesu ni vaapostola va yena. Ematsalweni ya Vukriste ya Xigriki, ko tala ka ku tshaha loku kongomeke ka 320 ni ntsengo lowu hlanganeke wa kwalomu ka mintshaho ya 890 ni tinhlamuselo ta Matsalwa ya Xiheveru swi seketeriwe eka Septuagint.

13. Hi swihi swiyenge swa nkoka swa Septuagint leswi poneke ku ta fika namuntlha, naswona swi pfuna yini?

¹³ Ka ha kumeka nhlayo leyi xiyekaka ya swiphemu swa Septuagint leswi tsariweke eka papirasi leswi nga dyondziwaka namuntlha. I swa nkoka hikwalaho ka leswi swi nga swa le minkarhini yo sungula ya Vukriste, naswona hambi leswi hakanyingi ku nga tindzimana kumbe tindzima ti nga ri tingani ntsena, swi pfuna ku kombisa nkoka wa tsalwa ra Septuagint. Nhlengeleto wa Fouad Papyri (Inventory No. 266) wu tshuburiwe aEgipta hi 1939 naswona wu kumeke wu ri wa lembe xidzana ro sungula B.C.E. Wu ni swiyenge swa tibuku ta Genesa na Deuteronoma. Eswiphen’wini swa Genesa, vito ra Xikwembu a ri humeleli hikwalaho ka nhlayiso lowu nga helelangiki. Hambi swi ri tano, ebukwini ya Deuteronoma ri humelela etindhawini to hambana-hambana, ri tsariwe hi tinhlanga ta xikwere ta Xiheveru exikarhi ka tsalwa ra Xigriki.d Papirasi yin’wana i ya kwalomu ka lembe xidzana ra vumune C.E., laha dzovo leri tiyeke ngopfu, mpimo lowunene wa dzovo leri hi ntolovelo ri endliwaka hi madzovo ya marhole, swinyimpfana, kumbe ya timbuti, ri sunguleke ku tirhisiwa ku tsala matsalwa.

14. (a) Origen u tiyisa yini malunghana na Septuagint? (b) Septuagint yi kandziyisiwe rini naswona hi ndlela yihi? (c) I vumbhoni byihi lebyi Vakriste vo sungula a va fanele va byi nyikile eku tirhiseni ka Septuagint?

¹⁴ Swa tsakisa leswi vito ra Xikwembu, hi xivumbeko xa Tetragrammaton, na rona ri humelelaka eka Septuagint ya Hexapla, ya tikholomu ta tsevu ya Origen, leyi hetiweke kwalomu ka 245 C.E. Loko a vulavula hi Psalma 2:2, Origen malunghana ni Septuagint u tsale a ku: “Ematsalweni yo tala lama pakanisaka ngopfu VITO leri ri humelela hi tinhlanga ta Xiheveru, kambe hayi hi [tinhlanga] ta Xiheveru xa namuntlha, kambe hi ta khale swinene.e Vumbhoni byi vonaka byi ri lebyi tiyisaka leswaku Septuagint yi cinciwe khale swinene, ku nghenisiwa Kyʹri·os (Hosi) na The·osʹ (Xikwembu) ematshan’weni ya Tetragrammaton. Tanihi leswi Vakriste vo sungula va tirhiseke matsalwa lama nga ni vito ra Xikwembu, ku nga ka ku nga anakanyiwi leswaku va landzele mukhuva wa Xiyuda wa ku hluleka ku vitana “VITO” leri enkarhini wa vutirheli bya vona. Va fanele va swi kotile ku veka vumbhoni hi vito ra Yehova hi ku kongoma ku suka eka Septuagint ya Xigriki.

15. (a) Hi ku tirhisa chati leyi nga eka tluka 314, hlamusela matsalwa ya dzovo ro olova ro tsindziyela ya Septuagint. (b) I tinhlamuselo tihi leti New World Translation yi ti endlaka eka wona?

