Tsalwa Ra Xikombiso Ra Bibele Ya Xiheveru

LOKO ku nga si kumiwa Matsalwa yo Songa ya le Lwandle leri Feke hi 1947, matsalwa ya Bibele ya Xiheveru lawa ma nga yo rhanga ku tiviwa—handle ka swipetlu swi nga ri swingani—a a ma sukela eka lembe xidzana ra vu-9 ku ya ka ra vu-11 C.E. Sweswo swi endla malembe ya gidi lama hundzeke. Xana leswi swi vula leswaku emahlweni ka 1947 tsalwa ra Bibele ya Xiheveru a ri nga ri leri tshembekaka? Naswona ha yini ku ve ni matsalwa matsongo ya khale ya Xiheveru?

Loko hi rhanga hi ku anakanyisisa hi xivutiso lexo hetelela, ehansi ka fambiselo ra Xiyuda ra orthodox, tsalwa rihi ni rihi ra Bibele ya Xiheveru leri a ri tekiwa ri ri leri hlakaleke ngopfu leswaku ri nga tlhela ri tirhisiwa, a a ri pfaleriwa e-genizah, ku nga vuhlayiselo bya le sinagogeni. Endzhaku, matsalwa yo hlakala lama vungeleriweke a a ma humesiwa ivi ma hisiwa. Vayuda a a va endla leswi leswaku va sivela Matsalwa ya vona leswaku ma nga nyamisiwi kumbe ku tirhisiwa hi ndlela yo biha. Ha yini? Hikuva a a ma ri ni Tetragrammaton, maletere ya Xiheveru lama yimelaka vito ro kwetsima ra Xikwembu, leri hi ntolovelo eka Xitsonga ri vuriwaka “Yehovha.”

“Harhi”

Xiphemu lexikulu xa tsalwa ra Xiheveru xa khale xi hundziseriwe hi ndlela yo tshembeka ku sukela eminkarhini ya khale. Hi xikombiso, a ku ri ni tsalwa ra nkoka ra Xiheveru, leri vuriwaka Keter, “Harhi,” leri ku sukela khale ri nga ni Matsalwa ya Xiheveru hinkwawo, kumbe “Testamente Ya Khale.” A ri hlayisiwe esinagogeni leya khale ngopfu, ya ntlawanyana wa Vayuda lava tshamaka eAleppo, eSiriya, muti lowu teleke mikhuva ya Vumoslem. Emahlweni, tsalwa leri a ri siyiwe eka Vayuda va Makaraite va le Yerusalema, kambe ri tekiwe hi Valweri va Nkutsulo hi 1099. Endzhaku, tsalwa leri ri tlhele ri kumiwa ivi ri yisiwa eOld Cairo, le Egipta. Ri fike eAleppo kwalomu ka lembe xidzana ra vu-15, kutani hi ku famba ka nkarhi ri tiviwa tanihi Aleppo Codex. Tsalwa leri, leri ri kombisiwaka ri ri ra kwalomu ka 930 C.E., ri tekiwe tanihi ra vadyondzi va Vamasorete, hi laha vito ra rona ri kombisaka ha kona. I xikombiso lexinene xo komba nkhathalelo lowu veke kona eku hundziseleni ka tsalwa ra Bibele, naswona a a ri ri tsalwa ra xikombiso ra Xiheveru hakunene.

Manguva lawa, vahlayisi va tsalwa leri ro hlawuleka, lava nga ni ripfalo ra vukholwa-hava ra leswaku tsalwa ra vona ro kwetsima ri nga nyamisiwa, a va pfumeli leswaku ri voniwa hi vadyondzi. Ku tlula kwalaho, leswi ku nga nsongo wun’we lowu tshameke wu tekiwa xifaniso, nkandziyiso wa kona hi xiviri a wu nge hangalasiwi leswaku wu dyondziwa.

Loko Manghezi ma tshike ku khomisana ni Vapalestina hi 1948, hasahasa yi tlhekekile le Aleppo eka Vayuda. Sinagoga ya vona yi hisiwile; tsalwa ra risima ri nyamalarile naswona a ku kumbeteriwa leswaku ri herisiwile. Kutani ku ve xihlamariso, loko endzhaku ka malembe ya khume, ku kumiwe leswaku swiphemu swa rona swa n’we-xa-nharhu swi ponile naswona ri ngungumerisiwe ri suka eSiriya ri yisiwa eYerusalema! Hi 1976 ntsariso wa rona hi xiviri wa tikopi ta 500 ta muvala lowu heleleke wu hetelele wu humesiwile.