¹⁵ Ku na madzana ya matsalwa ya dzovo ro olova ni ro tsindziyela ya Septuagint ya Xigriki lawa ma ha riki kona. Yo hlayanyana ya lawa, lawa ma humesiweke exikarhi ka lembe xidzana ra vumune C.E. ni lembe xidzana ra vukaye C.E., i ya nkoka hikwalaho ka swiyenge leswikulu swa Matsalwa ya Xiheveru leswi ma swi hlanganisaka. Ma tiviwa tanihi uncials hikwalaho ka leswi ma tsariweke hi maletere lamakulu, lama hambanisiweke. Lawa man’wana ma vitaniwa minuscules hikwalaho ka leswi ma tsariweke hi maletere lamantsongo, ya ku tsala hi voko lama khomaneke. Minuscule kumbe matsalwa ya maletere lamantsongo yo khomana, ma tshame ma dumile ku sukela eka lembe xidzana ra vukaye ku ya fika eku sunguleni ka ku kandziyisa. Matsalwa lama hlawulekeke ya uncial ya lembe xidzana ra vumune ni lembe xidzana ra vuntlhanu, ku nga, Vatican No. 1209, Sinaitic na Alexandrine, hinkwawo ma na Septuagint ya Xigriki ma ri ni ku hambananyana kuntsongo. Tinhlamuselo ta nkarhi na nkarhi ta endliwa eka Septuagint eka tinhlamuselo ta le hansi ni tinhlamuselo leti ti nga eka New World Translation.f

16. (a) Vulgate ya Xilatini i yini, naswona hikwalaho ka yini yi ri ya nkoka swinene? (b) Nyika xikombiso xa ku kombetela ka New World Translation eka yona.

¹⁶ Vulgate Ya Xilatini. Ku hundzuluxela loku ku ve tsalwa-nkulu leri tirhisiwaka hi vunyingi bya vahundzuluxeri va Khatoliki eku humeseni ka ku hundzuluxela kun’wana loku yaka eka tindzimi to tala ta Vujagana bya le Vupela-dyambu. Vulgate yi sungurise ku yini ke? Rito ra Xilatini leri nge vulgatus ri vula “lexi tolovelekeke, lexi xi dumeke.” Loko Vulgate yi humesiwa ro sungula, a yi ri hi Xilatini lexi tolovelekeke, kumbe lexi dumeke, xa siku rero leswaku xi ta twisisiwa hi ku olova hi vanhu lava tolovelekeke va Mfumo wa Rhoma wa le Vupela-dyambu. Mudyondzi Jerome, loyi a endleke ku hundzuluxela loku, eku sunguleni u endle mimpfuxeto mimbirhi ya Tipsalma ta Khale ta Xilatini, hi ku ringanisiwa ni Septuagint ya Xigriki. Hambi swi ri tano, ku hundzuluxela ka yena ka Bibele ya Vulgate ku endliwe hi ku kongoma ku suka eka tindzimi to sungula ta Xiheveru na Xigriki, naswona xisweswo a ku nga ri ku hundzuluxeriwa loku humaka eka ku hundzuluxela kun’wana. Jerome u tirhe eku hundzuluxeleni ka yena ka Xilatini ku suka eka Xiheveru ku sukela kwalomu ka 390 C.E. ku ya eka 405 C.E. Hambi loko ntirho lowu hetiweke wu katse tibuku Apocrypha, leti hi nkarhi lowu a ti ri etikopini ta Septuagint, Jerome u ku kombise kahle ku hambana exikarhi ka tibuku leti a ti ri enawini ni leti a ti nga ri enawini. New World Translation yi kombetela eka Vulgate ya Jerome eka tinhlamuselo ta yona ta le hansi hi makhamba yo tala.g

MATSALWA YA RIRIMI RA XIHEVERU

17. Vatsari, kumbe Vasopheri a va ri vamani, naswona Yesu u va avanyisele yini?

¹⁷ Vasopher. Vanhu lava kopeke Matsalwa ya Xiheveru ku sukela emasikwini ya Ezra ni ku ta fika enkarhini wa Yesu a va vuriwa vatsari, kumbe Vasopher. Hi ku famba ka nkarhi, va sungule ku ntshunxeka ivi va hundzula matsalwa. Entiyisweni, Yesu hi byakwe u va sole hi ku helela vanhu lava a va tivula vahlayisi va Nawu hi ku tirhisa matimba lawa a ma nga ri ya vona.—Mat. 23:2, 13.

18. (a) Vamasorete a va ri vamani, naswona hi tihi tinhlamuselo ta nkoka leti va ti endleke eka tsalwa ra Xiheveru? (b) Hi swihi swikombiso swin’wana swa mindzulamiso ya vona, hi laha swi kombiweke ha kona eka New World Translation?

¹⁸ Masora Yi Paluxa Ku Hundzula. Vatlhandlami va vatsari va Vasopher eka malembe xidzana ya le ndzhaku ka Kriste va ve lava tiviwaka tanihi Vamasorete. Lava va xiye ku hundzula loku endliweke hi Vasopher va le mahlweninyana, va ku rhekhoda emajinini kumbe eku heleni ka tsalwa ra Xiheveru. Tinotsi leti ta le majinini ti ve leti tivekaka tanihi Masora. Masora yi xaxamete tinhla ta 15 leti ti hundzeletiweke ta Vasopher, hi leswaku, marito ya 15 kumbe swiga leswi nga etsalweni ra Xiheveru leswi funghiweke hi tidoto kumbe minkhwati. Tin’wana ta tinhla leti leti ti hundzeletiweke a ti ku khumbi ku hundzuluxela kumbe nhlamuselo ya Xinghezi, kambe tin’wana ta ku khumba naswona i ta ntikelo.h Vasopher va pfumelele ku chava ka vona ka vukholwa-hava ka ku vitana vito ra Yehova ku va endla va ri cinca ri ku ʼAdho·naiʹ (Hosi) eka tindhawu ta 134 na ʼElo·himʹ (Xikwembu) eka tindhawu tin’wana. Masora yi xaxameta ku hundzula loku.i Vasopher kumbe vatsari vo sungula nakambe va byarhisiwe ku endla mindzulamiso (ku ololoxa) ya 18, hi ku ya hi xitiviso lexi nga eka Masora, hambi leswi entiyisweni a ku ri na leyo tala.j Ku hundzula loku kumbexana a ku endliwa hi swikongomelo leswinene hi mhaka ya leswi ndzima yo sungula yi vonakeke yi nga kombisi ku chava Xikwembu kumbe ku delela vayimeri va xona va laha misaveni.

19. Tsalwa ra swi tatisi ra Xiheveru i yini, naswona ri endliwe rini hi xivumbeko?

¹⁹ Tsalwa Ra Switatisi. Nongonoko wa maletere ya Xiheveru wu vumbiwa hi switatisi swa 22, swi ri hava switwari. Eku sunguleni, muhlayi a a fanele ku tinghenisela mimpfumawulo ya switwari hi vutivi bya yena bya ririmi. Vutsari bya Xiheveru a byi fana ni tsalwa leri komisiweke. Hambi ku ri eka Xinghezi xa manguva lawa ku ni minkomiso yo tala leyinene leyi vanhu va yi tirhisaka leyi eka yona ku humelelaka switatisi ntsena. Hi xikombiso, ku na ltd. tanihi nkomiso wa limited. Hi ku fanana, ririmi ra Xiheveru ri vumbe nxaxamelo wa marito lama vumbiweke hi switatisi ntsena. Xisweswo, “tsalwa ra switatisi” ku vuriwa tsalwa ra Xiheveru leri nga hava mimfungho yihi na yihi ya switwari. Tsalwa ra switatisi ra matsalwa ya Xiheveru ri ve ni xivumbeko lexi tiyisiweke exikarhi ka lembe xidzana ro sungula ni ra vumbirhi C.E., hambi leswi matsalwa lama nga ni matsalwa lama hambaneke ma hambeteke ma hangalasiwa nkarhinyana. Ku cinca a ku nga ha endliwi, ku hambana ni le nkarhini wo sungula wa Vasopher.

20. Vamasorete va endle yini malunghana ni tsalwa ra Xiheveru?

²⁰ Tsalwa Ra Vamasorete. Eka hafu ya vumbirhi ya gidi ro sungula ra malembe C.E., Vamasorete (Xiheveru, ba·ʽalehʹ ham·ma·soh·rahʹ leswi vulaka ku “Vini va Mukhuva”) va simeke fambiselo ra tinhla ta switwari ni mimfungho ya mavitanelo. Leswi swi tirhe tanihi mpfuno lowu tsariweke eku hlayeni ni le mavitaneleni ya mimpfumawulo ya switwari, kasi eku sunguleni mavitanelo a ma vuriwa hi nomu. Vamasorete a va cincanga nchumu ematsalweni lawa va ma hundziseke, kambe va tsale tinoti ta le majinini eka Masora hi laha va voneke swi fanela ha kona. Va tirhise vukheta lebyikulu leswaku va nga tingheniseli swa vona ematsalweni. Tlhandla-kambirhi, eka Masora ya vona, va yise nyingiso eka swihlawulekisiso swa tsalwa ivi va nyikela ku hlaya loku lulamisiweke loku va ku voneke ku laveka.

21. Tsalwa ra Vamasorete i yini?

²¹ Swikolo swinharhu swa Vamasorete a swi khomekile hi ku vumba mavitanelo ni mimfungho ya mavitanelo ya tsalwa ra switatisi, ku nga ra Babilona, Palestina ni ra Tiberiyo. Tsalwa ra Xiheveru leri sweswi ri andlariweke eka minkandziyiso leyi gandlisiweke ya Bibele ya Xiheveru ri tiviwa tanihi tsalwa ra Vamasorete, naswona ri tirhisa fambiselo leri vumbiweke hi xikolo xa Tiberiyo. Fambiselo leri ri vumbiwe hi Vamasorete va Tiberiyo, muti lowu nga eribuweni ra lwandle ra le vupela-dyambu bya Lwandle ra Galeliya. Tinhlamuselo ta le hansi eka New World Translation minkarhi yo tala ti kombetela eka tsalwa ra Vamasorete (ehansi ka mfungho lowu nge M) ni le ka tinhlamuselo ta rona ta le majinini, Masora (ehansi ka mfungho lowu nge M^margin).k

22. I tsalwa rihi ra nxaxamelo wa le Babilona wa matsalwa leri kumekeke, naswona ri njhani loko ri pimanisiwa ni tsalwa ra le Tiberiyo ke?

²² Xikolo xa le Palestina xi veke mimfungho ya switwari ehenhla ka switatisi. I nhlayo leyintsongo ntsena ya matsalwa yo tano leyi fikeke eka hina, leswi swi kombaka leswaku fambiselo leri ro vumba marito a ri nga hetisekanga. Fambiselo ra le Babilona ra ku kombisa switwari hi ku fanana a ri khatakanya switwari ehenhla ka switatisi. Tsalwa leri kombisaka ku kombetela ka Babilona i Petersburg Codex ya Vaprofeta, ya 916 C.E., leyi hlayisiweke eLeningrad Public Library, U.S.S.R. Codex leyi yi na Esaya, Yeremia, Ezekiel ni vaprofeta “lavantsongo,” ni tinhlamuselo ta le majinini (Masora). Vadyondzi va kambisise tsalwa leri hi tinghitsi ivi va ri pimanisa ni tsalwa ra Tiberiyo. Hambi leswi ri tirhisaka endlelo ra ku khatakanya switwari ehenhla ka switatisi ra mavitanelo, entiyisweni ri landzela tsalwa ra Tiberiyo malunghana ni tsalwa ra switatisi ni switwari swa rona na Masora. Muziyama wa Manghezi wu na kopi ya tsalwa ra le Babilona ra Pentateuch, leri ri kumekeke ri pfumelelana kahle ni tsalwa ra Tiberiyo.

23. Hi yihi minxaxamelo ya mintshubulo ya matsalwa ya Xiheveru leyi endliweke ekusuhi ni Lwandle leri Feke?

²³ Tibuku Ta Lwandle Leri Feke. Hi 1947 ndzima leyintshwa leyi nyanyulaka ematin’wini ya tsalwa ra Xiheveru yi sungurile. Ebakweni ra le Wadi Qumran (Nahal Qumeran), endhawini ya Lwandle leri Feke, buku yo sungula ya Esaya, kun’we ni tibuku tin’wana ta Bibele ni leti ti nga riki ta Bibele, ti kumiwile. Endzhakunyana ka sweswo, kopi leyi heleleke leyi fotostatiweke ya buku leyi ya Esaya leyi hlayisiweke khwatsi (1QIs^a) yi humesiwile ivi yi nyikiwa vadyondzi leswaku va yi kambisisa. Ku pfumeriwa leswaku i ya le ku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. Lowu, hakunene a ku ri ntshubulo lowu hlamarisaka—tsalwa ra Xiheveru leri nga na kwalomu ka malembe ya gidi hi vukhale ku tlula tsalwa ra khale leri a ri ri kona leri ri amukeriwaka ra Vamasorete ra Esaya!l Mabakwa man’wana eka Qumran ma nyikele swiphemu swa tibuku leti tlulaka 170 leti yimelaka swiyenge swa tibuku hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru handle ka Ester. Minkambisiso ya tibuku teto ya ha ya emahlweni.

24. Matsalwa lawa ma njhani loko ma pimanisiwa ni tsalwa ra Vamasorete, naswona i ku tirhisiwa kwihi loku New World Translation yi ku endlaka eka wona?

²⁴ Mudyondzi un’wana u vika leswaku nkambisiso wakwe wa Psalma 119 leyi leheke swinene, eka Buku yin’wana ya nkoka ya le Lwandle leri Feke ya Tipsalma (11QPs^a) wu yi kombisa yi ri leyi pfumelelanaka hi ku helela hi marito ni tsalwa ra Vamasorete ra Psalma 119. Malunghana ni Buku ya Tipsalma, Profesa J. A. Sanders u xiyile a ku: “Vunyingi bya [ku hambana] i bya matsalele naswona i bya nkoka ntsena eka swichudeni leswi tsakelaka vuthala lebyi yaka emavitanelweni ya Xiheveru xa khale ni timhaka to tano.”a Swikombiso swin’wana swa matsalwa lawa ma xiyekaka ya khale a swi kombisi ku hambana etimhakeni to tala. Buku ya Esaya hi yoxe, hambi leswi yi kombisaka ku hambana ko karhi eka mapeletelo ni ku vumbiwa ka ntivo-ririmi, a yi na ku hambana malunghana ni tinhla ta dyondzo. Buku leyi ya Esaya leyi kandziyisiweke yi kambisisiwile malunghana ni ku hambana ka yona loko ku lunghiseleriwa New World Translation, naswona tinhlamuselo ta endliwa eka yona.b

25. Hi wahi matsalwa ya Xiheveru lawa sweswi ma kaneriweke, naswona dyondzo ya wona yi hi tiyisekisa ha yini?

²⁵ Mintirho leyikulu ya ku hundziseriwa ka Matsalwa ya Xiheveru sweswi yi kaneriwile. Ngopfu-ngopfu, leyi i Samaritan Pentateuch, Aramaic Targums, Septuagint ya Xigriki, tsalwa ra Xiheveru ra le Tiberiyo, tsalwa ra Xiheveru ra le Palestina, tsalwa ra Xiheveru ra Babilona ni tsalwa ra Xiheveru ra Tibuku ta Lwandle leri Feke. Hikwalaho ka nkambisiso ni ku ringanisiwa ka matsalwa lawa, ha tiyiseka leswaku Matsalwa ya Xiheveru ma fike eka hina namuntlha ma ri hi xivumbeko lexi malandza lama huhuteriweke ya Xikwembu ma wa rhekhodeke ha xona eku sunguleni.

TSALWA LERI ANTSWISIWEKE RA XIHEVERU

26. (a) Dyondzo yo xopaxopa ya tsalwa ra Xiheveru yi endliwe rini, naswona hi wahi matsalwa man’wana lamakulu lama kandziyisiweke? (b) Tsalwa ra Ginsburg ri tirhisiwe njhani?

²⁶ Nkandziyiso lowunene lowu gandlisiweke wa Bibele ya Xiheveru ku ta fika eka lembe xidzana ra vu-19 a ku ri Second Rabbinic Bible ya Jacob ben Chayyim leyi humesiweke hi 1524-25. Vadyondzi a va sungulanga ku yisa dyondzo yo xopaxopa tsalwa ra Xiheveru emahlweni, ku kondza ku va lembe xidzana ra vu-18. Hi 1776-80, eOxford, Benjamin Kennicott u humese tibuku leti hambaneke leti humaka eka matsalwa ya Xiheveru lama tlulaka 600. Kutani ke, hi 1784-98, le Parma, mudyondzi wa Muntariyana J. B. de Rossi u humese tibuku to hambana-hambana ta matsalwa lama tlulaka 800. Mudyondzi wa Muheveru S. Baer, wa Jarimani, na yena u humese tsalwa-nkulu. Eminkarhini ya sweswinyana swinene, C. D. Ginsburg u hete malembe yo tala ku humesa tsalwa leri antswisiweke swinene ra Bibele ya Xiheveru. Leri ri humelele ro sungula hi 1894, ni mpfuxeto wo hetelela hi 1926.c Joseph Rotherham u tirhise nkandziyiso wa 1894 wa tsalwa leri eku humeseni ka ku hundzuluxela ka yena ka Xinghezi, The Emphasised Bible, hi 1902, naswona Professor Max L. Margolis ni vatirhi-kulobye va tirhise matsalwa ya Ginsburg ni ya Baer eku humeseni ka ku hundzuluxela ka vona ka Matsalwa ya Xiheveru hi 1917.

27, 28. (a) Biblia Hebraica i yini, naswona yi vumbisiwe ku yini? (b) New World Translation yi tirhise tsalwa leri hi ndlela yihi?

²⁷ Hi 1906 mudyondzi wa Xiheveru Rudolf Kittel u humese nkandziyiso wo sungula hi Xijarimani (naswona endzhakunyana, nkandziyiso wa vumbirhi) wa tsalwa rakwe ra Xiheveru leri antswisiweke leri nge Biblia Hebraica, kumbe “Bibele ya Xiheveru.” Ebukwini leyi Kittel u nyikele xipfuneti xo dyondza etsalweni hi ku tirhisa tinhlamuselo ta le hansi leti ndlandlamuxiweke, leti pimaniseke kumbe leti ringaniseke matsalwa yo tala ya Xiheveru ya tsalwa ra Vamasorete leri a ri kumeka enkarhini wolowo. U tirhise tsalwa leri amukelekaka ngopfu ra Jacob ben Chayyim tanihi tsalwa ra xisekelo. Loko matsalwa ya khale swinene, ya Vamasorete ya Ben Asher, lama tiyisekisiweke kwalomu ka lembe xidzana ra vu-10 C.E., ma ve lama kumekaka, Kittel u sungule ku humesa nkandziyiso lowu hambaneke hi laha ku heleleke wa vunharhu wa Biblia Hebraica. Buku leyi yi hetisiwe hi vanakulobye endzhaku ka rifu ra yena.

²⁸ Biblia Hebraica ya Kittel ya nkandziyiso wa vu-7, wa vu-8 ni wa vu-9 (1951-55), yi nyikele tsalwa ra xisekelo leri tirhiseriwaka xiyenge xa Xiheveru xa New World Translation hi Xinghezi. Nkandziyiso lowuntshwa wa tsalwa ra Xiheveru, ku nga Biblia Hebraica Stuttgartensia, lowu tsariweke hi 1977, wu tirhisiwile eku lulamiseni ka rungula leri nyikeriweke eka tinhlamuselo ta le hansi ta New World Translation leyi humesiweke hi 1984.

29. Hi xihi xivumbeko xa Biblia Hebraica lexi a xi ri xa ntikelo lowukulu eku tlheriseleni ka vito ra Xikwembu ke?

²⁹ Ku nyikela ka Kittel ka Masora ya le timajinini, leyi yi kombisaka ku hundzuka ko tala ematsalweni ya vatsari va le mahlweni ka Vukriste, ku pfunetile eku lulamiseni ka ku hundzuluxela loku nga eka New World Translation, ku katsa ni ku tlheriseriwa ka vito ra Xikwembu, Yehova. Xivandla lexi kulaka xa ku dyondza Bibele xi ya emahlweni xi endliwa lexi kumekaka hi ku tirhisa New World Translation.

30. (a) Hi ku tirhisa chati leyi nga eka tluka 308 leyi kombisaka tibuku ta xiyenge xa Matsalwa ya Xiheveru xa tsalwa ra New World Translation, landzelerisa matimu ya tsalwa ra Xiheveru ku ya eka Biblia Hebraica tanihi buku-nkulu ya New World Translation. (b) Hi tihi tibuku tin’wana leti New World Bible Translation Committee yi ti tirhiseke?

³⁰ Lexi xi fambisanaka ni dyondzo leyi i chati leyi yi andlalaka tibuku ta tsalwa ra Matsalwa ya Xiheveru eka New World Translation. Chati leyi hi ku komisa yi komba ku endliwa ka tsalwa ra Xiheveru loku yisaka eka Biblia Hebraica ya Kittel, leyi a yi ri buku leyikulu leyi tirhisiweke. Tibuku tin’wana leti ti langutisiweke ti kombisiwa hi mintila leyi nga ni tidoto to basa. Leswi a swi endleriwanga ku kombisa leswaku emhakeni ya ku hundzuluxela ko tanihi Vulgate ya Xilatini ni Septuagint ya Xigriki, tibuku to sungula ti langutiwile. Tanihi matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru hi woxe, yo sungula ya ku hundzuluxela loku sweswi a ma ha ri kona. Tibuku leti ti langutiwile hi ku tirhisa minkandziyiso leyi tshembekaka ya matsalwa lawa kumbe hi ku hundzuluxela loku tshembekaka ka khale ni tinhlamuselo leti xopaxopaka. Hi ku languta tibuku leti to hambana-hambana, New World Bible Translation Committee yi swi kotile ku nyikela ku hundzuluxela loku nga ni matimba ni loku tshembekaka ka Matsalwa yo sungula lama huhuteriweke ya Xiheveru. Tibuku leti hinkwato ti kombisiwile eka tinhlamuselo ta le hansi ta New World Translation.

31. (a) Hikwalaho ke, xiyenge xa Matsalwa ya Xiheveru ya New World Translation i vuyelo bya yini? (b) I minkhenso ni ntshembo wihi leswi xisweswo hi nga swi phofulaka?

³¹ Xiyenge xa Matsalwa ya Xiheveru xa New World Translation xisweswo i vuyelo bya dyondzo ya nkarhi wo leha ya Bibele ni ndzavisiso. Xi sekeriwe etsalweni ra vutshembeki lebyikulu, vuyelo lebyi fuweke bya ku hundzisela loku tshembekaka ka tsalwa. Hi ku khuluka ni endlelo leswi swi kokaka mianakanyo, yi nyikela dyondzo ya ntikelo ya Bibele ku hundzuluxela ka yona loku tshembekaka ni loku pakanisaka. Minkhenso yi ya eka Yehova, Xikwembu xa mbulavurisano, leswi Rito ra xona ri hanyaka naswona ri nyikaka matimba namuntlha! (Vahev. 4:12) Vanhu vo tala va timbilu letinene va hambeta va aka ripfumelo hi ku tirhisa dyondzo ya Rito leri vangamaka ra Xikwembu naswona va nyanyuleriwa ku endla ku rhandza ka Yehova eminkarhini leyi ya ntikelo.—2 Pet. 1:12, 13.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 313]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MATSALWA MAN’WANA YA PAPIRASI LAMA NGA EMAHLWENI

Ka Matsalwa ya Xiheveru

Vito Ra Tsalwa Papirasi Ya Nash

Ririmi Xiheveru

Ri Vekiwe Eka Cambridge, Nghilandi

Vito Ra Tsalwa Rylands 458

Mfungho 957

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-2 B.C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Manchester, Nghilandi

Vito Ra Tsalwa Fouad 266

Siku Lembe Xidzana Ro Sungula B.C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Cairo, Egipta

Vito Ra Tsalwa Buku Ya Levitika Ya Lwandle Leri Feke

Mfungho 4Q LXX Lev^b

Siku Lembe Xidzana Ro Sungula B.C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Yerusalema, Israyele

Vito Ra Tsalwa Chester Beatty 6

Mfungho 963

Siku Lembe Xidzana Ra Vumbirhi C.E.

Ririmi Xigriki

Vito Ra Tsalwa Chester Beatty 9, 10

Mfungho 967/968

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ka Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki

Vito Ra Tsalwa Oxyrhynchus 2

Mfungho P¹

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Philadelphia, Pa., U.S.A.

Vito Ra Tsalwa Oxyrhynchus 1228

Mfungho P²²

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Glasgow, Scotland

Vito Ra Tsalwa Michigan 1570

Mfungho P³⁷

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 Ni Ra Vu-4 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Ann Arbor, Mich., U.S.A.

Vito Ra Tsalwa Chester Beatty 1

Mfungho P⁴⁵

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Dublin, Ireland; Vienna, Austria

Vito Ra Tsalwa Chester Beatty 2

Mfungho P⁴⁶

Siku c. 200 C.E.

Ririmi Xigriki

Vito Ra Tsalwa Chester Beatty 3

Mfungho P⁴⁷

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Dublin, Ireland

Vito Ra Tsalwa Rylands 457

Mfungho P⁵²

Siku c. 125 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Manchester, Nghilandi

Vito Ra Tsalwa Bodmer 2

Mfungho P⁶⁶

Siku c. 200 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Geneva, Switzerland

Vito Ra Tsalwa Bodmer 7, 8

Mfungho P⁷²

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 Ni ra vu-4 C.E.

Ririmi Xigriki

Vito Ra Tsalwa Bodmer 14, 15

Mfungho P⁷⁵

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-3 C.E.

Ririmi Xigriki

Ri Vekiwe Eka Geneva, Switzerland

[Chati leyi nga eka tluka 314]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MATSALWA MAN’WANA YA DZOVO RO OLOVA NI RO TSINDZIYELA

Ta Matsalwa Ya Xiheveru (hi Xiheveru)

Vito ra Tsalwa Codex Ya Aleppo

Mfungho Al

Siku 930 C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Eku Sunguleni eAlepo, Siriya. Sweswi aIsrayele.

Vito ra Tsalwa British Museum Codex Or4445

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-10 C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka London, Nghilandi

Vito ra Tsalwa Cairo Karaite Codex

Mfungho Ca

Siku 895 C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Cairo, Egipta

Vito ra Tsalwa Codex Ya Leningrad

Mfungho B 19^A

Siku 1008 C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Leningrad,

U.S.S.R.

Vito ra Tsalwa Codex Ya Petersburg Ya Vaprofeta

Mfungho B 3

Siku 916 C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Leningrad,

U.S.S.R.

Vito ra Tsalwa Buku Yo Sungula Ya Esaya Ya Lwandle Leri Feke

Mfungho 1QIs^a

Siku Ku Hela Ka Lembe Xidzana Ra Vumbirhi B.C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Yerusalema, Israyele

Vito ra Tsalwa Buku Ya Psalma Ya Lwandle Leri Feke

Mfungho 11Q-Ps^a

Siku Lembe Xidzana Ro Sungula C.E.

Ririmi Xiheveru

Yi Vekiwe Eka Yerusalema, Israyele

Septuagint Na Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki

Vito ra Tsalwa Sinaiticus

Mfungho 01( א)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-4 C.E.

Ririmi Xigriki

Yi Vekiwe Eka London, Nghilandi

Vito ra Tsalwa Alexandrinus

Mfungho A (02)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-5 C.E.

Ririmi Xigriki

Yi Vekiwe Eka London, Nghilandi

Vito ra Tsalwa Vatican 1209

Mfungho B (03)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-4 C.E.

Ririmi Xigriki

Yi Vekiwe Eka Layiburari ya Vatican eRhoma, Italy

Vito ra Tsalwa Ephraemi Syri mutsari wa

Mfungho C (04)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-5 C.E.

Ririmi Xigriki

Yi Vekiwe Eka Paris, Furwa

Vito ra Tsalwa Codex Bezae Cantabrigiensis

Mfungho D ^ea (05)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-5 C.E.

Ririmi Xigriki-Xilatini

Yi Vekiwe Eka Cambridge, Nghilandi

Vito ra Tsalwa Codex Claromontanus

Mfungho D^P (06)

Siku Lembe Xidzana Ra Vu-6 C.E.

Ririmi Xigriki-Xilatini

Yi Vekiwe Eka Paris, Furwa

[Dayagramu leyi nga eka tluka 308]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Swihlovo Swa Tsalwa Ra New World Translation—Matsalwa Ya Xiheveru

Matsalwa Yo Sungula Ya Xiheveru Ni Tikopi To Sungula

Ti-targum Ta Xiaramu

Tibuku Ta Lwandle Leri Feke

Samaritan Pentateuch

Septuagint Ya Xigriki

Xilatini Xa Khale

Xicopt, Xietiyopiya, Xiarmenia

Tsalwa Ro Tatisa Ra Xiheveru

Vulgate Ya Xilatini

Ku Hundzuluxela Ka Xigriki—Aquila, Theodotion, Symmachus

Syiriac Peshitta

Tsalwa Ra Masorete

Cairo Codexl

Petersburg Codex Ya Vaprofeta

Aleppo Codex

Tsalwa Ra Xiheveru Ra Ginsburg

Codex Leningrad B 19^A

New World Translation

Matsalwa Ya Xiheveru—Xinghezi; Ku Suka Eka Xinghezi Ku Ya Eka Tindzimi Tin’wana To Tala Ta Manguva Lawa

[Dayagramu leyi nga eka tluka 309]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Swihlovo Swa Tsalwa Ra New World Translation—Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki

Matsalwa Yo Sungula Ya Xigriki Ni Tikopi To Sungula

Ku Hundzuluxela Ka Xiarmenia

Ku Hundzuluxela Ka Xicopt

Xilatini Xa Khale

Vulgate Ya Xilatini

MSS. Ya Matsalwa Yo Koka Ya Xigriki

Tsalwa Ra Erasmus

Tsalwa Ra Stephanus

Textus Receptus

Tsalwa Ra Xigriki Ra Griesbach

Emphatic Diaglott

Tsalwa Ra Xigriki Ra Westcott na Hort

Tsalwa Ra Xigriki Ra Bover

Tsalwa Ra Xigriki Ra Merk

Tsalwa Ra Xigriki Ra Nestle-Aland

United Bible Societies Greek Text

New World Translation

Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki—Xinghezi; Ku Suka Eka Xinghezi Ku Ya Eka Tindzimi Tin’wana To Tala Ta Manguva Lawa