Ntirho Wa Mutshila

Ha yini tsalwa leri ri ri ra nkoka? Hikuva matsalelo ya rona yo rhanga lama nga ya switatisi ma lulamisiwe ma tlhela ma hikahatiwa kwalomu ka 930 C.E. hi Aaron ben Asher, un’wana wa vadyondzi lava dumeke ngopfu, lava leteriweke ku kopa ni ku hundzisela Bibele ya Xiheveru. Hikwalaho a a yi ri tsalwa ro kwetsima ra xikombiso, leri vekeke xikombiso xa tikopi ta minkarhi leyi landzeleke leti endliweke hi vatsari lava nga ni vutshila lebyitsongo.

Eku sunguleni a a ri ri ni matluka lama petsiwaka ya 380 (matluka ya 760) naswona a a ri tsariwe hi laha ku tolovelekeke hi swiyenge swinharhu emadzobyeni yo tsalela. Sweswi ri ni matluka lama petsiwaka ya 294 naswona ri pfumala xiphemu lexikulu xa Pentateuch ni xiphemu xo hetelela, lexi nga na Swirilo, Risimu Ra Tinsimu, Daniyele, Estere, Ezra na Nehemiya. Ri kombisiwa tanihi “Al” eka New World Translation of the Holy Scriptures—Reference Bible (Yoxuwa 21:37, nhlamuselo ya le hansi). Moses Maimonides (la kombisiweke laha), mudyondzi wa Muyuda la dumeke loyi a hanyeke emalembeni ya le xikarhi ya lembe xidzana ra vu-12 C.E., u vulavule hi Aleppo Codex leswaku ri tlula matsalwa hinkwawo lawa a tshameke a ma vona.a

Tsalwa ra Xiheveru leri kopiweke hi voko ku sukela hi lembe xidzana ra vu-13 ku ya ka ra vu-15 a ri ri leri hlanganisiweke ri huma ematsalweni-nkulu mambirhi ya mindyangu ya Vamasorete, wa Ben Asher ni wa Ben Naphtali. Hi lembe xidzana ra vu-16, Jacob ben Hayyim u humese tsalwa leri leswaku ku kandziyisiwa Bibele ya Xiheveru leyi humesiweke endhavukweni lowu wo katsakanyiwa, naswona leswi swi ve xisekelo xa Tibibele to tala ta Xiheveru leti kandziyisiweke emalembeni ya 400 lama landzeleke.

Malunghana ni ntsariso wa vunharhu wa 1937 wa Biblia Hebraica (tsalwa ra Xiheveru leri kandziyisiweke), ndhavuko wa Ben Asher wu kambisisiwile tanihi leswi a wu londzovotiwe etsalweni leri hlayisiweke le Russia, leri tiviwaka tanihi Leningrad B 19^A. Leningrad B 19^A yi komba siku ro sukela ka 1008 C.E., yi tsariwile. Yunivhesiti ya Xiheveru leyi nge Yerusalema yi kunguhata ku hangalasa tsalwa ra Xiheveru ra le Aleppo ri helerile emalembeni ma nga ri mangani, swin’we ni mintsariso yin’wana leyi humaka ematsalweni ni le ka vuhundzuluxeri byin’wana bya risima, ku katsa ni Matsalwa yo Songa ya le Lwandle leri Feke.

Tsalwa ra Bibele leyi hi yi tirhisaka namuntlha ri tshembekile. Ri huhuteriwe hi Xikwembu naswona ri hundziseriwe ku tlula madzana ya malembe hi vatsari vo kopa lava a va tirha hi vutshila bya vurhonwana. Vurhonwana lebyikulu bya vakopi lava byi vonaka eku fananisiweni koloko ka tsalwa ro songa ra Esaya leri kumiweke etlhelweni ka Lwandle leri Feke hi 1947 ni tsalwa ra Vamasorete laha ku vonakaka ku hambana kutsongo loku hlamarisaka, hambi leswi Tsalwa ro Songa ra Lwandle leri Feke ri nga ra khale hi malembe yo tlula gidi eka Bibele ya Vamasorete leyi nga ya khale eka leti nga kona. Ku tlula kwalaho, leswi se Aleppo Codex ri kumekaka eka vadyondzi, ri ta nyikela swivangelo leswi engetelekeke swa ku tshemba ku tiya ka buku ya Matsalwa ya Xiheveru. Kunene, loko ku ri “rito ra Šikwembu ša hina ri ta ṭhama hi laha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

Bibelmuseum, Münster

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations